Азастандаы ауыл шаруашылы техникаларыны трлерімен таныстыру
азастандаы ауыл шаруашылы техника паркіні 60%-ы КСРО кезінде жасалынып шыарылан,мысала асты деу комбайндарды атап айтса олар:
1.СКД -5 «Сибиряк» (доалаты ос барабанды,дді даылдара арналан) жне СКД-5Р «Сибиряк» (шыжыр табанды,курішке жне дді даылдара арналан ,ос барабанды –штифті жне соылауыш) комбайндарыны імділігі-5-5,5 кг/с.Бл комбайндар 1969 жылдан бері шыарылады.
2.«Нива» комбайндары тмендегі унификацияланан машиналар тобын райд:СК-5 тобыны негізгі модельі (доалаты асты орауа арналан,сыар барабанды):СК-5-11 (доалаты днді даылдара арналан ,ос барабанды);СКГ-5(шыжыр барабанды,ос барабанды,кріш жне днді даылдара арналан,ауыстырмалы жартылай шыжыр табаны бар );СКК-5 (беткейлік,20° клбеу беткейлерден асты жинауа арналан).Бл топтаы комбайндардын німділігі 5-6 кг/с 1973 жылдан бері дірісте.
3.«Колос» комбайндары тмендегідей машиналары тобын райды (з ара жне «Нива» комбайндармен унификацияланан );СК-6-11 негізгі моделі (доалаты ос барабанды,дді даылдара арналан); СК-6(доалаты асты орауа арналан,сыар барабанды);НК-6(сыар барабанды ,здігінен жретін СШ-160 шассиге орнатылады).«Колос» комбайндарды німділігі 6-8 кг/сек.1971 жылдан бері дірісте.
5.Жаткалар.Комбайн жаткаларыны (хедерлеріні) брі бір трде жасалынан.Жаткаларды бір бірінен тек алым енінде(3,2;4.1;5;6 жне 7м) ана.
Дестелеуіш жаткалар хедерлерге араанда з алдына жеке машина болып табылады жне алым еі мен конструкциясы жнінен бір-бірінен айырмашылытары бар.
Ауыл шаруашылыында ЖВН-6,ЖВН-10,ЖВН-6-12,ЖНС-6-12,ЖВ-15,ЖШН-6,ЖБА-3,5А,ЖНУ-4,ЖНТ-2,1 аспалы дестеуіліш жаткалары пайданылады.Алашы жетеуі комбайндара немесе здігінен жретін шассилерге ,ал басалары трактора асылып орнатылады.Соымен атар трактора тіркелетін ЖРБ-4,9 жне ЖРС-4,9 жаткалар пайдаланылады.
6.Жинауыштар.Жинауыштардын екі трі пайдалынады;барабанды(СК-3У жне 54-102)жне ППТ-3 немесе ППТ-2,4Б кенепті-транспортерлі жинауыштар.Барабанды жинауышты заказ арылы алады.
Машина жне оны трлері. Адамдар з істеріне машинаны те кп трлерін олданады. Механиалы озалыса келтіру арылы энергияны, материалдарды немесе акпараттарды згеретін рылы машина жатады.
Машина жмысты жне энергиялы болып екіге блінеді. Жмысты машина мынадай топа (трге) блінеді:
1. технологиялы;
2. транспортты;
3. транспорттаушы;
4. есептегіш жне апарат.
Технологиялы машина – жмыс атару арылы материалды пішіні, лшемдерін згертеді. Мысалы, тесетін станок арылы аашты тесіп, алашы пішіні згеріп, тесігі бар пішін пайда болады.
Транспортты машиналар – жк немесе адам тасиды жне здері бір орыннан екінші орына озалады. Мысалы, автомобильдер, теплоходтар, шатар, экскаваторлар жне т.б.
Транспорттаушы машиналар – олар здері озалмайды (мысалы, транспортерлер, конвейрлер, экскаваторлар т.б.), ал жк оларды жмыс органдары арылы бір орыннан екінші орына жеткізіледі. Жмысты блігіне мысалы, лента, шынжырлы цеп, трос, каната т.с.с. жатады.
