Мал шаруашылыыны тарихы
Билет
Мал шаруашылыыны тарихы осыдан 10 мы жылдай брын жабайы жануарларды ола йрету кезеінен бастау алады. Алашыда мал шаруашылыы табии сипатта дамыандытан малдарды німділік баыттары мен тымдары санын лайтуа жеткілікті жадайлар болмады. Мал тымдарын шыаруды арын алуы мал шаруашылыы німдерін ндіру тауарлары сипат алан капиталистік атынастарды ркендеуімен тыыз байланыста жрді. Мыдаан жылды тарихы бар мал шаруашылыыны азастанны экономикалы, леуметтік жне мдени дамуындаы орны ерекше болды. 20 асырды басына дейін адамдарды л-ауаты мен трмыс тіршілік дегейі тгелге жуы мал шаруашылыыны ркендеу дегейімен аныталды. азастан жерінде мал шаруашылыы ежелден жайылым ауыстырып отыруды талап ететін кшпелі жйе бойынша дамыандытан негізінен ой, ешкі, жылы жне тйе сірілді. Салыстырмалы трде ктімді жне нарлы азытарды кп ажет ететін сиырды кеінен таралуы, сондай-а, аза халы трт тлік мал санатына оспайтын шоша сіруді ола алынуы 19 — 20 асырларда Ресейден орыс шаруаларыны оныс аударып келе бастауымен тыыз байланысты. Сол кездерде Орталы азастан аймаындаы мал шаруашылыы ерекшеліктерін анытау масатында жргізілген зерттеулер нтижесі мал трлері лес салмаыны тмендегідей боландыын крсетті.
азастанда 19 асырды соына дейін негізінен ой, ешкі, тйе жне жылы тліктері сірілуіні бірнеше басты себептері бар: Жер аумаыны 70%-а жуыын (182 млн. га) осы малдарды сіру арылы тиімді пайдалануа болатын жайылым алаптары алып жатты; айтылан малдар жергілікті табиат жадайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым азыын пайдаланып сіп-нді, сонымен бірге, жергілікті халы оларды зіндік ны тмен жне зор сраныса ие нім трлерін ндіру мен оларды деуді тиімді технологияларын (ет, май, сттен, таам, жн, теріден киім-кешек, кшпелі баспана —киіз й жасау) жасы мегерді. р трлі айматардаы мал шаруашылыыны дамуы мен тлік трлеріні лес салмаына наты аудандарды жер, су, ауа райы ерекшеліктері лкен серін тигізеді. Сиыр сіру уелден-а топыраы нарлы, шалынды айматарда нтижелі жргізілсе, шл жне шлейт жерлерде малды негізгі блігін (80%-дан аса) уа малдар (ой, ешкі) рады.
азастанда 1916 жылы 18,4 млн. бас ой мен ешкі, 4,3 млн. жылы, 733 мы тйе, 5,0 млн. бас сиыр сірілді. 1918 — 21 жылы Азамат соысы мен бірнеше рет айталанан жт нтижесінде мал саны 1916 жылмен салыстыранда 3 еседен аса тмендеді. 1923 — 29 жыды аралыында ауыл шаруашылыын игеруге баытталан жан-жаты шаралар барысында мал саны айтадан 1916 жылы дегейге жеткізілді. Алайда, 1930 — 33 жылы ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру науанында жіберілген рескел ателіктер салдарынан мал басы 10 еседен аса ысарды. Республика мал шаруашылыын алпына келтіруде 1932 жылы Орталы комитет абылдаан “азастан мал шаруашылыы туралы” шешіміні маызы зор болды. рбір отбасыа 100-ге дейін ой-ешкі, 8 — 10 сиыр, 3 — 5 тйе мен 8 — 10 жылы стауа рсат берілді.
