Жеміс-жидек сімдіктері
Билет
11Тйе шаруашылыы, тйе сіру[1] – мал шаруашылыыны дстрлі салаларыны бірі. Республикадаы барлы жайылымды жерді 64%-дан астамын (116 млн. га) Тйе шаруашылыы арылы барынша тиімді пайдалануа болатын, шл жне шлейт алаптарды алып жатуы осы саланы ркендетуге ке жол ашады. аза халы еті мен сті рі таам, рі шипалы дру, жні – киім, зі сенімді клік болан асиетті жануарды трт тлікті тресі санаан.
Елімізде Тйе шаруашылыы объективті жне субъективті жадайлара байланысты трліше арында дамыды. азастанда 1927 ж. 1,2 млн. бас тйе сірілсе, кштеп жргізілген жымдастыру саясатыны салдарынан 1941 ж. тлік саны 104,6 мыа дейін кеміді. Осыдан кейінгі 70 жыла жуы уаыт аралыында мал басы 105,0 – 154,0 мы аралыында болып, е жо. крсеткішке 1994 ж. ол жеткізілді (153,9 мы). 1980 – 95 ж. аралыында жыл сайын 5,0 – 9,0 мы т тйе еті, 4,5 – 5,0 мы т шбат, 700 – 1000 т жн ндіріліп келді.
Тйе тлігі негізінен жайылымда баылып, ктімді, нарлы азы пен рылысы крделі, жылы ора-жайды аса ажет етпейтіндіктен, баса ауыл шаруашылы малдарымен салыстыранда тиімді сала болып табылады. Салаа орынды жмсалан аржы 5 – 6 есеге дейін табыс келетіндігі ылыми-ндірістік тжірибелерде длелденген.
Тйе стінен дайындалатын шбатты дмдік, сусынды, шипалы асиеттері ертеден-а белгілі болан. Оны адам азасына сіімділігі 98%-ды райды. рамындаы ра затты лесі 14,5 – 15,5%-а, май – 5,5 – 6,5%-а, белок – 4,0 – 4,5%-а, ст анты – 5,0 – 5,5%-а, минералды заттар 0,6 – 0,8%-а сйкес келеді. ос ркешті інгеннен тулігіне майл. 5,5 – 7,0% болатын 4 – 6 л, маусымда 1200 л ст сауылса, дара ркешті таза тымды аруана маясынан майл. 3,5 – 4,2% болатын 12 – 15 л, маусымда 3500 л ст сауылады. ос ркешті жне дара ркешті тйелерді будандарынан бір маусымда майл. 4,0 – 4,5% болатын 3000 л ст ндіріледі. Тйе сті сиыр стіне араанда бактерицидтік асиеті жоары боландытан за мерзімге саталады (30°С ыстыта 24 саата дейін ашымайды). Дрігерлерді баылауы шбатты траты пайдаланатын адамдарды туберкулезбен млдем ауырмайтындыын крсетті. Сонымен бірге асазан ауруларын да шбатпен емдеуді жасы нтиже беретіндігі белгілі.
Тйе шаруашылыыны тиімділігі ет ндіру жмыстарын тымды йымдастыруа тікелей байланысты. оды тйелер етіні рамында 17 – 22% белок, 12% май лпалары болады. Таамды асиеті жне нарлылыы бойынша тйе еті сиыр етімен дегейлес. зіндік ны арзан рі сапалы тйе етін ндіруді басты жолы тйені жайып-семірту екендігі ыл.-ндірістік тжірибелерді нтижесінде длелденді. Тйелер кктемгі жне кзгі жайылымдарда тез оданады. Етті баыттаы Т. ш-н е алдымен шбат ндіру ісімен штастыран жн. Ет ндіретін Т. ш-тарында азаты ос ркешті тйесімен атар, оларды інгендерін алма жне трікмен тйе бурасымен шаылыстыру арылы алынан будандарды барынша кптеп сіру тиімді болып табылады. Будан буыршындар салмаы жергілікті тйе тлдерінен 80 – 120 кг-а арты болады. Жайылымда семіртілген нанша, дненше буыршындарды сойыс шыымдылыы 51,7 – 52,5%-а, ірі саа тйелерде бл крсеткіш 55 – 58%-а жетеді. Тйелерді салмаы жыл маусымына байланысты згеріп отыратындытан, кктемде жайып семіртілген саа буралар мен інгендерді маусым – шілде, ал жас буыршындарды араша – желтосан айларында етке ткізген орынды. Асылдандыру жмыстарында тым жасартушы ретінде пайдалану масатында ірілігі мен ет німділігі бойынша ос ркешті Т-лер арасында, ТМД елдерінде ана емес лемде ерекше орын алатын алма бактрианы олданылуда. Тым мен типаралы жптастырудан алынан 1 жасар тайлатар, таза тымды тстастарымен салыстыранда, тірідей салмаы бойынша 15 – 20%-а басым болады. азір елімізде ос ркешті аза тйелері 20 асыл тымды мал сіретін шаруашылыта, оны ішінде Атырау обл-ны “Бірінші май” жне “Жаа та” АА-лары мен “Жарсуат” К-нде, Батыс азастан обл-ны “Хан ордасы” ЖШС-да, ызылорда обл-ны “ланды” АА-да, Маыстау обл-ны “Таушы” ЖА-да жне От. азастан обл-ны “ара р” К-нде, т.б. сіріледі. Тйеден алынатын баалы німні бірі – жн. Ол технол. асиеті бойынша тоыма нерксібі шін нды шикізат болып табылады. Трікмен Республикасында жне елімізді от. облыстарында тйе жні кілем тоуа пайдаланылады. Тйе жнінен дайындалан бйымдар жеіл, жылы, сонымен атар берік, созылыш келеді. Ел арасында белі ауыран адамдара шудадан жалпа белбеу тау, сарысу жиналан дене мшесіне ысты суа батырылан шуда басу секілді халы медицинасы дістері ке тараан. зын талшыты тйе жнінен тоылан маталар кбіне крпе жасауа пайдаланылады. Шудадан машина жасау ндірісінде брылау ондырыларыны белдіктері (ременьдері) дайындалады. арышкерлерді ішкі жеіл киімдеріні бір тіні тйе жнінен тоылатыны да бл шикізатты жоары асиетін крсетеді. Т. ш-н келешекте ойдаыдай дамыту – тйе сауу, жндеу, тоыту секілді ол кшін кп ажет ететін жмыстарды механикаландыруды талап етеді. Алматы обл-ны Мыбаев атынд. тжірибе ш-нда тйені жыпай, арнайы ондырыда жндеу дісі игеріліп, оннан аса шарушылытара енгізілді. Бл жндеу уаытын ысартуа, ебек німділігін арттыруа жне е бастысы жмыс ауіпсіздігін амтамасыз етуге ммкіндік береді. Сонымен бірге ондырыны тйе саууа, бонитировкалауа (малды асылдандыру масатында жан-жаты баалау) пайдалануа болады. Т. ш-н ойдаыдай дамытып, нім ндіруді арттыру шін малды тымды-німділік асиеттерін збей жетілдіру, тауарлы шаруашылытарда асыл тымды мал сіретін шаруашылытардан алынан тым-жасартушы бураларды кеінен олдану басты назарда болуы тиіс. Бл сала бойынша елімізді 26 тымды мал ш-нда 9,0 мы баса жуы тйе сіріледі. Асыл тымды малдарды лес салмаы бойынша (7%) тйе тлігі баса а. ш. малдарынан (1,2 – 5,3%) 2 есеге жуы басым. Елімізде Т. ш. Атбе, Батыс азастан, Маыстау, ызылорда, Отстік азастан, Жамбыл облыстарында жасы дамыан.
