Теодолиттерді нивелирлеу жне бадарлауа сипаттама берііз
Теодолитті нивелирлеуді горизонтальдау деп те атайды. Жмысты масаты: дрбіні оптикалы осіні горизонтальді жадайында азимутты барлы мнінде вертикальды шебер бойынша есеп алуды амтамасыздандыру. Бл жадайда теодолитті вертикальды осі тік бойынша сйкес келеді. Нивелирлеу 2 этапта іске асады: бірінші - кз арылы, одан кейін теодолит дегейлеріні кмегімен наты трде. Теодолитке ш аяты таанды орналастыру кезінде ммкіндігінше оны теодолит бекітілетін жоары беттігі горизонтальды болуын адаалау керек. Мны зі рескел ате трінде нивелирлеуге жол беруі ммкін. Теодолитті тірекке бранда (винт) арылы бектеміз. Ары арай, теодолитті ш брандасын жан – жаа брау арылы оны орта жадайа келтіреміз.Дл нивелирлеу рылысы арапайым. Егер теодолитте бір шебер дегей болса, оны екі бранда аралыында орналастырып, сол екі бранданы тедік ішіндегі бос ауа кпіршікті берілген линияа шыанша бір уаытта арама-арсы баытта браймыз. Одан кейін, шінші бранданы брау арылы шебер дегейді центріне келтіреміз. Одан рі теодолитті вертикальды осі бойынша 1800 шамасында айналдырамыз жне бос ауалы кпіршікті тедік центрінде алуына кз жеткіземіз. Осымен нивелирлеу аяталды. Егер теодолитте бір цилиндрі дегей болса, онда тедікті екі бранда ортасына келтіреміз, оларды брау арылы бос ауалы кпіршікті дегей ортасына келтіреміз. Одан со, теодолитті 900 айналдырамыз, одан рі арай шінші бранданы брау арылы бос ауа кпіршікті дегей ортасына келтіреміз. Жне теодолитті бірнеше брыша айналдырып, кпіршікті дегей ортасында алуына кз жеткіземіз. Егер теодолитте екі цилиндрі дегей болса, онда оны нивелирлеуді шебер трізді дегейді нивелирлеумен сйкес жргіземіз. Мнда тедікті бірін сызыа параллель етіп орналастырамыз жне екі бранданы брау арылы бос ауалы кпіршікті дегей ортасына келтіреміз. Одан кейін теодолитті брамай трып, шінші бранданы брау арылы екінші дегейді кпіршігін ортасына келтіреміз. Енді теодолитті вертикальды осі бойынша белгілі бір брышпен айналдырып, кпіршікті дегейді ортасында алуына кз жеткіземіз. Кемеде баылау жргізу шін кемелік теодолиттер олданылады. Оны аылтыр тіреуішіне лкен жк ілінген ол ш аяты таан астында тік бойынша орналастырылады. Теодолит барлы баытта да озала алады. Жкті тербелуі ауырлы кші арылы жерді центріне баытталады. Нтижесінде, кеме беті арылы ш аяты таан озалады, ал теодолит пен жк озалыссыз алады. Осы жадайда теодолит ешандай тербеліске арамастан нивелирленген болып саналады. Жерді р баытында теодолитті бадарлау дл азимутты анытау шін ажет. Ол теодолитті нивелирлеген со іске асырылады. Азимут – саат тілі бойынша баылау нктесі мен географиялы меридианны солтстік баыты арасындаы брыш. Сондытан, біз теодолитті солтстік баыта баыттаймыз. Жне теодолитті дрбісі солтстікке арап транда, азимут мні рашан 00 немесе 3600 болу керек. Теодолитті бадарлауды 3 негізгі амалы бар: 1) магниттік стрелка бойынша; 2) мира бойынша; 3) полярлы жлдыз бойынша;
1) Магниттік стрелка бойынша бадарлауда солтстікке баытталан буссоль бойынша аныталады. Буссоль теодолит комплектіні рамына кіреді Егер буссоль корпуса ондырылан болса, онда оптикалы жйесі бар теодолиттерді баыттау брышпен есептелінеді. Горизонтальды шеберде з белгісімен наты орыны шін магниттік иілу шамасы орналастырылады. Одан кейін горизонтальды шеберді ысып стап трушы бранда босатылады, буссоль бадары жіберіледі. Жне теодолит вертикальды осі бойынша магнитті стрелка соы буссольді арнайы индексімен сйкес келгенше айналады. Бдан кейін горизонтальды шеберді мні магниттік иілу мніне те екеніне кз жеткізу керек. Жне ысып трыш бранданы ысамыз. Сонымен атар, буссоль стрелкасын ысамыз. Осымен бадарлау аяталды.
2) Мира бойынша бадарлау. Мира - бл аз брышты мнімен, айтарлытай ашытытаы, біра ккжиекте жасы ерекшеленетін, зіндік сйкестігі жо зат, оны брышты координаттары жасы белгілі (е алдымен - азимут). Мира шін завод мржасындаы жай тартыш немесе телевизиялы мачтаны жоары жаы ызмет етеді. Мира бойынша бадарлау аэрологиялы станцияны стационарлы жадайында ана жзеге асырылады. Мираны тадап, оны е алдымен координаттарын анытаймыз. Сол аныталан координаттар кп жыл олданылады. оны орын брышын білу оны орналасан жерін білу шін те ажетті. Мира бойынша бадарлау те арапайым. Горизонтальды шебер бойынша азимут мнін, ал вертикальды шебер бойынша орын брышыны мнін анытаймыз. ысып тран бранданы босатып, азимут бойынша микрометрлік бранданы олданбай, мираа аратамыз. Оны айасан сызытара келтіріп, ысыш бранданы бектеміз. Мира бойынша бадарлау осымен аяталды.
3) Полярлы жлдыз бойынша бадарлау. Поляры жлдыз толытай солтстік полюсте орналасан. Оны бл баыттан ауытуы 10 аспайды. Бадарлауды бл трі мира бойынша бадарлаумен сйкес келеді. Горизонтальды шебер бойынша азимут мнін 00 келтіреміз жне ысыш бранданы босатамыз. Горизонтальды шеберді микрометрлік брандасын олданбай, теодолитті Полярлы жлдыза келтіреміз. Азимут мніні 00 екеніне сеніп, ысыш бранданы бекітеміз. Осымен бадарлау аяталады. Поляр жлдызы бойынша бадарлау сирек олданылады. Бл діс станцияны лемдік координаттарын анытауда олданылады. Бл жадайда теодолитті баыттау кемінде ш рет жасалады. Осы жадайда ателіктерді азайтуа ммкіндік береді.