азастанда ауыл шаруашылыы мен ндірісті жоспарлы трде дамыту, жаа жерлерді игеру жне отырышылы мір салтыны берік орныуы Мал шаруашылыыны жаа баыттары — стті жне етті мйізді ірі ара мал шаруашылыын, биязы жне биязылау жнді ой шаруашылытарын, аракл ойы шаруашылыын ркендетуге ке жол ашты. 1934 — 90 жылы аралыында жымды жне кеестік шаруашылытар жмысыны жйелі йымдастырылуы Мал шаруашылыыны барлы салаларын айтарлытай жоары арында дамытуа ммкіндік берді. 1990 — 92 жылы азастанда малды 51, оны ішінде 18 ой, 11 мйізді ірі ара, 13 жылы, 3 тйе тымдары мен тымды топтары сірілді. Оларды жартысына жуыы 12 ой, 4 сиыр жне 3 жылы тымы азастан алымдары мен Мал шаруашылыы саласы мамандарыны бірлескен жемісті ебегі нтижесінде шыарылды. Осы мал тымдарыны гендік орын тиімді пайдалану, зоотехникалы талаптара сай азытандыру мен бауа негізделген технологияларды кеінен олданылуы жыл сайын 1,5 млн. тонна ет (сойыс салмаымен), 5,5 млн. тонна ст, 100 мы тонна (табии) жн жне 1700 мы данаа жуы аракл елтірісін ндіруді амтамасыз етіп келді. 1990 — 2000 жылы ауыл шаруашылыын реформалауда жіберілген кемшіліктер салдарынан мал саны крт кеміді, оны ішінде сиыр 2,4, ой мен ешкі 3,7, жылы 1,7, тйе 1,5 есеге азайды. Нтижесінде негізгі мал шаруашылыы німдерін ндіру клемі 2,5 — 3,0 есеге дейін ысарды.
Бл ауыл халыны леуметтік жадайыны крт нашарлауына алып келді, республика бойынша жан басына шаанда ет жне ет німдерін ттыну млшеріні 73 кг-нан 40 кг-а, ст жне ст німдеріні 311 кг-нан 208 кг-а дейін тмендеуіне келіп соты (ылыми негізделген млшерден 2 еседей аз). Ел экономикасыны траталуына байланысты, 2000 жылдан бастап Мал шаруашылыында оды згерістер орын ала бастады. 1999 — 2000 жылдармен салыстыранда (3-кесте), 2004 жылы сиыр 24,0 — 22,7%-а, оны ішінде аналы сиырлар 16,0 — 15,4%-а, ой мен ешкі 16,0 — 15,4%-а, жылы 5,4 — 7,2%-а, тйе 18,0 — 17,6%-а кбейді. Бл ретте ірі арамен (сиыр, жылы, тйе) салыстыранда, уа малдар саны (ой, ешкі) 20 асырды 90-жылдарыны басында тез кеміген болса, ал азір арындыра артып отырандыы байалады. Бірінші жадай реформаны алашы жылдарында уа малды баспа-бас есеп айыру ралы ретінде олдануа тиімді боландыымен, ал екінші жадай оларды сімталды асиеттеріні жоарылыымен тсіндіріледі.
алыптасуы[деу]
Толы мааласы: азастан жерінде мал шаруашылыыны алыптасуы
аза жері — мал шаруашылыы алыптасан е кне айматарды бірі. Жабайы жануарларды ола йрету неолит дуірінен басталды. Е алаш ола йретілген й жануарлары — ой мен ешкі. ойды ары тегі — арар (муфлон), ал ешкінікі — таутеке. ой мен ешкі млшермен б.з.д. 8—7-мыжылдытарда ола йретілген деп есептеледі. Осы кезге жататын Жерорта теізі маайындаы тратарда ой мен ешкіні сйегі табылан.