2й оянын сіру — ет, тері, тбіт алу масатында оян сіретін мал шаруашылыыны бір саласы.
азастанда жеке й шаруасында й оянын сіру 1927 — 29 жж. ріс алды. 1970 ж. оян сіруші уесойларды йымы рылып, олар жеке адамдарды тымды оян, азы, зоотехникалы-малдрігерлік кмек алуларына кмектесті. й ояндары сімтал. Ересек рашы оян бір жазда 3 — 4 рет (30 кнде бір рет) кжектеп, жылына 40-а дейін кжек береді. Кжектері тез жетіліп, 4 — 5 айлы кезінде шаылысады. Жылына бір рашы ояннан 60 — 70 кг ет, 1,5 кг тбіт алынады. оянны еті дмді, тез орытылатындытан жас балалара, крі адамдара жне асазан, бауыр ауруларына те пайдалы. Терісі жеіл, жылы, демі болады. Оны нерксіпте кеінен пайдаланады. Тбітті тымынан жылу ткізгіштігі меринос ойыны е жасы жнінен кем тспейтін жіішке, жмса тбіт алынып, р трлі тоыма бйымдары дайындалады. Жеіл терісінен ая киім, галантерея бйымдары, лаы мен табанынан желім, арнынан лтабар ферменті жасалады. ылыми-зерттеу мекемелерінде й оянын зертханалы жануар ретінде р трлі тжірибелер жргізуге пайдаланады. оянны етті-терілі тымдарына: кеес мардері, шиншилла, шампань, т.б. жатады. Етті тымдарына: лкен а оян, лкен ср оян, кміс тсті, ара оыр, лпілдек жнді а оян, т.б., тбітті ояндара татар ояны жне ангор оянын жатызады. . . . гигиенасы — йшіктерін ра, суы желден таса жерге орналастыру, жаз айларында рашы оян жатан жер желдетіліп труы, астын немі тазалап тру ажет. [[1]
й ояндарын асырау.Жеке шаруашылыта й ояндарын стауды кптеген тсілдері бар. Бір ірлерде ке ораларда оларды еркін стау лі де олданылады. Біра бл тсілді з кемшіліктері баршылы. Е біріншісі – кжектеуді баылаусыз алуы, йткені ртрлі жастаы еркектері мен рашылары бір жерде сталады, сондайа рашы ояндар здеріні яшыын тере ін етіп жасайтындытан, жаа туан кжектерді алу да оайа сопайды. й ояндарын блай асырау тиімсіз.
Е тиімдісі – й ояндарын жеке немесе топты торларда асырау.
оян торларын ааштар отырызылан ратау учаскелерге орналастыру ажет. Торды айматаы олжетімді кез келген рылыс материалынан жасауа болады. Тор конструкциясы жаынан арапайым, жануарлара ыайлы, рі оларды асырауа, яни жем беруге, ояндарды баылауа, астын тазалауа олайлы болуы керек. Е дрысы – жерден 0,8 –1,0 мбиіктікке орналастыру. Торлар бір немесе екі орынды болуы ммкін.
Жеміс-жидек сімдіктері
Жеміс-жидек сімдіктері
Жеміс шаруашылыыны тарихы, оны азастанда алыптасуы жне интенсивтендіру жолдары. Жеміс даылдарыны биологиялы негіздері. Шекілдеуіктілер топтары. Сйектілер топтары. Жидек топтары.Жаатар тобы.Субтропиктік сімдіктер тобы. Жеміс-жидек даылдарыны биологиялы жне морфологиялы ерекшеліктері. Жеміс рылымыны (жемістер сіп келе жатан бташалар) пайда болу ерекшеліктері. Жемістер жне тым. Тамыр жйесі. Жеміс ааштарыны сіп-жетілу жне жеміс беру задылытары. Жеміс сімдіктеріні циклды ескіру жне жасару теориясы. Жеміс сімдіктеріні негізгі жне скін бліктеріні суі мен рылымы. Жеміс салу задылытары. Жеміс сімдіктеріні су дуірі мен агротехника міндеттері. Жеміс сімдіктеріні ніп-су жне тыныу кезедері. Жылды циклда тамыр жйесіні су ерекшеліктері. Жеміс сімдіктері тіршілігіндегі экологиялы факторлар. Минералды оректер элементтері мен топыра жадайлары. Алманы клонды телісушілері. Алмрт телісушілері. Алмртты клонды телісушілері. Сйекті тымдар телісушілері. Жеміс-жидек кшеттігін йымдастыру жне отырызу технологиясы. Кшеттікті мні. азастанны жеміс жне жидек кшеттіктері. Кшеттікті рамдас бліктері. Жеміс кшеттігі шін орын тадау жне территория йымдастыру. Жеміс кшеттіктеріндегі ауыспалы егіс. Кшеттіктерде аналы сімдіктер сіру. Жеміс баы. Жеміс баын отырызу. Баты ктіп-баптау. Жеміс ааштарын калыптастыру жне ыру. ыруды трлері жне дістері. ыруды осымша дістері. Крон топтары.