Есептегіш немесе апарат алатын машиналар – клавиштерді асу арылы наты мліметттер алады.[4]
Энергетиалы машиналар – (машина-двигательдер) мынадай жмыстар атарады. Бір энергияны трін баса энергияны тріне айналдырады. Оан жататындар:
1) Электр двигательдері озалтыштар;
2) Бу турбиналары;
3) Іштен жану (двигательдері) озалтыштар;
4) Реактивті (двигательдер) озалтыштар.
Технологиялы машиналарды ндіріс жне ауыл шаруашылы салалары бойыншажіктеп оып білуге болады.
1) Шеберханаларда р трлі станоктарды.
2) Жол жндеуде жол жндейтін машиналарды (экскаватор, гредер, бульдозер).
3) Ауыл шаруашылыгында технологиялы сімдік сіруге арналан ауыл шаруашылы машиналары мен ралдары.
Ауыл шаруашылы машиналары мен ралдары.
Ауыл шаруашылыы машиналары мен ралдары р трлі детальдардан жне осылан блшектерден трады (осылыстардан).
Деталь дегеніміз - бір-бірімен бір ана материалдан жасалан блек осылысы жо жеке зат.
осылыстар дегеніміз - бір-бірімен осылысан детальдар. осылыстарда детальдар бір-біріне араанда озалмалы болса, оны озалмалы осылыстар деп атаймыз. (Мысалы, тырманы тістері). озалмайтын осылыстар екіге блінеді:
а) ажырайтын осылыстар (брандалы, шпонды, шилицалы, жне штифті);
б) ажырамайтын осылыстар (шегелеу, пісіру, желімдеу).
Ауыл шаруашылыы машиналары мен ралдарыны осылыстары мен детальдары жмысты органы жне ызмет атаратын блігі екіге блінеді. Жмысты органдары арылы ауыл шаруашылы машиналары мен ралдары пайдалы жмыс атарады. (Мысалы, топыра ндейді, тынайтыш шашады, тым себеді, сімдікке ктім жасайды). Ауыл шаруашылы машиналарыны ызмет блігіне:
2анасы (рамасы) – барлы жмыс органдары бекітіледі;
3беріліс механизмы (білік, шестерня, цепь, ременді беріліс т.с.с.) озалтыштан озалысты жмысты органдарын береді.
4ретке келтіретін механизм (мысалы, айдау терендігі);
5осымша бліктер (мысалы, кабина, тіркеме рылысы);
Егер жмысты органдара озалыс берілмесе, онда ондай осылыстар ауыл шаруашылыы ралдарына жатады.
Ауыл шаруашылыы машиналарыны мынадай трлері бар:
а) здігінен жретін (асты, мал азыын жинайтын комбайндар);
) тіркемелі машиналар (асты сеялкасы, шапыштар);
б) бір орында жмыс атаратын машиналар (бастырыштар, асты тазалайтын жне сорттайтын машиналар).
Мал азыынды шбі мол ойлы-ырлы, жабыр кп жауатын жерлерде, орманды-шалынды аймата бір білеулі (КС-2,1; КСП-2Д; КФН-2,1), екі білеулі жне ш білеуліі (КТН-6) шп шапьпптар пайдаланылады. Олар пайдалану масатына арай шпті шабатын (КП-2,1), тырмалайтын (КП-6) жне дестелейтін (КПН-2) машиналар больп блінеді.
азір жоары жылдамдыкпен жмыс істейтін шп шапьшггарды жасаудын жолдары арастьрылуда (КС-2,1). Шп шапыш кескіш аппараттан, блактан, тартыш арнактан, рамадан, кескіп аппаратты ктеру механизмі мен жетектегіштен трады. Кескіп аппаратты рамына (2-сурет) сауса білеу (7) мен пыша (.11) жатады. Ал пышатар, сегменттерді жоары сапалы болаттан дайын-дайды. Пышатын сегменттері срыпталган болаттан жасалан ырышка жаласкан.
Оан блаты пышакты толыктыратын алаша да бекітіледі. Кескіш болат жзді сауса білеулері брап, кіргізіліп, жмыс кезінде ішкі жне сырты башмактара тіреліп трады.