Сиыр тымыны дл ай жерден шыаны лі аныкталмаан. Дегенмен де ола йретілген сиырды да е кне заманы сйегі б.з.д. 7-мыжылдыа жатады, ол Отстік Анадолы жерінде (Тркия) табылан. Б.з.д. 6—5-мыжылдыта Месопотамия жерінде мал шаруашылыы боландыы бгінде длелденген.[2]
азіргі мал шаруашылыы[деу]
азіргі уаытта барлы сиырды 87,3%-ы жеке меншікте, 6,2%-ы шаруа ожалытарында, 6,5%-ы мемлекеттік ауыл шаруашылыы мекемелерінде жинаталан. Бл крсеткіштер ой мен ешкі тліктері бойынша 80,2; 12,3 жне 7,5%-а, жылы тлігі бойынша 83,8; 10,6 жне 5,6%-а, тйе тлігі бойынша 75,7; 11,3 жне 13,0%-а сйкес келеді. Ауыл шаруашылыы мекемелеріні шаруа ожалытарына (К, А, т.б.) блінуіні артышылыы ретінде 2000 жылдан бастап жеке жне шаруа ожалытарында орынсыз мал шыынына жол берілмеуі нтижесінде соы 3 — 4 жылда тлік трлері бойынша мал саныны орташа сімі 3 — 10%-а, ет, ст німдерін ндіру 3 — 6,5%-а траты артып келеді.[3]
Бгінгі тада р елді лтты ндірістері негізінде дниежзілік бірттас тауарлы ауыл шаруашылыы алыптасып келеді. ндірілген жалпы нім млшері жнінен ытай, АШ, Жапония, Аустралия сияты елдер жетекші орын алады. Жан басына шаанда ауылшаруашылы німдерімен амтамасыз етілу дрежесі жнінен Батыс Еуропаны дамыан елдері мен Канада, АШ, Жапония жне Аустралия ерекше кзге тседі. Дамушы елдерде бл керсеткіш те тмен, тіпті жалпы німді аса кп ндіретін ытай мен ндістанда ол Канада жне АШ-пен салыстыранда 5—6 есе тмен.[1]
Сол себепті ауыл шаруашылыыны алдында лі де отайлы шешімін таппаан мселелер баршылы. Е бастысы — халыты сапалы, нарлы рі арзан азы-тлікпен амтамасыз ету; айналадаы ортаны ластанудан орау жне табиат байлытарын пайдалануды, жетілдіру.[1]
2ЖЫЛЫ СІРУ– жылы шаруашылыы – мал шаруашылыыны негізгі бір саласы. Бан жылы санын кбейту, сапасы мен німін арттыру, р трлі масаттарда ( ет жне ымыз ндіруге, кш клігі ретінде, спортты жарыстара осуа, шет елдерге сатуа, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Ж. . жне бие сауу аза халыны ата ксібі болып табылады. аза халы жылыны йірге (25–30 бие) бліп, жасы тымнан айыр салатын болан. Мндай айырлар йірін шашау шыармай, ит-са жегізбей, ысы- жазы орайды. Бірнеше йір осылып ос раан. Бір оста 500-ден 1000-а дейін жылы болады. Айырдан шыан биелер 10 айдан кейін (суір-мамыр айларында) лындайды. лындар отыып, жетілген кезінде байланып, бие сауылады. Алашы кезде бие тулігіне 3 немесе 4 рет сауылады, ал онан кейін саууды кбейте береді (5 – 6 ретке дейін). Аытылан бие лынымен бірге жайылымда баылады. аза халы биені 6 ай бойы сауады. Бие ымызыны хим. рамы немі траты бола бермейді, ол малды физиол. кшіне, азытандырылуына, ктіп-баылуына жне тымына арай згеріп отырады. ымызда 1,8–2,2%-тей белок болады, сондай-а адам денсаулыына ажетті витаминдерді барлыы кездеседі.
Арравани.