Жеміс ааштарыны сіп – жетілу жне жеміс беру задылытары
Жеміс жне жидек даылдары кп жылды, шп болып сетін сімдіктер. Мндай сімдіктер сіру шін оларды жас згергіштігін ескеру мселесіні маызы зор. уелі сімдік тым жылдам седі де, содан со жеміс байлай бастайды. Алдымен бірен – саран жеміс пайда болып содан кейін жыл сайын сімдікті жеміс байлауы кшейеді де, аырында жемісті тгіп беретін болады. Біра ескеру белгілері біліне бастайды.
Мселен кейбір бтатары мен бташалары солады. Бірте – бірте млде ескеріп (тіпті артаю десе де болады, йткені аза крі ааш деп атайды ой), тіршілік циклы шегіне жетеді де, сімдікті жер бетіндегі блігі урап алады. Алайда сімдіктер біркелкі ескермейді, организмні уаытша жасару былысы да, байалып алады. Жас згергіштік задылыын, яни жеміс сімдіктеріні атаю, ескеру жне жасару задылытарын білу масата сай реттеп отыру ммкіндігіне жол ашады.
Жеміс – жидек сімдіктеріні жас згергіштігін зерттеуде сіресе биолог, профессор П.Г.Шит ебегіні шотыы биік болып, ке олдау тапты. Брінен брын профессор ебегіні ааш кронасыны (брікбасы) негізгі жне скен бліктеріні циклды ауысу процесі мен жасына арай су кезеін жне организмні даму кезінде жеміс беру жадайларын зерттеуін жртшылы атты мойындайды.
Жеміс ааштарыны ескіру жне жасару мселелерін, тіпті сонау лы отан соысына дейінгі уаытта сімдіктерді циклды ескеру жне жасару теориясын жасаан Н.П.Кренке теориялы жаынан тсіндіріп берді. Осы теорияа орай жекелей суді мн - мазмны бір - біріне арама – арсы екі процесті – ескіру мен жасаруды кресі мен бірігуіне келіп саяды.
Ескіру – органикалы бкіл ызметін лсіретуге кеп соатын айталанбайтын немесе аздап айталанатын згерістерді жиынтыы. Міне, осы жадайлар сімдік клеткасы органын немесе оны зін тгел ескіртіп, лтіруге кеп сотырады.
Жасару – кейбір клеткаларды, тканьдерді, органдарды немесе ттас организмні тіршілікке деген бейімділігіні уаытша артуы. Ол корреляциялы процестерді немесе сімдіктерді су жадайыны серімен болатын былыс.
Н.П.Кренкені тжырымы бойынша рбір организмні алыпты орташа тіршілік ету мерзімінде байалатын, тіршілікке деген бастапы бейімділік абілеті болады. Тіршілікке деген бейімділік потенциалыны тмендеуі сімдікті ескіртеді. Жасару кезінде айтадан жаа рылымдар рылып, жетіледі, сондай–а брыннан бар элементтерді ескіруін кідіртеді. Біра ттастай аланда ескіру процесі айталанбайтын былыс. Соан орай ешандай жасару былысы сімдікті бастапы жадайына айтара алмайды. Тек жынысты кбею жолымен алынан жас организм ана толы тіршілікке деген бейімділік потенциалына, яни абілетіне ие болады.
Биологиялы ескеру жне бкіл сімдікке ана емес, сонымен бірге оны органдары мен клеткарына да тн былыс. Клетканы рбір жаа блінуі оны жасартады. Біра р кезде толы жасарта алмайды. Сондытан да Н.П.Кренко организмні жалпы, яни оны зиготадан пайда болуынан бастап, осы стке дейінгі жасы жайлы тсінік енгізді. Сйтіп сімдікті жасы органны немесе оны блігіні (йтпесе вегетациялы кбейетін ттас сімдікті) осы стке дейінгі пайда болу уаыты деп білу керек. Осы былыс зерттеу сімдік онтогенезіні, яни оны дамуыны организмні жасына орай згерісіне байланысты кейбір задылытарын ашуа ммкіндік береді.
Жеміс – жидекті е маызды биологиялы жне шаруашылыты асиеті – тез жеміс салыштыы. Оны жеміс сала бастауынана ааруа болады. Трлі тымны жеміс сала бастауы да р трлі. Ол – жеміс жне жидек сімдіктеріні тым уалаыштыына байланысты, сондай–а тымны сорт телінушілігіне, топыра – климат жадайына, агротехника дегейіне атысты жадай.
Биологиялы ерекшеліктеріне орай брінен (1-2 жылында) жидек даылдары жеміс сала бастайды. Олар - блдірген, таурай, араат. Бл жидектер жеміс салуын 4–15 жылдыында тотатады. Тшала, шабдалы жне бта тектес шие 3–4 жылдыында жеміс сала бастап, 15– 20 жылдыына дейін жаластырады. рік, шие, ызыл шие, алхоры, орман жааы отырызаннан кейін 3–6 жылдыында жеміс салып, 20–40 жылдыында жеміс салуын тотатады. Грек жааы мен талшын 5-15 жыл аралыында ана жеміс сала бастайды.
Алма жне алмрт сорттары жемісті ерте салыштыы бойынша 3 топа блінеді. Тымынан телімдесіп, те ерте жеміс салатындар кшеттерін отырызаннан кейін 3–5 жылы, орташа мерзімде жеміс салатындар 6–8 жылы, кеш жеміс салатындар 9–12 жылы сала бастайды. Осы сорт топтары лсіз жетілген телінулерде жеміс салуын 2–3 жыла жеделдетеді. Топырата азот кп болса, сондай–а жас аашты тым ысартып жыл сайын кессе де жеміс салуын тежейді. Керісінше, бтатарды екейту, саба бташаларды тырту, сгектер мен бтатарыны абытарын саиналау, алыпты кесу жас ааштара ретарданттар шашу жеміс салуын тездетеді.
Жеміс ааштарыны жеміс салуын жылдамдатуды жне оларды німділігін тез арада арттыруды е маызды жадайы - жапыра аппаратын, тамыр жйесін жеделдетіп лайту жне оректік заттарды кп беру.