2- сурет. КС-2,1 шп шапышыны аппараты:
1—ішкі башмак; 2—саусак; 3—сырты башмак; 4—тіреуіш сырыма; 5—айырма тата; 6—таяша; 7—сауса білеуі; 8—йкеліс тілімшесі; 9—сегмент; 10—ысыш табан; 11—пыша алпашасы; 12—арсы кесу тілімшесі 13—пыша ыры
Саусатара арама-арсы кесетін тілімше (12) бекітілген. Ал тілімшені шетінде кесу кезінде шопті сусып, шыып кетуін болдырмайтын кертік бар. Сегменттер арама-арсы кесу тілімшесіне жабысып труы шін сауса білеуне бастырма табаша орнатылан. Олар жмыс кезінде пышаты ктеріліп кетуін юолдырмайды. р бастырма табанша астына йкеліс тілімшілері бар. Кк балаусаны серінен пыша арта арай жилжиды да, ырыменоны кері озалуын шектеп тратын осы тілімшелерге келіп тіреледі. 3-суретте КДП-4,0 жартылай аспалы ос білеулі шп шапыш толы крсетілген. Ол шабылан шпті аударыстырып, тырмауыштар арылы дестеге салады. Ол тырмауыштар дискілі клдене жне бйір тырмауыштар болып блінеді.
3-сурет. КПД-4,0 жартылай аспалы ос білеулі шп шапышы
ГП-14 клдене тырмауышы 4-суретте крсетілген. Ол далалы жне уа далалы айматарда шпті тырмалауа арналан. Тырмауыш рамадан (4), жріс блігінен, тырмалау аппаратынан, ктеру, тсіру механизмдері бар автоматтардан трады.
4-сурет. ГП-14 клдене тырмауышты слбасы:
1,9 – осиінді білікшелер; 2,8 – бйір секциялары; 3,7- айаратопса біліктері; 4 – негізгі рама; 5 – тартыштар; 6 – тіркеу ондырысы
Тырмауышты ортаы блігінде оны трактора осатын тіркеу ондырысы (6) орнатылан.
5-сурет. ПК-1,6 А жинаыш-шмелегіш:
1-сырыма; 2- аспаптар жшігі; 3-рама; 4-тірек доалаы; 5-айнымалы тп; 6-ныыздаушы жанышпабілектер ндаы; 7-жылжымалы кенере; 8-тартыш; 9-сигнал тізгіншесі; 10-шмелелер – шолу сигналы; 11-толтырыш-алан, 12-тасымалдауыш саусатары; 13-тасымалдауыш шынжыры; 14-ысыш жолаы; 15-ктері серіппесі; 16-тасымалдауыш шынжыр; 17-жинауыш; 18-бас бседеткіш; 19-гидрошлангілнр; 20-штепселді айыр.
Тырмауыш аппаратын ктеру, сонымен бірге оны тасымал алпына келтіру орталы блікті доалатарымен жаластыран екі атомат арылы жзеге асырылады. ялы дискілі типті автоматтар рылысы жаынан асты секцияларыны атоматтарына сас. Автоматтар иінтерек арылы осылады. Ол тартыш (5) арн,айы осу механизмімен жаласан. Ол Т-40-М, Т-25АГ тракторларына агрегатталады.
6-сурет. КУН-10 аспалы мбебап шмеле тасыыш:
1- платформа; 2-гидроцилиндр; 3-ктеру рамасы; 4-тіркеме; 5-кронштейні бар ттік; 6- тсіргіш рылы
Тырмаланан дестені ыллдылыы 25-30%-а жеткенде ПК-1,6 шмелегішпен (5-сурет) жинайды. Ылалды шпті УВС-10, УДС-300 арнайы рылыларымен кептіреді. Пішенді маялайтын жерге ВНШ-3 ытырмасымен, КУН-10 шмеле тасыышпен (6-суретті арандар) немесе трактор тіркемесімен жинайды. Тиеу, тсіру, жмыстары шін ПФ-0,5 ондырысы олдалынады. Осы ондырылар кмегімен жиналан шмелелер мен маялар р трлі клікке тиеліп, керекті жеріне тасылады.
Асты ндірісіндегі технологиялы рдістерге жиналан астыты ндеу, днді тазалау мен сорттау, кептіру, сатау, тиеу-тсіру жне тасымалдау жмыстары жатады.