сіресе ымыз А жне С витаминдеріне бай (. ымыз). Жылы етіні сапасы те жоары, сіімді. Сондай-а, жылыдан кптеген мал ауруларын емдеу шін олданылатын ан сарысуы алынады. азір азастанда 1 млн-нан астам жылы сіріледі (2002). Жылына олардан 40 мы т-дан астам ет, 35 мы т-а жуы ымыз ндіріледі. Ж. -ді жалпы мамандандырылу баыты республикамызды табии-шаруашылы айматарына байланысты айындалан. Жылыны асыл тымдарын кбейту масатында азастанда 13 асыл тымды жылы з-ттары (ызылорда, Маыстау, Батыс азастан, т.б. облыстарда), жылы тымын асылдандыратын 39 мемл. шаруашылытар (Атбе облысы, Атырау облысы, т.б.) ат жарыстыратын аладар жне асыл тымды жылы фермалары йымдастырылан. азастанда асыл тымды жылы саны 9 мынан асты (2000). Республикада жылыны міністік, сыдыра желісті тымдары жне аза жылысы сіріледі. Дала жне ра дала айматарында жылы негізінен жмыс клігі ретінде пайдаланылады. уа, уашылы жне тау бктеріндегі айматарда ауа райы жылы, жылыны жыл бойы жайылымда бауды ммкіншілігі бар. Бл жерлерде жылы ш. ет алу масатында йымдастырылан. азастанны ке байта жайылымы бар орт., от., шыыс жне батыс айматарыны кптеген аудандарында жылы йірлеп баылады. Жылыны йірлеп бауды бірнеше дісі бар. Бос бауда жылы жыл бойы жайылымда болады, атты боран не кк тайа боланда ана пішен, жем беріледі. Табындап баанда жылы жынысына жне жасына арай табына блінеді. Шаруашылытаы жылыны санына байланысты табында 150 – 180 бие, 180 – 200 бойда жылы, ал жазы далада 350 жылыа дейін болады. Боран жне аяздан орау шін жайылымда жеіл-желпі жылы ора, ала, ытасын лапас салынады, ды азылады, суаттар жасалады. Жайылым орталыына р жылыа 3 – 5 ц пішен, 0,5 – 1 ц жем орын дайындайды. лынды 10 – 12 айлыында енесінен айырады. орада не оршалан шарбата 1 айыра 20 – 25 биеден йірлеп шаылыстырады. стап баан жылыны ыста ашы, жылы кндері жайылыма шыарады, атты боран, аязды кндері орада стап пішен жне жем береді. Орта есеппен р жылыа 30 ц пішен, 6 – 8 ц жем дайындайды. стап баанда бие мен айырды срыптап тадап алып шаылыстырады жне олдан рытандырады. Жылыларды 1,5 жасынан мінуге, жегуге йретеді, йірдегі жылыны табалайды. Биелерді орада лындатады. лындаан биелерді кн жылынанша лынымен бірге орада стап, нарлы пішен мен жем береді. лынды 6 – 8 айлыында енесінен айырып блек ктеді. азастанны от., орталы жне батыс айматарында бие суір-мамырда лындайды. Ерте туан лын кзге дейін сіп жетіледі де, ыста бауа кнбісті келеді. Ет ндіру баытында Ж. . кезінде жыл басында табын рамында 35% бие, 6%байтал, 14% рашы тай, 14% рашы жабаы, 2% айыр, 5% нан, 10% еркек тай, 14% еркек жабаы; ет-ст баытында сіргенде 45% бие, 5% байтал, 5% рашы тай, 18% рашы жабаы, 2% айыр, 3% нан, 4% еркек тай, 18% еркек жабаы болуы ажет. азастанны рбір айматарыны табии экон. жадайларына байланысты асыл тымды фермада ат ора-жайылым (кбінесе, олда сталады) дісін олдананда ат орада р жылыа едені 10 – 14 м2 орын болады; ат ораны ауласын екіге бледі: а) биені кйтін байайтын жне шаылыстыратын ала; ) Тай мен нандарды йрету жне баптау алаы. Ат ораларда тайлар мен нандарды жаттытыратын жне айырларды серуендететін тапталан жол жасайды. Асыл тымды Ж. -тін фермасы жанынан мал емханасы салынады. Асыл тымды фермада жайылым – ат ора (кбінесе жайылымда баылады) дісін олдананда бие, айыр жне жас жылылар тратын жылы ораларын салады, бас йрететін жне жаттытыратын ала жасайды. Жаттытыруа жне сатуа блінген жылыны жеке орада стайды. Ат ора жанына мал емханасын салады.
3Егіншілік жйесі — сімдік шаруашылыы саласын ылыми трыдан жргізу. Елімізді егіншілік жйесіне белгілі орыс алымы профессор А.Н. Сонетов (1826-1901 жж.) ылыми негізде тсінік берді. XX асырды басында академик Н.Р. Вильямс минералды тыайтыштарды аз ндірілетінін ескере отырып, шптанапты егіншілік жйесін сынды, яни топыра нарлылыын минералды тыайтышсыз кп жылды брша тымдас шптерді кмегімен алпына келтіруге болатынын длелдеді.