Физиологтар ааштарды тыыз еккенде жне жоары агротехникалы мерзімде жапыратар алатын аланы баты р гектарына шаанда 40-50мы м2 болуы керек екенін анытады. Бір жеміс рау шін аашты 40–50 жапыраы болуа тиіс. 1м2 жапыра 1,5–2 кг жеміс сіруге ммкіндік береді. Бл задылыты сатау шін жеміс ааштары жыл сайын жасы сіп (40–50 см), алыпты глдеуі ажет. Осылайша жапыратар фотосинтезі ааш німділігін анытауа ммкіндік жасайды. Шекілдеуіктер тымдарыны генерациялы бршіктеріні оларды жне сіп келе жатан жемістерді арасында жапыратарды кем дегенде 2–3 клтегі (розетка) болан жадайда ана салынатыны белгілі болды. Генерациялы бршіктерді ралу процесі мен жеміс салу тратылыы, сондай–а, углеводтарды жинаталуына да байланысты мселе.
Сонымен, жемістерді жыл сайыны жне мол німі сімдіктерді физиологиялы процестеріні теесуіне атысты жайт.
німді ба сіру шін, сондай–а ааштарды жасылап тозандануына да жадай жасау керек.
Жеміс даылдары баса сорттарды тозаында тозадану ажеттілігіне арай здігінен рытанатын жне здігінен рытанбайтындар (айын тозаданатындар) деп блінеді.
здігінен рытанатындарды сол глді тозаымен, сол сімдікті кршілес глімен немесе баса, біра, сол сорт сімдігіні гл тозаымен рытананда німі жаман болмайды. Оан шабдалы, рік, аохоры, шие, беке (айва) сорттары жатады. Алма сорттарында здігінен рытану сирек кездесетін жадай.
здігінен рытанбайтын (айыш тозаданатындар) сорта бір сорт аналыы баса, біра сол тым сортыны тозаымен тозаданан жадайда ана рытанып, жеміс байлайды.бл топа алма, алмрт, бадам, орман жааы, шыыс рмасы жатады. Айыш тозаданатын сорттар еккен кезде тозадандыратын сорттарды маына отырызан жн.
Кейбір тым сорттарына партенокарпия былысы, яни ааштар жемістеріні днсіз сіп – ну абілеті тн. Мндай былыстар сіресе субтропикалы даылдарда (мандарин, апельсин, інжір), сондай – а алмрт пен жзімде жиі байалады. Алмртта мндай былыс глін суы ран кезде кездеседі.
Ремонтанттылы – сімдікті бір маусымда екі немесе бірнеше нім беру абілеті. Мндай жадай кбінесе блдіргенде, таурай мен кейбір субтропикалы жеміс даылдарында (лимон, інжір) байалады.
Жеміс ааштары мен бталарыны крондарындаы аа жне скін, яни жеміс салатын бліктеріндегі циклдік алмасу деген не?
Бл процестерді негізінде оларды ааш крондарында су жне за саталу кшіні р трлілігі жатыр. аа райтын бтатарды су кші зор. Соан орай олар скен бташалара араанда за саталады. Крондарды анарлым за саталатын блігі – діі жне бірінші атарлы аа бтатар. Бтатану атарлары кп болан сайын бтатар затай береді. Оларды за саталатыны да сондытан. Е аз мір сретін бта, скін яни жеміс салатын бта. Олар алма мен алмртта орта есеппен 10-12 жыл, алхоры мен рікте 5-6 жыл саталады.
Сонымен аа жне жеміс салатын бліктеріні циклдік алмасу процесін тсіну шін жер бетіндегі блігіні табии су тенденциясын (задылыын), суіні табии шектелуі мен ерте жеміс салуын ескеру керек. Бл жадайларды тымны немесе сортты тым уалау (генетикалы) ерекшеліктері мен су, яни жетілу жайттарына да байланысты екенін білу ажет.
сімдікті табии су тенденциясы оны е жоары жне соны маындаы бршіктерінен жанама жне аа бтатарды жоары баытталан анарлым уатты скіндер рауа тырысуынан байалады. Ал тмендегі бршіктерден ыса, болаша жеміс салатын бташалар пайда болады, ал ткен жылы скін тбіндегі бршіктер, детте «оянбай» алады. абаттылы былысы дегеніміз міне, осы.
сіп - нуді табии шектеу клетка протоплазмасы асиетіні жасына арай згеруіне, сімдік тканьдерінде зат алмасуды зиянды німдеріні жне лген клеткаларды жинауына байланысты былыс. сімдікті жер бетіндегі блігі мен тамыр жйесіні су барысына арай активті тамыр жйесі мен жапыратар арасындаы ашыты лаяды, ал тамырларды ткізгіштігі оны абыраларына ерімейтін кристалдарды жиналуына орай тмендейді. Осыны брі бта, шындаы скіндерді нктесін ылалмен жне минералды орекпен амтамасыз етуді нашарлатады. сімдікті жеміс салуы да оны суін табии тежеуші болып табылады. жемісті клемі лайан сайын кронны су процесі лсірейді. йткені нім салу шін ресурстар кп жмсалады.
Аашты аа жне скін бліктеріні циклдік алмасатын себебі тіршілігіні алашы жылында ааш кронында аа бтатар орталы баытта, яни орталытан шетке арай басым седі. Жеміс салатын скін бтатар да осы баытта суге тырысады. Алашы жеміс те крон ортасында майда бтата байланады. йткені ол бтатар ескі бтатар болып табылады. Жыл ткен сайын ааш жас жемістермен толыа тседі. Мнда да жеміс салатын бршіктер сипаты ортадан тепкіш сипат алады. Сондай–а са жемістер де крон ортасында леді. Оны да себебі, лгінде айтанымыздай мндаы жеміс салатын бтатар ескі боландытан. Бл – бір. Екінші, аашты ортаы тсына жары аз тседі. сімдік ескірген сайын жеміс байлау аймаы да аашты тменгі сырты жаына кше бастайды. Ал кронны ішкі тсы (бтатар, негіз) жалааштанады. Сол тым не сорт кроны тиісті млшерге жетуге айналан сайын су процестері лсіреп, са ткті бтатар кбейеді.
аа бтатар німін ктере алмай екейіп, тіпті жатып алады. Сйтіп оларды суару, минералды оректендіру иына соады. Сол кезде жалааштанан аа бтатарды иілген тсындаы бйыан бршіктерден бала бтатары сіп шыады. Олар сырты жатан орталыа арай седі. Бала бтатар детте тік орналасса те тез седі. Олар тамыр орегін тартып алады да аа бтатарды шы урай бастайды.
