Дріс 2. Балдырлар. Кк жасыл балдырлар блімі.

арастырылатын сратар:

Морфологиялы рылымдар

Кк –жасыл балдырларды морфологиялы сипаттамасы.

Кк –жасыл балдырларды систематикасы.

Кбеюі.

Балдырларды 40-мынан астам трлері белтілі. Бларды барлыына орта белті-хлорофилді болуында. Атаратын ызметтеріне арай балдыр жасушасы тенеративтік жне вететативтік болып блінеді. Тенеративтік жасушалар кбею ортандарыны ызметін атарса, вететативтік жасушалар фотосинтез ызметін атарады. Ядро аппаратына жне жасуша рылымына арай прокариотты (кк-жасыл) , мезокариотты (втленалы, динофитті) жне эукариотты ( барлы алан балдырлар) болып блінеді.

Прокариотты ортанизмдер , баса организмдерден басты айырмашылыы тек алыптасан ядросыны болмауымен атар, клеткасы ортаноидтара блінбетен. Ядрошыы, пластиді, митохондриясы, Тольджи аппараты жне баса мембранамен апталан органоидтары, митоз, мейоз процестері болмайды.

Мезокариотты организмдерді клетка рылысы, бір жаынан, про- кариоттара сас келсе, екінші жаынан, эукариоттылара усас. Мезокариоттыларды алыптасан ядросыны екі абаттан тратын мембранасы боланмен, митоз кезінде хромосомасы оюланан жадайында болады да, ширатылан жіпше жне баса згерістерге шырауы болмайды. Хромосомасында прокариоттыларды нуклеоидтары сияты гистоны болмайды. Центромерлеріні болмауына бай ланысты хромосомалары нашар дифференцияланан, сондытан эукариоттарды хромосома фибриль- дерінен екі есе жіішке микрофибрильден трады. ДН-ны синтездеу эукариотты ортанизмдерде интер фазаны белтілі бір уаытында ана жрсе, мезокариоттыларда здіксіз жріп жатады.

Эукариотты ортанизмдерді алыптасан бір не бірнеше ядросы мен ядрошыы, хлоропласт, митохондрия, Гольджи аппараты, микроттікшелері жне баса органоидтары болады. Жыныс процесі кезінде мейоз бен сингамия кезектесіп келіп отырады.

Балдырларды рылысы мен тіршілік рекетіндегі бірсыпыра орта белгілеріні болуына арамастан, р топтарыны жеке ерекшеліктері бар.

азіргі уаытта барлы балдырларды рылыстарындаы састытарына жне айырмашылытарына байланысты 9 морфолотиялы крылымдара (структураа) блуге болады.

Амебоидты рылымды балдырлара бір клеткалы, алыптасан клетка абышасы болмайтын арапайым организмдер жатады. Соан байланысты денесіні белгілі бір формасы болмайды. Олар амеба трізді денесінен жуан немесе жіішке ыса не зын жалан аятар шыару арылы бір орыннан екінші орына озалады. Кей уаытта мндай бірнеше клеткалар бірігіп плазмоди крайды. Амебоидты рылымды организмдерде де барлы органо идтары (хлоропласт, перипласт ядро, кейде кзшесі, жиырылыш вакуолясы) (17-сурет, 7,8) болады.

Монада рылымды балдыр лара сопа, алмрт, не дгелек пішінді бір клеткалы, не ауымды организмдер жатады. Оларды клеткаларын бір-бірімен цитоплазма жіпшелері байланыстырады. Монада рылымды бал- дырларды озалыса келтіретін клетканы алдыы жаында бір, кбіне екі, кейде трт жне одан да кп талшыы, хлоропласттары, ядросы, кзшесі, жиырылыш вакуолясы, кбінде пиреноидтары болады. Клетка абышасы, плазмалемма, пеликула, перипласты, пектинді болып келеді. Осы ортоноидтарды ішінде монада урылымдыа тн ортаноид: жиырылыш вакуоля, талшы, кзше. Жа клетка абышасы бар мона да рылымды ортанизмдер сирек талшытарын тастап, амебоидты жадайа кше алады. Мндай организмдер талшытармен бірте жалан аятарды тзеді ара- пайым балдырларды вететативтік тіршілігіні барлы кезеінде монада рылымды екендігі байалады, ал крделі рылымды балдырларда жыныс клеткалары (таметалар, зооспоралар) ана монада рылымды. Монада рылымды балдырлар табиатта кп тараан, олар жасыл, сары-жасыл, эвгленалы, жылтырауы сары, динофитті, криптофитті балдырлар топтарына тн. Олар тек кк-жасыл, ызыл балдырлармен конъютаттар класында ана бол- майды, ерте уаытта болып, кейін зтеріске шырауы ммкін.

