Сімдіктерді филогенетикалы жйесіні дістері

Осы кездегі сімдіктерді филогенетикалы жйесін жасауда мына дістерді жиі олданады.

1. Салыстырмалы морфологиялык діс. Бл діс арылы бір сімдікті вегетативтік жне генеративтік органдарыны морфологиялы белгілерін салыстыра отырып, оны андай систематикалы топа жататындыын, шыу тегі мен баса сімдіктер трлерімен туысты атынасын анытауга бо лады. Барлы жасанды, табии жэне филогенетикалы системаларды негізі салыстырмалы морфологиялы діске сйеніп жасалан.

2. Анатомиялы діс. Бл эдіс сімдік органдарыны анатомиялы крылымына негізделген. сімдік органдарыны анатомиялы рылымын зерттеу арылы оларды бір- біріне туысты атысы, шыу тегі жайында орытынды жасауа болады. Анатомиялы жне морфологиялы талдаулар жасай отырьп, тменгі сатыдаы сімдіктерді жогары сатыдаылардан айырмашылыы мен састыын анытауа болады. Бл діс сімдік физиологиясымен тыыз байланысты, йткені сімдіктерді рам бліктеріні физиологиялы ызметін анытау арылы оларды толы зерттеп, бірттас организм екенін білуге болады.

3. Эмбриологиялы діс. рыты, тымны жэне сімдікті жеке, органдарды онтогенезін зерттеу арылы оларды зара байланысын анытауа болады. Осы діс арылы Гофмейстер, Горожанкин жне т.б. алымдар тменгі жэне жоары сатыдаы сімдіктерді, архегониялы сімдіктер мен жабы тымды сімдіктерді арасындаы туысты байланысты барлыын анытады. Эмбриологиялы діс салыстырмалы морфология шеше алмайтын сімдіктер органдарыны гомологиясы мен аналогиясы туралы мэселелерді де шешеді. Сондытан бл діс сімдіктерді салыстырмалы морфологиясымен тыыз байланысты.

4. Морфологиялы-географиялы діс. Систематикалы кіші бірліктерді - тр мен туысты, туыс пен тымдасты арасындаы систематикалы байланысты анытау шін олданылады. Мнда сімдіктерді жер шарыны айматары мен белдеулеріне арай блінуіне жне жеке сімдік трлері мен туыстарыны рбір жерге таралу задылытарыны себептеріне, оны таралу шегіне (ареалына) сйенеді. сімдікті сырты формасы белгілі бір тіршілік жадайына байланысты алыптасады. Осыан орай, рбір сімдік тріні тараан белгілі бір ареалы болады. Бл діске сйену арылы сімдіктерді жер бетінде та- ралуына тікелей сырты ортаны сер ететінін жэне сімдіктерді белгілі бір ортада тарихи алыптасатындыын анытауа болады.

5. Экологиялы-морфологиялы діс морфологиялы-геогра- фиялы эдіспен тыыз байланысты. Себебі, экологиялык зерттеулер сімдікті физиологиясы жэне морфологиясымен тікелей штасып жатады. сімдікті белгілі бір трі арнаулы тіршілік жадайында ана се алады. Сонымен атар, сімдіктер здері оршаан ортаа эсер етіп, жаа орта жадайына сай бейімделеді. Организмні осы жадайдаы тіршілігіне байланысты жергілікті ерекшелікгер пайда болады. Сондытан сімдікті тіршілік жадайы морфологиялы жаынан талдау жасаанда, сіресе трішілік жне туысаралы мэселелерді шешуде ерекше орын алады.

6. Биохимиялы діскейбірі сімдіктер топтарыны туысты атысы мен шыу тегін аныктауда олданылады. Бл діс екі сімдік организміні рамындаы сас заттарды болуына негізделген.

XIX асырда сімдіктерді химиялы рамы оны систематикалы ерекшеліктеріне байланысты болатындыы аныталды. Кп сімдіктерді топтарына р трлі химиялы осылыстар тн.

7. ІІалеоботаникалы діс филогенетикалы системаа аса маызды деректерді беріп отырады. ткен геологиялык кезедерде болан сімдік алдытарын зерттеп, ертедегі осімдік дниесіні бейнесін анытайды. сімдіктерді азба алдытары белгілі бір геологиялы дуірдегі таралуын, дамуын жне оларды тегі болан баса сімдіктер топтарымен алмасуын длелдейді мысалы, тменгі сатыдаы сімдіктер гоптары жер бетінде бірінші пайда болан, одан кейін мктрізділер, ......

- Бл длелдемелер сімдіктерді филогенетикалы системасын жасауа негізгі материал болуымен атар, оны орытындыларыны тірегі болып саналады.