Сйтіп осы бала бтатардан жаа жеміс салу аймаы пайда болады. Осы былыстара арап отырып, су аймаы мен жеміс салу аймаыны сырты жатан ортаа арай алай алмасанын байауа болады. Сонымен жеміс аашы кронында аа бтатар мен ткті, яни скін бтатар алмасуыны бірінші циклы аяталады. Бала бтатардан тараан бтатар айыра скен кезде тарматалып брыны айтылан задылыпен седі де,уаыт ткен сайын аа жне ткті бліктер алмасуыны жаа циклі басталады.
Профессор П.Г.Шитті байауы бойынша шекілдеуіктілерде (алма, алмрт) аа жне ткті бтатарды бкіл тіршілігінде екі немесе ш рет циклді алмасады екен. Кейбір сйектілерде (дала шиесі, шие мен алхорыны балапан бтатары) бл былыс балапан бтатарды шыуы есебінен теді.
Жеміс ааштары кроныны аа жне ткті бліктеріндегі циклдік алмасу задылыыны жеміс шаруашылыындаы маызы зор. Бл задылытарды білу агротехникасы дрыс жргізуге брінен брын аашты дрыс кесіге ммкіндік береді.
Жеміс аашын сірушілер ааш тіршілігіні алашы жылдарында тиісті тсілдерді кмегімен сімдікке тез жеміс салдыруа тырысады. Ааштар жеміс сала бастасымен аа жне балапан бтатарын кесу жолымен бліктеріні табии алмасуын кідіртіп баады. Сйтіп негізгі бтатарды жеміс салуына ммкіндік жасайды. Мндай жайттара ммкіндік болмаан (ааш, одан рі ескіргенде) жадайда жасарта кесу жолымен бтатарды алмасуын амтамасыз етеді.
Профессор В.А.Колесниковты зерттеулері ааш кроныны аа жне ткті бліктеріні циклді алмасуымен атар тамырды циклдік алмасуы немесе здігінен сиреуіні де жріп жататынын крсетті.
Тамырлар дігектен айналма жолатармен тарайды. Оларды бірі урап, яни ліп жатса, екінші біреулері пайда болып жатады. Сйтіп жеміс сімдіктеріні сіп, жеміс салуына отайлы жадай жасайды. Алайда тамырларды ескі тамырларды жалааштанан блігінен сол брыны топырата тарматануа абілеті нашар. Сондытан да степ оректендіру жадайын, мселен, органикалы тыайтыш енгізіп, ылал мселесін ойластыру керек.
Жеміс сімдіктеріні су дуірі мен агротехника міндеттері
Кп жылды поликарпты ааш жне бта формалы жемістерді жеке су жадайын баылай отырып, оларды тіршілік кезедерін шке блуге болады:
- жер бетіндегі ніп – су бліктері мен тамыр жйесіні кшті су кезеі;
- жеміс салу жне суіні бірте – бірте солбырау кезеі;
- ааш аа блігіні жаппай урауы мен бір мезгілде кронны ескі блігінде, тіпті дігекті зінде мыты скіндер пайда болады.
П.Г.Шитт осы кезедерді бле отырып, сімдіктерде бір мезгілде сетін, бір – біріне арама – арсы екі процеске – ескіру, яни артаю мен жааруа назар аударды. онтогенез процесінде жаа кезеге ту ойда жота болатын былыс емес. Келесі кезек осыны алдындаы езеде туындап, бірте – бірте жаа сапалы згерістер жинатайды да ескіден басым тсе бастайды. Сйтіп жеміс салу келе – келе лайып, су процесін саябырлатады.
Сонымен, бір кезенен екіншісіне ену кп жылды сімдіктерді жеке ніп – су, демек кетілу процесіндегі жалпы задылы болып табылады. Жеміс сімдіктері су жне жетілуіні р трлі кезедерінде сіру жадайларына да трліше талап ажет етеді. йтпесе сіру агротехникасын жасаан кезде ескеруге болар еді. Осыан орай П.Г.Шитт жеміс сімдіктеріні бкіл тіршілік циклын 9 кезеге бліп, оларды сімдікті жас жадайыны мнін білдіретіндей жас кезедерімен атауды сынды. Жас деген, яни оны пайда боланынан арастырылып отыран стке дейінгі календарлы уаыт деген ымнан жас кезедері деген ымны айырмашылыы мынандай. Жас жадайы дегеніміз - сімдікті ішкі жадайы, жаадан рылу, яни пайда болу жне рау процестеріні атынасы, ескіру (артаю) жне жасару процестері.
сімдікті жасы руаытта оны жас кезедері жадайын білдіре алмайды. Себебі жас жадайын сол тым немесе сол сортты тым уалау асиетіне ана емес, сонымен бірге су жадайына, соны ішінде агротехникаа да байланысты мселе. Мысалы тымнан телісуші екі жылды алма аашы наыз кшінде, ергежейлі телісушіде осындай ааш крі болады.
сімдіктерді П.Г.Шитт блген тоыз су жне жеміс салу жас кезені азіргі кездегі жеміс шаруашылыында бесеуіні практикалы маызы зор. Олара деген сипаттаманы агротехника міндеттерімен штастыра отырып гімелеуді жн крдік.
1. су кезеі – жас сімдікті пайда боланнан алашы жеміс салана дейінгі жетілу мерзімін амтиды. Бл ааш срегі кшті сетін, дігегі мен бірінші жне екінші бтатану тртібіндегі негізгі аа бтатарды рау кезеі. Крон шеттерінде бтатар аса жылдам, ал кронны ішкі жаында негізінен са та ткті жне жартылай аа бташалар – болаша жеміс салу аймаы седі. сімдік бл кезеде ніп – суін кзге дейін тотатпайды да, ысы суыа деген тзімділігі тмендейді, тіпті бтатарыны ысты кні сіп те кетуі ытимал.