азіргі кезде егіншілік жйесі деп жерді тиімді пайдалануа, топыра нарлылыын арттырып, ауылшаруашылы даылдарынан жоары жне траты сапалы нім алу масатына баытталан агротехникалы, мелиоративтік, йымдастыру жмыстарыны зара байланысан кешенді жиынтыын айтады. ылым мен техниканы дамуына байланысты егіншілік жйесіні міндеттері крделене тсті. оам дамыан сайын, ндірістік атынастар згерді, ауыл шаруашылыы ылымыны дамуына орай топыра нарлылыын алпына келтіру жне жоарылату дістері, егіс клемі, даылдар трлері жне німділік дегейі де згерді. Сондытан жалпы егіншілік жйесі де згеріске шырады. Брыны заманда жне азіргі кездегі олданылып жрген егіншілік жйелері даму дрежелеріне байланысты шке блінеді: арапайым, экстенсивті жне арынды (интенсивті).
Егіншілікті арапайым жйесі тек топыраты табии нарлылыын пайдалануа негізделген. Бл — егіншілікті алашы даму кезеіне тн ерекшелік, яни ол егіншілікті е арапайым жйесі болып саналады. Ерте кезде адамдар орманды алаптара егін салу шін, ааштарды кесіп немесе ртеп, егістік аладар даярлаан. Орманнан тазартылан жерлерде 3-5 жыл бойы даылдар егілген. Танаптарда арамшптер кбейіп, топыра нарлылыы жне нім млшері тмендеген жадайда, ол жерлер тасталып, егіс шін жаа жерлер дайындалан.
Егіншілікті бл жйесі «кесу-ртеу» деп аталады. Далалы айматарда ааш емес, кп жылды табии шптер сетіні белгілі. Сондытан, бл жерлерде егістік шін табии жайылымдар мен шабындытар пайдаланылан. Пайдаланылан жерлерді німділігі тмендеп, арамшптері кбейіп, нарлылыы азая бастаан кезде диандар ол жерлерді тастап, баса ты жерлерге ауысып отыран. Сондытан, егіншілікті бл кшпелі тсілі «тыайан ауысу трі» деп аталан. Тастап кеткен танаптарда 15-20 жылдан кейін, табии кп жылды шптерді есуіне байланысты, топыраыны нарлылыы айтадан алпына келген. Сол кездері танап айта жыртылып, егін себілген. азастанда лы азан ткерісіне дейін егіншілікті «тыайан жерге ауысу» сияты арапайым жйесін олданып келген.
Егіншілікті экстенсивті жйесі. Бл жйе егіске жарамды жерлерді пайдалануды жасартты. Халы саныны осуіне байланысты, егіс алабыны клемі ості. Жерге жекеменшіктік пайда болды, сол себепті диан кез келген жерді жырту ммкіндігінен айырылды. Енді топыра нарлылыын алпына келтіру мерзімін ысарту ажеттілігі туды. Ондай тсіл — танапты срі жерге алдыру. Жерді срі жерге алдыранда арамшптерді ртуа, топыраты нарлылыын жоарылатуа ммкіндік жасалады. Жерді тыайту мерзімі бір жыла дейін ысарады. Даыл егілмеген танапта арамшптермен кресу жргізіледі, яни ол танап жаз бойы деледі. Осылай жаа экстенсивті срі жер егіншілік
жйесі пайда болды. Срі жерге алдырылан танаптара органикалы жне минералды тыайтыштар сіірілді. Сйтіп, табии жадайда танапты нарлылы кші 15-20 жылда алпына келетін болса, адам оны бір жылда нарлы алпына келтіретін болды. Алашында ауыспалы егіс екі танаптан ана трды. Біреуін срі жерге алдырып, екіншісіне асты даылдары себілді. Содан кейін екі танапты ауыспалы егісті орнына, 3-4 танапты ауыспалы егіс пайдаланыла бастады. Егіншілікті арапайым жйесіне араанда, пар жйесі егіске жарамды жерлерді басым кепшілігіне днді масаты даылдар егуге жне олардан мол нім жинауа ммкіндік жасады.
Егіншіліктіарынды жйесі. Бл жйе XVIII асырды басында Англияда пайда болан. Оны ерекшелігі, жерді тиімді пайдалану шін егіншілікте ылыма негізделген кешенді шаралар олданылады. Ол шін танаптара ажетті млшерде органикалы жне минералды тыайтыштар беріледі, зиянкестерден жне аурулардан орау шін р трлі химиялы улы заттар олданылады. Бл жйеде срі жер болмайды, ауыспалы егіс рамына техникалы даылдар енгізіледі. Жылма-жыл танаптара биологиялы жаынан р трлі жне сіру технологиясы бір-бірінен згеше даылдарды орналастыру топыраты нарлылыын жоарылатып, алынатын нім млшерін арттыра тседі.