Жиналан асты рамында негізгі дндерден блек арамшп тымдары, днсіз масатар, сабан зінділері, топан, баса да мдени сімдіктерді тымдары жне жармаланан дндер болды. Бл оспалар тымды материалдарды да, азы-тліктік астытын да сапасын нашарлатады. Оны сатауды иындатады. Кп жадайда арамшп тымы сабатары мен бастарыны ылалдылыы мдени сімдіктерді днімен салыстыранда 30-35% жоары болады. Тымды мтериалдарды дер кезінде толы тазаламау оны ылалдылыыны артуына, зінен-зі ызуына, кгеруіне, дымылдануына ыпал етеді. Днні тымды жне тауарлы асиеттерін нашарлатады.
Сондытан жиналан астыты пайдалану масатына арай (тымдыа, н тартуа, жарма тюге) белгілі бір сорттара блу керек. Нерлым ірі, салматы, таза тым те жоары рі траты нім береді. Одан ніп шыан сімдік ркені ауа райы мен топыра жадайына, трлі аурулара тзімді келеді.
Комбаймен жиналан днді тазарту шін ЗАВ-20А, АЗС-30М, ЗАВ-40 агрегатттары, дн тазартып, кептіретін КЗС-10Ш, КЗС-20Б, КЗС-40 кешендері олданылады.
Комбайдардан келіп тскен ырмандаы асты ймесін здігінен озалатын ОВП-20 йме тазалауышпен тазартады. Оны жмыс німділігі – 20т\са.
Тым ретінде себуге жне азы-тлік шін алдырылан астыты екінші рет тазалауа здігінен озалатын СМ-4 тазалауыш машинасы пайдаланады, німділігі – 4 т\са.
Майлы дылдарын, днді бршатарды жне баса да техникалы дылдарды тымын ОВА-1,0 мбебап тым тазалауышыны, СМШ-0,4 магнитті тым тазалауышыны ПСС-2,5 пнематикалы дн сорттауыш стелінде тазартып, сорттайды
Днді тасымал ралымен тиейді, оны ырманда ауыстырады. ЗПС-100 жне ЗМ-60 дн тиеуіштерімен астыты йеді. Оларды німділігі – 100\тса жне 60 т\са.
Асты кептіру шін асты кептіргіштерді ш трі: шахталы – СЗШ-8,0; СЗШ-16Р жне атанаты (бараьанды) траты – СЗСБ-4,0; СЗСБ-8,0; жылжымалы СЗПБ-2,5 кептіргіштері жасап шыарылды. Кептіргіштер маркаларындаы цифрлар астыты, бидайды дымылдаын 20 %-дан 14 %-а дейін тмендетіп кептіру кзіндегі 1 са таза жмыты німділігін білдірді.[8]
Дн тазалауыш машиналар. Дн тазалауыш машиналар ш трге блінеді: днді азы-тлік алу шін ндеуден ткізетін машиналар, тымды материал алуа арналан машиналар, р трлі оспалардан тазартатын машиналар.
Жылжымалы ОВП-20А- асты тазалауыш. Де ймесін комбайннан немесе дн басатын машинадан кейін тазалауа арналан ірі асты шаруашылытарында, ашы ырмандарында олдаланады.
Тазалауышты негізгі жмыс блшектері – дн йылатын конвейер, ауа кіретін блігі бар дн абылдайтын камера, екі елек орнаы, дн тгілетін конвейер жне озалыс механизмі. Машина йілген астыты озаанда Т рпі трізді дн йылатын ырылы конвейер астыты іліп алып, она абылдау камерасы блігіне береді. абылдау камерасынан шыарда асты те екіге блініп, ауа камераларына келіп тседі. Мнда ауа тасыны жеіл оспаларды дннен бледі. Сода со астыты екі блігі жекеленген аптар арылы осарланып жмыс істеп тран елек орнатарына жылжиды. Елек оратарынан ткеннен кейін асты айта бір тасына бірігіп, дн тсіретін конвейермен машинаа немесе ырман алаына йылады. алдытар ауа каналдары арылы тысары жерге шыарып тасталады.