8. Гибридтік діс арылы форма, тр, туыс жэне баса да систе- матикалы бірліктерге жататын сімдіктерді зара будандастыра отырып, оларды туысты байланысын анытайды. Трішілік жэне систематикалы жаынан жаын трлер арасында будандастыру оай жріп, кпшілік жадайда дрыс рпа береді. Туыстар жэне тымдастар арасында будандастыру иы ныра жреді. Систематикалы жаынан алшак жатан трлер арасында зара будандастыру жрмейді жэне одан рпа беретін жаа будан шыпайды.

9. Иммунитет дісі. Кейбір сімдік трлеріні белгілі бір жпалы саыраула, бактерия жэне ви рус ауруларына эр трлі дрежеде бейімдік асиеттеріні болуымен бірге, оларды баса бір жпалы аурулара берілмеушілік асиеті де болады. Мны сімдік иммунитегі деп атайды. Иммунитетті белгілі бір дрежеде тым уалау асиетіні байалуы оларды трлері мен туыстарын да табии жэне тарихи алыптасандыын крсетеді. сімдіктерді туысты атысын, оны белгілі бір жпалы ауруа тзімді немесе сол ауруа бейімділігіне арай аныктайдь Мысалы, астытымдас сімдіктер аракйе жэне тат саырауклактармен ауруа бейім келеді, ал баса тымдас сімдіктерде мндай асиет байалмайды.

10.Серодиагностикалы діс. рбір сімдіктерді арасында болатын морфологиялы айырмашылыы белоктарыны бірінші реттік згерістерге шырауына байланысты, ал сімдіктерді морфологиялы згеріске шырауы белокты екінші реттік згеруі болып табылады. Ал сырты морфологиялы рлысы жаынан бір-біріне сас, біра гаметофиттеріні рылысы р трлі болып келетін ырыбуын мен ылша, балыоты мен балдырлар сияты сімдіктер теріс реакция береді. Сонымен, бл эдіс арылы да сімдікгерді туысты байланысын анытауа болады.

11. Эксперименталды діс кейінгі кезде жиі олданылып жр. Бл эдіс тр белгілеріні згеруі мен згергіштік асиеттері андай дэрежеде болатынын анытауа ммкіндік береді. Сонымен атар, тым уалау белгілеріні бір трден екінші трге згеруін жэне жаа формаларды шыу жолын анытауа ммкіндік туызады. Эксперименталды діс жеке сімдік топтарыны туысты атысын ана ашып оймай, ол сімдіктерді пайда болу задылытарын да ашады. сімдіктерді филогенетикалы жйесін ранда бір ана діске сйеніп оймай, оларды туысты атысын, тарихи дамуын, згергіштігі мен тымуалаушылы асиеттерін анытайтын барлы дістерді орытындылары еске алынады.

Сонымен, сімдіктерді филогенетикалы жйесіні міндеті - жоарыдаы дістерді олдана отырып, жер бетінде тіршілік ететін осімдіктерді сипаттау жне белгілі бір жйеге келтіру. Систематика осімдік дниесіні филогениясы жайындаы мселені де, яни жер бетіндегі сімдіктерді алайша дамыандыын, бл дамуды баыты жне оларды зара туыстыы андай деген мэселелерді де шешеді. Е соында андай сімдіктер пайдалы, андай сімдіктер зиянды, соны мен атар оларды сіп-нуін алай басару керек деген сратара да тиісті жауапты осы систематикадан табамыз.

 

Таксондар

сімдіктер систематикасында сімдіктерді жйелеуде зіне тн тілі, ымдары жне табалары олданылады, Систематикалы бірлікті белгілеуде таксон термині абылданан. Ол р трлі ранггарда болуы ммкін. Ресми трде абылданан жне «Ботаникалык номенклатура жніндегі халыаралы кодексте» жарияланан (орыс тілінде 1959 ж. басылан) соы Халыкаралы ботаникалы конгресті шешімдеріне сйкес ботаникада мынадай таксондар абылданды:

• сімдіктер патшалыы — Regnum vegetabile

• Блім - Divisio

• Класс - Classis

• атар - Ordo

• Тымдас - atmilia

• Туыс - Genus

• Тр – Species

Классификацияны негізгі бірлігі немесе е кіші категориясы – тр.

Жаын трлерді жиынтыы - туыс. Жаын туыстарды жиынтыы тымдас. Жаын тымдастарды жиынтыы –атар. Жаын атарлар класа біріктіріледі. Біра атармен салыстыранда кластарды арасында елеулі айырмашылытар болады. Соан байланысты сімдіктер кластар саны жаынан аз.