Коккоид рылымды ортанизмге монадалар сияты бір клеткалы жне ауымды ортанизмдер жатады. Олар табиатта аса кп тараан жне р трлі пішінді. Сандарыны кп жне р трлі болуы клетка абышаларыны трлі белгілер беретін сыртындаы сінділеріне, ылтанатарына, алыдыы мен орналасу ерекшеліктеріне байланысты. Монада рылымдылардан негізгі айырмашылыы вететативтік талшытарыны уаытында болмауына байланысты озалыс жадайынан айырылан, тек кейбір десмидиялылар мен диатомды балдырлар ана озалыш келеді. Біра бларды озалыс ызметін клеткадан блініп шыатын кілегей атарады Коккоид рылымдыларды клетка абышалары пектинді не целлюлозды,. Кзшелері, жиырылыш вакуолялары болмайды, тек кейбір трлерінде рудиментті орган ретінде саталан. Клеткалары бір не кп ядролы, хлоропласттарыны формасы, саны р трлі.

Сарциноидтылара бір клеткалы не ауымды алы клетка абы- : шалары бар ортанизмдер жатады. Бларды басты ерекшеліктері — клетканы кез келген баытта блінуге абілеттілігінде.

Пальмеллоид рылымды организмдерді клеткалары кілегеймен оршалан, біра бір-бірімен бай ланыспай, кілетей ішінде бос жатады. Бларды райтын ортанизмдер клеткасы коккоид рылымды келеді жне блар екі трлі болады. Егер барлы вететативтік уаыты гидрурус сияты кілегейді ішінде тсе, оны пальмеллоид рылымдылар деп атайды, ал егер хламидомонада сияты белтілі бір олайсыз уаыттарда, уаытша ретсіз клетка жиынтыын райтын болса, онда мны пальмеллоидты жадай деп атайды. Пальмеллоидты жадайа монада жне коккоид рылымды балдырлар, те сирек баса рылымды ортанизмдерде олайсыз жадайларда ауыса алады. Пальмеллоидты жадайа ауысан ортанизмдерді белтілі бір формасы, млшері болмайды.

Жіптесін рылымды балдырлар аттарына байланысты абаттары біратар кптеген клеткалардан ралан, тарамдалып не тарамдалмай келген жіп сияты. Жіпті райтын клеткалар пішіні жаынан кбіне біркелкі келеді, кейде щ жаында орналасан клеткасыны пішіні жне рылымы згеше болады. Кпшілік жіп трізді балдырлар тменгі жаындаы зынша ризоид клеткалары арылы тсемікке бекініп тіршілік етеді. Жеке жіпшені райтын клеткалар бір-бірімен байланысып жатады. Кпшілік жадайда клеткааралы саылаулары жне плазмодесмалары болады. арапайым трінде жіпше тек біратар клеткалардан ралады, ал кейбір трлерінде бірнеше атар клеткалардан ралып, формасы, атаратын ызметі жаынан згеше болады жне суі р турінде р трлі. Егер улотрикстер сияты кез келтен клетка блінуге абілетті болса, мндай суді диффузиялы осу деп атайды. Ал екінші біреулерінде тек арнаулы клеткаларды блінуі арылы абат заратын болады, онда оны зоналы су немесе меристемалы су деп атайды.

Гетеротрихалды немесе р трлі жіптесінді рылымды балдырлар - жіптесінді трлерді крделенген формасы. Гетеротрихальды формалар тарамдалан жіптесінділер, клеткаларыны бршіктенуі нтижесінде тзілген Атаратын ызметтеріне арай жіпшені екі баытта суін байауа болады. Жіптері тесемікке тселіп, су баытынан тік су баытына арай жреді. Тік суге арай баытталан жіпшелері тарматалып келеді онда фотосинтез процесі интенсивті жреді жне олардан кбею органдары дамиды. Жіптесінді формаларды эволюциялы даму нтижесінде пластинкалы жне тінді рылымды балдырлар тзілген.