Агротехника міндеттеріне аашты аа бліктерін рау, жапыратарыны жылдам кбеюін амтамасыз етіп, кроныны ішкі жатарына жарыты жасы тсуіне жадай жасау керек. Осы шаралармен бір мезгілде аашты жеміс салуына дайынды та жргізіледі. Ол шін ысарта кесуді шектеп, бтатар екейтіледі. Сондай–а ніп–су, яни вегетациялы кезеніні соында су процесіні дер кезінде аяталуына аморлы жасау ажет. Тамыр жйесін тереге кетіру масатымен бл кезеде ба атараралытарын ара пар шін сатау ажет.
2. су жне жеміс салу кезеі – аашты алашы трасыз нім саланнан траты трде нім салана дейінгі сіп – жетілу уаытын амтиды. Бл кезеде жуан бта пен негізге аа бтатарды суі баяулап, негізгі бліктегі за бтатарды есебінен вегетациялы, скіндер саны кбейеді. Салан жемістері жылдан – жыла лая береді, жемістері сапасы жаынан жасарып, іріленеді, шекілдеуікті тымдар жыл сайын жеміс салады.
Бл кезеде кронны алыптасуы аяталады, яни рылып болады. Аашты траты трде жеміс беруі шін крон ру масатымен жргізілетін кесу жмыстарын осы кезені алашы жартысында ана жргізген орынды, ал содан со ысарту шін кесуді тотатан жн. су процесі кезіде реттеу ажет болса бтатарды екейтіп отыруа болады бл кезедегі осымша шаралар жемімті барынша кп млшерін сатай отырып, німді ктуге байланысты жргізіледі.
3. Жеміс салу жне су кезеі – сортты табии жадайда траты жеміс сала бастаан уаытынан барынша мол жеміс салан уаытына дейінгі аралыа созылады. Бл сімдікті е нды жас кезеі. йткені бл кезеде су процесі мен те мол жеміс салуыны ыстыкнгі суыа тзімділігіні биологиялы траты шаы. Бтатарды шындаы су процесі жеміс салатын жаа бтатар прогресті шыа бастаан кезде лсірейді. Кезені соында кронны ішкі, клекекп тсетін тсындаы са бташалар урай бастайды. Шекілдеуікті тымдарда, сіресе алмада бтатарды суі лсіреген кезде кезеділікпен жеміс салуа деген бейімділік байалады.
Бл кезеде ба кту хаындаы агротехниканы басты міндеті – оны барынша зарту. Ол шін ааштара олайлы жадай жасалып, минералды оректендіру, сумен, кронны ішкі жаын жарыпен амтамасыз ету, жапыратарын аурулар мен зиянкестерден орау. Сондытан бл кезеде бта шыны жасы суін «сйемелдеу» шін жасарту масатымен кесу мселесіне кшу керек.
4. Жеміс салу кезеі- нім млшері барынша кбейеді, соан орай су процестері лсірейді. Крона да лкейеді, аа бтатарды шына скін бташаларды орнына ыса, жеміс салатын бташалар рылады. Жоары атардаы са аа бтатар жемісті бтаа айналады. Соны ізінше йіп – тгіп глдейді де, мол тйіндер пайда болып, ааштара кп кш тседі. Соны салдарынан жеміс тым сатайды.
Агротехниканы бл кезедегі негізгі міндетті су жне жеміс салу процестерін бір масатта баыта сай реттеп отыру.Соан орай агротехникада нерлым сай кесіп, оректендіру жне сумен амтамасыз етуді олайлы режимін жасауа маызды орын беріледі. Бтатар шыны суін сйемелдеу шін жасарта кесу мселесіне абай болан жн. Алма мен алмртты жеміс салуыны мерзімділігін жасарту масатында арнайы кесу тсілі олданылады жне глдері мен жатындары (тйіндері) алынып тасталынады. Кронны орта тсына жары тсіру жне жалпы биіктеуге, яни зартуа кедергі жасау шін осы кезенін басында, егер бл шара брын жасалмаса, «кронды аласарту» тсілі олданылады.
5. Жеміс салу жне урау кезеі – ааштарды нерксіптік жеміс шаруашылыындаы соы жас кезеі. Жаа жеміс салатын бтатарды шыуыны тмендеуіне байланысты тек жеміс салатын бтатарды ана емес, сонымен бірге аа бліктеріні де рау процесі кшейеді. Соны салдарынан крона клемі кішірейеді. німі мол кйінде саталанымен жемістеріні сапасы нашарлап, сатанады, жеміс салумерзімділігі анарлым айын байалады.
Агротехника міндеттері осыны алдындаы кезедегідей. Алайда ысарта кесу дегейі артады, басты назар аашты аа бліктерін кесуге, е алдымен заымданан тстары мен кеуектерін емдеуге аударылады. Одан рі аа бтатарды штары урап, бала – сабашалар пайда болан кезде жасарта кесу тсілі олданылады.
Шаруашылы маындаы жне коллективтік ба шаруашылытарында крі ааштарды нім беретін кезеін зарту шін оларды крондары жасылап трып жасартылады. Ол шін ескі, бден жеміс беріп болды – ау деген аа бтатар кесіліп, бала бтатарыны жетілуіне жадай жасалады. Ааш жарааты тым лкен болса оны ыстыкнгі суыа деген тзімділігіні нашарлайтынын рашан есте стаан дрыс. Профессор П.Г.Шитт бл кезеде ааштарды алмастырып телімдеу керек деген кеес айтады. Сонда ааш кроныны ескі бтатарын кескен кезде оларды жарааттанан орындарына жас бтатар сіп шыады. Оны стіне алмастырып телімдеу баты сортты рамын жаартуа ммкіндік береді.
Мына айтып йткеніміздей жас кезеіні ту жылдамдыы аашты тымына, сортына, телінушілігіне, табии жадайлар мен агротехника жадайларына байланысты жайт. Профессор А.П.Драгавцев Іле Алатауы жадайында алманы мірі апорт сорты шекілдеуікті телігенде, яни ластырылса алашы жас кезеі 5 жыла дейін, екінші жас кезеі 5 жылдан 20 жыла дейін, тртіншісі – 20 жылдан 30 жыла дейін, одан рі 30 жылдан 45 жыла дейін созылатынын анытады.
Жеміс жне жидек сімдіктеріні тіршілігі бір жыл ішінде бір – бірінен крт айырмашылыы бар екі кезеге блінеді. Олар – ніп – су жне тыныу кезедері. ніп – су кезеі жылды жылы маусымына, ал тыныу кезеі жылды суы маусымына сай келеді. Осы екі кезені аралыында ніп – сі кезеінен тыныу кезеіне, тыныу кезеінен ніп – су кезеіне тетін ыса, екі тпелі кезе болады.