здігінен жретін тым тазалауыш СМ-4 машинасы бидай, арабидай, арпа, слы, жгері жне баса даыл тымдарын тазалап, сорттауа арналан. Машинаны жмыс німділігі – 4,5 т\са, тасымал жылдамдыы – 435 м\са, жмыс тетіктері мен здігінен жретін механизміні жетегі жалпы уаты 4,6 кВт екі электр озалтышымен жмыс істейді. Тымды бидайды тазалап, сорттау кезінде 1 саатта 4 т нім шыарады.
7-сурет. Асты тазартатын ОВП-20 маркалы машина: а-жалпы крінісі; б-технологиялы рдіс; 1- асты тиейтін тасымалдаыш; 2-абылдау камерасы; 3 жне 4 – ауа каналдары; 5- желдеткіш; 6-жоары електер орныы (Б1, Б2 ,В жне Г електер); 7- тменгі електер орныы (Б1, Б2, В жне Г); 8-тазартылан астыты тсіретін тасымалдаыш
8-сурет. ОВП-20 асты тазалаушы жмысыны технологиялы
слбасы: Б1,Б2,В,Г-електер
Асты тиеуіштер. здігінен жретін ЗМ-60 дн шырышы асты оймалары мен ашы ырмандарда дн тиеу-тсіру жмыстарын механикаландыруа, днді бір орыннан екінші орына аударыстыруа, жеіл оспалардан бліп, сзуге жне асты ймелерінен кмбелер жасаука арналан. 1 сааттаы таза жмыс німділігі – 52,3 т.
здігінен жретін ЗПС-100 дн тиеуіші днді 3 м 60 см ашытыа шыру жмыстары кезінде олданылады. Ол днні арасындаы жеіл оспаларды ана сзіп ала алмайды. Жмыс німділігі – 100 т\са. Астыты тиеу биіктігі – 2,8 м. Электр озалтышыны уаты – 10,5 кВт.
Асты кептіргіштер. Астыты за мерзімге сатауды негізгі шарты – оны ылалдылыын біралыпты стау. Бидай, арабидай, арпа, слы, тары, жгері шін ылалдылы 14-15 %-дан аспауы керек. Астыты оран кезде оны дымылдыы 20-22 %-дан 30 %-ка дейін барады.
9-сурет. здігінен жретін ЗМ-60 дн шырышы: 1-жріс блігі бар рама;
2-арсы жетек; 3-триммер; 4-апаы барбаыттауыш нда;
5-тиегіш тасымалдаыш
Жанадан жинап алынан астыты ылалдылыы 18 % -дан аспаса, оны табии діспен – кнні кзінде немесе ауамен желпіп кептіруге болады. Ылалдылыы одан жоары асты ауа мен ысты газ араласан оспамен жылытылан дн кептіргіштерде жасанды жолмен кептіріледі.
Кнні кзіне кептіргенде де, ауамен кептіргенде астыты алындыын 10-15 см-ден асырмай теп-тегіс етіп жайып, лсін-лсін аудастырып отрады. Бл шін дн тиеуіштер мен дн пульттерін пайдаланады. Кнні кзіне кептіргенде асты ылалдыы 2-3%-а, ал ауамен, желмен кептіргенде 1 %-а тмендеуі ммкін. Днтиегіш арылы бір рет ткізгенде де ылалдылы 0,5 %-а тмендейді.
азіргі дн кептіргіштерден бір рет ткенде асты ылалдылыы 12-14 %-а тмендейді. Ауа мен ысты газ оспасымен днді кептірген кезде температураны шекті млшерден асырмау керек. Асып кетсе, днні сапасы тмендейді, тымды днні шыымдылыы нашарлайды.
Кептіру кезінде днді апаындка сынап термометрі бар, сыйымдылыы 75-100 г арнаулы ааш жшикте срыптап алу арылы текчереді. Атанаты траты СЗСБ-8 дн кептіргіш трлі даылдарды днні кептіруге арналан. Ластанан астыты да кептіруге болады. Ол шін днді алдын ала тазартып алуды кажеті жо. Электр озалтышыны уаты – 30,4 кВт.
Кептіргіш жмыс істеп транда салындату баанашысыны днні кебу дегейін реттеп тратын апаыны жмысы атоматты трде басарылады. Сондай-а оттыты жауды жне от жалынып баылауды автоматандыру кзделген. Кептіргішті сйы отын шыыны – 65 кг\са. Даылдарды ылалдылыы атанаты дн кептіргітермен атар крсетілген шахталы кептіргіштерде 12-14 %-а тмендетіледі.