Пластинка рылымды балдырлар - жіішке жне жалпа пластинка пішінді болып келеді. Мндай балдырлар здеріні онтогенездік дамуын жіп трізді формадан бастайды. Мнда клетка екі баытта, клденеінен жне зынынан блінуді нтижесінде жіп трізді форма, пластинкалы формаа айналады. Дамуды алашы сатысында кейбір екі абатты пластинка формалы балдырлар се келе абаттары бір-бірінен ажырасып, іші уыс ттікке айналады. Пластинка рылымдылар жасыл, оыр жне ызыл балдырлар топтарыны ішінде ке таралан.

Тін рылымды балдырлар крделі рылысты, сырт пішіні жоары сатыдаы сімдіктерге сас. Блар жіптесінді форма клеткаларыны бірнеше баытта бліну нтижесінде алыптасан. Мндай клетка, негізінен, ш баытта блінеді. абатты ішкі рылымы бірнеше абаттан трады жне олар дифференцияланан, соны нтижесінде алашы механикалы, т кізтіш, ассимиляциялаушы тіндер жасы жетілген (19-сурет, 4). Мндай тіндер ламинарияда, фукуста, саргассумда, делессерияда жне баса бал- дырларда болады.

Сифоналды рылымдыларды кейде клетка рылысы жо балдырлар деп атайды. Табиатта сирек таралан. Бан вететативтік денесі перделерге блінбетен, орасан лкен, ядросы те кп, кптеген хлоропласттары бар, алып бір клеткадан тратын, клетканы млшері 1 сантиметрден, кейбір трлерінде бірнеше сантиметрте жететін балдырлар жатады (17-сурет, 18,19). Сифондылар р трлі пішінді, кбіне морфологиялы жаынан жоары сатыдаы сімдіктерте сас крделі саба, жапыра, тамырлы сімдіктер сияты болып келеді. Клеткаішілік целлюлозды тіреуіштері организмге механикалы мытылы асиет береді. Сифоналды рылыстылар, жасыл балдырлар мен сары-жасыл балдырларды ішінде ана таралан.

Сифонокладалы рылымды балдырлар - кп ядролы сегменттерге блінген жіптесінді тарамдалган не крделі рылымды абаттан ралан ортанизмдер. Сифонокладалы ортанизмдер тікелей сифондылармен байланысты кп ядролы сегменттерге блінеді. Мндай структураны пайда болуы митоз бен цитокинез процестері болан кезде оларды бір-бірімен арым-атынастарыны болмауында. Сифонокладалы рылымды балдырларды басты кілі кладофора, брын р трлі жіптесінді балдырларда аралатын (19-сурет, 8). Мндай рылымды ортанизмдер тек жасыл балдырларды ішінде ана кездеседі.

Харафитті рылымдылар тек хара балдырларына ана тн. Блар — кп клеткалы мшеленген, буын жне буынаралытарына блінген крделі рылымды сімдік. абаты негізгі ркеннен, оны бтатарынан жне ризоидтан трады. Буын аралыы жне бйірлік мшелерге блінген ркендері зын ірі созылан клеткалардан трады.

Кк-жасыл балдырлар

Кк-жасыл балдырлара бір клеткалы, ауымды жне кп клеткалы жіптесінді 1500-2000 трі бар организмдер жатады. Олар барлыќ тіршілік орта сында тараан. р трлі сулы жне сусыз биотоптарда кездеседі. Блар тсемікке бекініп не бекінбей бос жатып тіршілік етеді. Талшыќты ќозалыс стадиясы болмайды, алайда кілегейді болуына байланысты сыри ќозалып отырады. Кк-жасыл балдырларды клетка лары дгелек, ора, жарты саина, ш саина, эллипсоид, шар, цилиндр, кбі, т.б. пішінді. Баса балдырлардан клетка рылысыны, пигменттеріні ерекшелігі, тіршілік ортасыны згешеліктері арылы айырылады. Клетка абышасы оай кілегейленетін пектинді, тек кейбіреулерінде целлюлозды болады.