Бл кезедерді жылды циклдаы затыы жеміс сімдіктеріні кейбір тымдары мен сорттарына, оларды тым уалау негіздеріне байланысты былыс. Мселен, алманы тыныу кезеі рікке араанда за келеді.Онтстік жне субтропикалы жеміс сімдіктеріні ніп–су кезеі (8–9 ай) алыпты айма жемістілеріне (5–6 ай) араанда за болады. сімдіктер жапыраы тсетін (ніп – су кезеіні сонында жапыраын тсіретін) жне мгі жасыл болып екіге блінеді. Бізде сетін сімдіктер тымдарыны кбісі жапыраы тсетіндер, мгі жасыл сімдіктер цитрустар, зйтн, блдірген, лпынай жатады.
Сондай – а ніп – су кезеіні затыы сімдікті жасы мен су жадайына да байланысты болады. Жас сімдіктер ніп – су кезеін созуа бейім келеді де, сонын салдарынан оларды тканьдері толы жетіліп болмай, сікке рынады. Салын жне ылалды жаза араанда ра та ысты жазда ніп – су кезеі ыса келеді.
ніп – су кезеінен тыныу кезеіне ауысуы жылды циклда кп жылды ааш тектес жне бталы жеміс тымдарыны за даму процесінде дарыан ысы маусымны олайсыз жадайларына деген маызды ралы болып табылады.
Жеміс сімдіктерін сіруші наты сол топыра – климат жадайында жеміс сімдіктері тіршілігіні жылды циклыны ерекшеліктерін жасы білуге тиіс. Сонда агротехникасы дрыс реттеуге ммкіндік туады.
сімдіктерді бл кезеі жыл сайын айталанып отыратын жекелеген былыстардан трады. Олар фенофаза деп аталады. Мысалы саба –бтатарды су немесе глдеу фенофазасы. Осы фенофазаларды кезекпен ауысуы сіп – жетілу ыраы деп аталады. Жеміс сімдіктері тымдарыны сіп – жетілу ыраы р трлі болады. Мселен алма мен алмртта е алдымен жапыра салу фенофазасы, содан со глдеу фенофазасы, ал рік пен бадамда керісінше уелі глдеу, содан со жапыра салу фенофазасы келеді. Кейбір фенологиялы фаза за уаытта теді. Оларды са–са кезедерге - фазалара блген ыайлы. Мселен саба – бтатарды су фенофазасы алашы су, барынша су жне суіні басталуы, глдеу фенофазасы, тиісінше глдеуіні басталуы, жаппай глдеу, глдеп болуы секілді фазалара блінеді.
Кейбір фенофазаларды бір маусымда болмай, екінші бір маусымда туі ммкін. Мысалы мерзімді жеміс салатын тымдарда (сіресе алмада) солай болады.
Жас сімдіктерде глдеу фазасы болмайды, ал бтатарды су фенофазасы жеміс салатын брыннан келе жатан сімдіктерге араанда за келеді. Оан теліну жадайы сер етеді. Аласа сетін клонды телінуші алма мен алмрт бтатарыны суі биік сетін тымды телінушілерге араанда ерте аяталып, жемісі де ерте піседі.
Жылды циклда фенофазалар мен фазаларды сырты байауына сімдіктерді су жадайы шін згеріп отыратын талаптара байланысты жне сол сімдіктерді зінде болатын ішкі згерістер сер етеді. Осыдан келіп трлі жеміс сімдіктері тымдары мен сорттарыны кез – келген фенофазаларды наты жадайда туі жайлы мліметті аса маызды мні беле алады. Беле алатын себебі сол мліметтерге арай олайлы агротехника, агротехника боланда да суару, тыайтыш енгізу жне сімдікті трлі зиянкестер мен аурулардан сатау мселелерін шешуге байланысты агротехника жайын ойластыруа болады. Енді кейбір фенофазаларды сипаттамаларына тотайы.
1.Бршік жарып, оны ашылуы. Осы фенофазамен жеміс сімдігіні кктемде, ауаны туліктік орташа температурасы 5 градустан траты трде ткен кезде ніп – су кезеі басталады. Бл температура биологиялы нуль деп есептелінеді. Алайда ніп – су кезеіні басталуы тым мен сорта байланысты. Профессор А.П.Драгавцевті баылауы бойынша Алматы жадайында алманы апорт сорты туліктік температура 8ºС кезде ана ніп – се бастайды екен. Осы температура кптеген баса да отстік жеміс тымдары (шабдалы, ызыл шие т.б.) шін биологиялы нуль болып табылады.
Жасыл конус фазасында жеміс ааштары зиянкестер мен аурулара арсы лы химикаттармен дріленеді. Температура одан рі, 9–13 градуса дейін ктерілген кезде бршік млшері лайып, оларды абышалары тседі де, ктерілу фазасы басталады. Содан со гл ауызы пайда болады да, глдеу фазасы келеді.
Глдеу фазасы шке блінеді: глдей бастау фазасы, жаппай глдеу фазасы жне глдеуді аяталу фазасы. Е алдымен сйектілер, сіресе рік, ызыл шие, шабдалы, алша, содан со шие, ара рік, шекілдеуіктілерден алмрт, алмадан ерте, ал е соында беке, жидектерден уелі араат, содан со блдірген, е сонында такрай глдейді. Кейбір тымдар глдеу мерзіміне арай ерте глдейтін жне кеш глдейтін деп екіге блінеді. Мселен алманы мелба сорты кеш глдейтін апорт, заря Алатау, голден делишес т.б. сорттарына араанда 5–7 кн ерте глдейді. Жеміс ааштарыны орташа глдеу затыы 1–3 апта, алма 7 – 14 кн, бір глі – 2–6 кн. Глдеу мерзімі мен оны затыына климат, ауа райы, теліну жадайлары, агротехника сер етеді. Отстіктен солтстікке арай аланда рбір 110 км сайын ааштар 4–6 кн кеш глдейді. Іле Алатауында тауа ктерілген сайын теіз дегейінен рбір 100м биіктікке 3–4 кн кеш глдейтіні таы бар. Ергежейлі телінуші алмалар биік сетін алмалара араанда ерте глдейді. ра та ысты, ауа райында ылал да суы ауа райына араанда сімдік ерте глдейді жне оны глі за трмайды.