Ауыл шаруашылы даылдарды ндіру шін ажетті техниканы жасау мен баалауына, осы кезде пайда болан мселерді алыптасуына жне оларды шешу жолдарын табуа атысты болан дістерді арастыру барысында келесіні ескерту ажет.
1) Е танымал ауыл шаруашылы даылдарды даму биологиясы жз жылдар бойы згермейді. сімдіктерді жаа трлерін жасау барысында ген инженерияны дістерін олдануды зі оларды даму биологиясына тжірибелік згерістер енгізген жо.
2) Ауыл шаруашылы даылдарды сіруге олайлы топыраты-табиат жадайлар бірнеше онжылдытар бойы дайы алып отырады.
3) Сондытан да оларды суі мен дамуына олайлы жне орайлы жадай жасау масатындаы ауыл шаруашылы даылдарын ндіру технологиялары мезгілге атысты тиянаты жне кертартпа болады.
4) Ауыл шаруашылы даылдарыны биологиясы туралы адамзатты тере білім алу жне толытыруы оларды ндіру техникасы мен технологиясына мнсіз натылы енгізеді.
5) Ауыл шаруашылы даылдарыны биологиясы мен топыраты-табиат жадайларымен салыстыранда, ауыл шаруашылы ндірісі мен техникасында олданылатын жаа материалдарды, металдарды, жанармайды, химиялы заттарды жасау саласындаы адамзатты білімдері мен ммкіндіктері белсенді згеріп отырады. Сондытан да ауыл шаруашылы техникасы ауыл шаруашылы даылдарын ндіру технологияларымен салыстыранда, е аз кертартпа болады.
6) Атап айтанда, осы себептерден бірнеше жзжылдытар бойы ауыл шаруашылы ндірісінде тек ш ылыми-техникалы революция болды.
Біріншісі – тірі сйретпені олдану шін ауыл шаруашылы техниканы жасау. ол ебегімен салыстыранда, ндіріс кпке жоарылады. Мезгіл бойынша бл кезе е за болан – орта асырларда басталды да ткен жзжылдыты 20-30 жылдарында аяталды. Осылай, мысалы, Германияда 1939 жылы ауылдаы механикалы сйретпені оры 10%, жылыларды – 59, гіздерді – 9,8 жне сиырларды – 21,2% рады .
Екіншісі – адамзатты жинаан білімдері механикалы уат ралдары жне олара атысты ауыл шаруашылы машиналар атарыны ндірісін жасауа жне йымдастыруа ммкіндік жасады, бл ауыл шаруашылыында ебек ндірістігін жоарылатты. Біра мны зінде ауыл шаруашылы даылдарын ндіру бойынша барлы технологиялы операциялар тірі сйретпені олдану барысында секілді жмыс органдарыны сол типтері бар ауыл шаруашылы машиналар жзеге асырды.
шіншісі – ткен жзжылдыты екінші жартысында болды. Бл уаыта дейін химиялы заттар арылы сімдіктерді арамшптерімен, ауруларымен жне зиян келтірушілерімен кресу туралы, жерге минералды тыайтыштарды енгізу арылы сімдіктерді нрлілігін жасарту ммкіндігі туралы білім толытырылды. Кп технологиялы операцияларды орындау барысында жмыс жылдамдытарын кшейту ммкіндігі длелденді, жылдамдыы мыты уаттанан тракторлар жасалынды жне ауыл шаруашылы машиналарды рылысы мен параметрлеріне станымсыз згерістер енгізілді. Бл ауыл шаруашылы даылдарды ндіруді азіргі кезде олданылатын ебек мен асты жинауды ндірістігін кшейтуін амтамасыз ететін траты механикалы технологияларды руа ммкіндік жасады. нді, АШ жне Жапонияны мысалында келесі жадай крсетіледі: 3,5 рет аса асты жинауды жоарылату шін тыайтыштарды олдануды 25 рет аса, ал сімдіктерді орау ралдарын – 14 рет аса ктеру ажет болды. Ал асты жинауды 6,6 рет аса ктеру шін тыайтыштарды олдануды 125 рет аса, ал сімдіктерді орау ралдарын – 100 рет аса жоарылату ажет .