Класс рі арай те басым айырмашылыты сімдіктер топтары кіретін ірі таксономиялы бірлік блімдерге біріктіріледі. Блім сімдіктер дниесіндегі филогенетикалы дігекті негізгі бтаы болып саналады. Блімдер патша тармактарына топтастырылады. Мысалы, сімдіктер органдарыны рылыстарындаы айын крінетін айырмашылытарына байланысты, тменгі сатыдаы сімдіктер жне жоары сатыдаы сімдіктер патша тармактарына блінген. Е жоары таксономиялык категория - патшалы. Мысалы есімдіктер патшалыы

сімдіктер патшалыы. Тменгі сатыдаы сімдіктер – Thallobionta жне Жоары сатыдаы сімдіктер – Cormobionta деп екі патша тарматарына блінеді.

Ботаникялы номенклатура жніндегі халыаралы кодекс бойынша рбір таксонны зіндік латынша жалаулары бар, атап айтанда: блім - ...руіа, класс - ...рsidа, атар - ...аlеs, тымдас – сеае. Туыс жне тр шін абылданан арнаулы жалаулары жо.

Мысалы,

 

Блім – divisio	Жасыл балдырлар – Сlоrоруtа
Класс – сlаssіs	Наыз жасыл балдырлар – Еисlоrорусеае
атар – огdо	Улотрикалытар – Ulоtrісаlеs
Тымдас –fаmіlіа	Улотрикстер – Ulоtrісасеае
Туыс - gеnus	Улотрикс –Ulоtгіx
Тр – sресіеs	Зоната улотриксі – Ulоtrіх zonata   гопаіа

 

 

Тменгі сатыдаы сімдіктер – Thallobionta патша тарматарына

 

I. сімдіктер дниесіні клеткаа дейінгі тармаы - Procytobionta

1. Вирустар блімі – Virophyta

 

П.сімдіктер дниесіні талломды, ядроа дейінгі тармаы -

Thallobionta procariota

2. Дробянкалар блімі - Schizophyta

3. Кк-жасыл балдырлар блімі –Cyanophyta

 

III. сімдіктер дниесіні талломды, ядролы, пластидті тармаы (тменгі сатыдаы автотрофты сімдіктер) – Thallobionta eucaryota

4. Жалтырауы сары балдырлар блімі - Chrysophyta

5. Сары жасыл балдырлар блімі – Xanthophyta

6. Диатомды балдырлар блімі – Diatomophyta

7. Пирофитті балдырлар блімі – Pirrophyta

8. Эвгленалы балдырлар блімі – Euglenophyta

9. оыр балдырлар блімі – Phaeophyta

10. ызыл балдырлар блімі – Rhodophyta

11. Жасыл балдырлар блімі – Chlorophyta

12. Хара балдырлар блімі – Charophyta

13. ыналар блімі – Lichenophyta

 

IV. сімдіктер дниесіні талломды, ядролы, пластидтері жо (тменгі сатыдаы гетеротрофты сімдіктер) тармаы – Thallobionta aplastidae

14. Кілегейлер блімі –Myxophyta

15. Саыраулатар блімі – Mycophyta

 

Бинарлы номенклатура

К.Линнейді жаратлыстану ылымдарыны, оны ішінде систематиканы дамуына сіірген ебегі те зор. Линней сол кездері халыаралы ылыми тіл болып калыпттасан латын тілін, зі крастыран натылы терминдерді е алашы болып ботаникада олданды. Бл жаалы белгісіз трлерді сипаттаанда те олайлы болып саналды.

Линней ылыма бинарлы номенклатураны енгізді. Бл номенклатура бойынша тр екі сзбен аталады. Алашы сз ай туыса жататындыын, ал екінші сз тр атауын білдіреді. Екінші сзден кейін осы трді ашан жне ат берген алымны фамилиясы ойылады. Мысалы, Зоната улотриксі – Ulоtrіх zonata Kutz.

Ал, Линнейге дейін бір сімдікті зі р жерде, р илы аталып жрді, кейде р трлі сімдіктер бір атпен аталан болып шыты.

Зоната улотриксі – Ulоtrіх zonata

Бекітуге арналан сратар:

1. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасыны зерттеу объектісі.

2.сімдіктер систематикасында андай таксондар олданылады.

3. Бинарлы номенклатура негізін алаан кім.

4. сімдіктер систематикасына лес осан алымдар ебектері.

 

олданылан дебиттер:

1. метов... Ботаника. Алматы. 2000 ж.

2. О.Абдрахманлы. сімдіктер систематикасы. Тменгі сатыдаы сімдіктер. Астана-2012.