ылым жетістіктеріне сйене отырып рылан егіншілік жйесі барлы ажетті німді жеткілікті млшерде ндірумен атар, жыл сайын топыра нарлылыыны арта тсуін жне алынатын німні арзан болуын амтамасыз етуі тиіс. Егіншілікті сынылан жйесі оны экономикалы тиімділігі длелденгенде ана шаруашылыа енгізіледі. р айматы табии-экономикалы жадайына арап, оан тиімді егіншілік жйесі олданылады. азастанны солтстік аймаыны топыраы ара жне ызылт-оыр, жауын-шашын млшері 300-400 мм болады, сондытан бл ірде днді-сурі жерлі егіншілік жйесі олданылады. Жыртылатын жерлерді 2/3 блігі асты даылдарыны лесіне тиеді, ал республиканы отстік жне онтстік-шыыс іріні суармалы жерлерінде негізінен техникалы даылдар сірілгендіктен, бл жерлерде интенсивті егіншілік жйесі басым. Суармалы жерлерде таза срі жер болмайды. Жерді нарлылыы кп жылды жне бір жылды брша тымдас шптер сіру, топыраты дрыс деу, тыайтыштар олдану, даылдарды орнын алмастыру, ауыспалы егістерді енгізу жне игеру арылы жоарылатылады.
азастанны солтстігінде жне отстік, солтстік-шыыс аймаыны тлімі жерлерінде егіншілікті топыраты эрозиядан орау жйесі олданылады. Себебі, ты жне тыайан жерлерді игерген кезде, бл айматарда жел эрозиясы басталды. Топыраты нарлы абатын жел шырып кетті. Топыраты осы апаттан сатау шін егіншілікті арнайы жйесі — топыра орау егіншілік жйесі дниеге келді. Егіншілік жйесін ылыми негізде ру шін тмендегідей шаралар олдану керек. Шаруашылыты баытын анытап, осыан сйкес егіс клеміні рылысын жоспарлау, ауыспалы натылы егіс нобайларын жобалап, оны ндіріске енгізу жне игеру, жер деу жмыстарын жоспарлау, тыайтыштар олдану жйесін жасау, арамшптермен, ауыл шаруашылыы даылдарыны ауруларымен, зиянкестерімен крес шараларын жргізу, тым алмастыру жйесін жоспарлау, топыраты су жне жел эрозиясынан орау жйесін белгілеу, осы жмыстарды брін толы орындауа ажетті ауылшаруашылы машиналарымен, ралдарымен шаруашылытарды толы амтамасыз ету.
Бл шаралар жйесіні райсысыны маызы айматы ауа райына, топыраына байланысты згеріп отыруы ммкін. Топыраыны нарлылыы тмен айматарда тыайтышты дрыс беру жйесіні маызы баса шаралардан жоары болуы ммкін. Сол сияты эрозияа бейімді жерлерде, топыраты одан орау жйесі, жауын-шашын аз тсетін жерлерде — суару, ылал жинау жне оны сатау шараларыны маызы зор. азастан жер клемі жаынан ТМД елдері бойынша екінші орын алады. Республика жері батысында Еділді тменгіаысынан, шыысында Алтай тауынадейін 3000 шаырыма, ал солтстігінде орманды-далалы Батыс Сібір жазыынан отстігінде Орта Азия шліне дейін 1600 шаырыма созылып жатыр. лкен материкті ортасында, мхиттардан те ашы орналасандытан, климаты ран жне крт континенталды болып келеді. Жеріні лкендігіне байланысты жне аумаында биік таулар боландытан, азастанны климаты, топыраы, жер бедері алуан трлі болады. Жазы далалары, аласа ыраттары, жалпа жоталары, биік арлы таулары да бар. Осыан байланысты, республика аумаы р трлі айматара блінген. р айматы топыраына, климатына байланысты зіне лайыты, тиімді егіншілік жйелері бар.