Тнгі температура салын болса сімдік кеш глдейді. Мысалы алманы ренет бурхартда деп аталаты сортыны глдеуі тау етегінде аймата 28 суірден 6 мамыра дейінгі аралыта ауытиды. рине, кейбір агротехникалы тсілдер арылы фенофаза мерзімі мен затыын ауыстыруа болады. Мысалы сйектілерді жас саба бташаларын жазы кзеу тсілін олданып, гл ауызыны ашылуы мен глдеуін 6–7 кнге дейін кідіртуге болады.
Глдеу шін 10–20 кн аралыында олайлы температура керек жне ол тым мен сорта да байланысты жадай. Алма мен алмрт шін ондай температура 15–20 ºС, шие шін 10–18 ºС, шабдалы шін 18–20 ºС.
Глдеу фенофазасы басталана дейін суару жне баа тыайтыш енгізуді аятау керек. Глді тозаданып рытануына олайлы жадай туызу шін глдеу мерзіміне баа р гектара 1–2 я есебінен омарта ою мселесін йымдастыран жн. Ба глдейтін кезде сік ратыны жиі кездесетін жайт. Сондытан да гл жамылан баты сіктен сатау жаына дер кезінде дайындалу ажет. Зиянкестер мен аурулара арсы крес жргізу масатымен улы химикат олдануды ба глдегенге дейін аятаан дрыс.
Бтатарды су фенофазасы ніп – су бршігі жарыланнан аашты шар басындаы бршік алыптасана жне бтатар жетілгенге дейінгі ніп – су кезеін амтиды. Оны затыы даыла, тымына, сортына, жасына, теліну жадайы мен климат жне ауа райы жадайына, агротехникаа байланысты. Жас ааштарда бл фенофаза 60–100кнге, жеміс салатын ааштарда 40–60 кнге, ал ылал жетіспей, азотты орекпен амтамасыз етілмегенде 20 кнге дейін созылады. су сипаты бршік рылысына бтатар типіне жне оларды ааш осіндегі орналасуына, сондай – а кеістіктегі баытына байланысты келеді. Жеміс салатын бтатарды саба – бташалары біркелкі сіп, шар басындаы бршіктері ерте салынады.Тік саба – бтатар нарлым жылдам седі жне басаша скен бтатаа араанда суін де кеш аятайды. Жай сетін бтатара, деттегідей жеміс бршіктері, ал тез сетін бтатара су бршіктері салынады. Бл екі жадайды да німді нормалау, сйектілерді кесу кезіндегі маызы зор.
заа созылан фенофазаны ш фазаа, яни ш кезеге блуге болады. Олар – бастапы су кезеі, барынша су кезеі жне суіні баяулау кезеі. Барынша су кезеі – ніп–су кезеіні жылды цикліндегі маызды сатысы. Бл кезеде жапыраты негізгі массасы ралады. Барынша су кезеі 20 кннен 30 кнге дейін, кейде одан да кпке созылады. Бл кезеде сімдік суды да, оректік заттарды да кп ажет етеді. Оны стіне жеміс салатын ааштарда бл кезе жемісті сетін жне гл бршіктеріні дифференциялану кезеіне сай келеді. Егер агротехника нашар болса бтатар зарып се алмайды, жапыратары майда болады. бл жадай фотосинтетикалы кейпін едуір ысартады. Соны салдарынан німі тмендеп, сімдікті жалпы жадайы нашарлайды.
лсіз ааш аурулара жиі шырайды, зиянкестер де йір болады, ал ыстыкні олайсыз ауа райынан кп зардап шегеді. Сонымен бірге ааш суіні тым созылып кеткені де жасы емес. Бл, сіресе ылалды жне азотты оректі тым арты болуы салдарынан жазды екінші жартысында жне кзді басында жас ааштарда кездесетін жадай.ааш срегіні дрыс жетілмеуі салдарынан оларды ыстыкні суыа деген тзімділігі тмендейді.
Агротехникалы тсілдер бтатарды жылдам суіне, жапыратарыны тез молаюына жне бтатар суіні дер кезінде аяталуына, тбесіндегі бршікті ралып, ааш срегіні жетілуіне ммкіндік жасауа тиіс. Бтатарды кесу жне екейту жолымен кронны ішкі жаына клеке тсірмеу, ал жапыратарды аурулар мен зиянкестер заымынан сатау ажет.
Жеміс салып, оларды жетілу фенофазасы тымды бршікті рытану стінен басталып, жемісті пісуімен аяталады. уелі тым, содан со рыап атты седі. Тым мен рыапты пісуі немі болмаса да бір мезгілге сай келеді. немі болмаса да дейтініміз алма мен алмрт тымы рыаптан кеш піседі.
Жатынны су процесінде кейбіреулері, мселен лкен алма жне алмрт ааштарыны, детте, 85-90% жатындары шашылып алады. Ал 10-15% саталып алан жатыннан жинауа ммкіндік береді. Алманы апорт секілді ірі сорттары шін пайдалы жатын лесі 3 проценттен аспайды.
Арты жатын бір уаытта біркелкі шашылмайды. Глдеген бойда 1–2 аптаны ішінде трлі кемістіктері бар глдер жне рытанбаан, сондай – а кейбір рытанан жатындар да шашылып алады. Алайда, резервтегі жатындарды едуір блігі кешірек, яни глдеген со 20–40 кннен кейін тседі. Ол кпшілікке маусым, маусымды тазару деген атпен белгілі жатындарды млшері бл мезгілге дейін едуір лкейеді. Бл былысты себебі тйнек салан тым кп жемісті сумен немесе оректік заттармен амтамасыз етпеу. Осы кезеде ылал мен оректік заттарды жетіспеуі бтатарды суі мен жапыратарды ралуын лсіретеді. Жатындарды маусым айындаы здігінен жааруынан со бтатар мен алан жапыратарды суі жаарады. Алма мен алмрттарда гл бршіктеріні, гл мен жатындарды тым арты болуы сімдікті тіршілік ресурсын келесіз, яни ндірімсіз шыына шыратып, бл даылдарды жылдара шаанда біркелкі жеміс салмауыны негізгі себебі болып табылады.Бл олайсыз былыстан шыу жолдары кейін жеке арастырылады.