Клетка абышаларыны рамына кіретін муреиннен ралан тыыз абат. Эукариотты организмдер мен саыраулатарда муреин заты кездеспейді. Осы абат клетка абышасына мытылы асиет жне белгілі бір пішін береді.

Клетканы протоплазмасы ядросыз, хлоропластысыз, баса орга- иизмдерді протоплазмасынан ою.

Протоплазмасы шеткі боялан хро матоплазма абатынан жне тссіз орталы центроплазма блімінен грады. Хроматоплазма блімінде болатын (хлорофилді жасыл, каротинні ызылт сары, фикоцианині кк, фикоэритринні ызыл) пигменттері хлоропластты ызметтерін атарады. Бл блімде рибосома мен пилосома жне р грлі кристалдар болады. Хроматоплазма блімінде тилакоидтар жинаталан, біра баса организмдердікі сияты цитоплазмадан мембрана абаттары арылы ошауланбаан. Тилакоидтар фотосинтез ызметін атарады. Цитоплазма блімі зіні атаратын ызметі жаынан клетка ядросына жаындайды. Центроплазманы нуклеоплазма алып жатады. Ол цитоплазмадан абыша арылы блінбеген. Онда ядроны рамына кіретін бір ана ДН элементі бар ядро бояуымен боялатын хроматин орналасады. Мнда да ДН жіпшесі эукариотты организмдерді хромосомасы сияты гистондармен байланы- сып жатпайды. Бларда эукариотты организмдерді ядросында болатын

гистон белогы болмайды. Алайда, кейінгі уаытта кк-жасыл балдырлардан гистон белогы сияты белоктар табылып жр.

Клетка шырыны бар вакуолялар есейген клеткаларда ана болады, оны пайда болуы клетка тіршілігін жоюга экеп соады. Оны есесіне кк-жасыл балдырларды клетка ларында азотпен толан газ вакуолясі деп аталатын жалан вакуолялар болады. Пигменттеріні рамы жаынан кк-жасыл балдырлар баса балдырлара араанда ерекше келеді. Оларды хлорофил- ді а_х, фикоэритринні ызыл, фикоцианинні кк, аллофикоциа- нин жне эр трлі ксантофилдер мен каротиноид пигменттері болады, жалпы саны 30 шаты пигменттер табылан. Осы пигменттерді орай- ласып келуіне байланысты оларды тсі кк-жасылдан сарыш, клгін, ызылт, ашыл кгілдір, кейде тіпті ара тске дейін згереді. Хлорофилді в пигментіні болмауы, фикобилиндерді болуы кк-жасыл балдырларды ерте заманда пайда боландыын длелдейтін бір блігі. Орталы денеде ор заттары ретінде гликопротеид (йод ертіндісінен оыр тске боялады), волютин жне анабенин жиналады. Крахмал тзілмейді. Кк-жасыл балдырларда озалыш талшыты кезеі жне жынысты кбею болмайды. Кбею вегетативтік жолмен теді. Бір клеткалы формалары клетканы сирек те емес екіге блінуі арылы кбейеді. ауымды формалары клегканы ыдырауы немесе блінуі арылы кбейеді. Клетканы блінуі кезінде митоз жне мейоз процестері болмайды. Кпшілік жіптесінді балдырлар гормогония, гормоспоралар, гондиялар, коккалар жне планококкалар арылы да вегетативті кбейеді. Гормогония арылы кбею кк-жасыл балдырлар- да кеінен тараган, соан байланысты ттас бір класты гормогониялытар класы деп атайды.

Гормогония жіпшелердегі клетка арасындаы байланыстарды зілуінен блшектерге блектенуі арылы тзіледі.Кілегейлену арасында олар жасушадан иеселіп озалу арылы сусып сырта шыады да рбір гормогоний жаа дараты бастамасын береді. Гормоспоралар гормогонияа сас, біра алы абыпен апталан клеткалар жиынтыы. Кейбір балдырларды талломдарыны бір клеткалы блшектерге блінуі нэтижесінде гондиялар, коккалар, планококкалар тзіледі. Гондияларды кілегейлі абышасы болады. Ал коккаларды ошауланан абышасы болмайды, жалааш келеді. Планококкалар коккалар сияты жалааш, біра гор могония тэрізді озала алады.

Кк-жасыл балдырларды кп зерттеген А.А. Еленкин бл блімді ш класа (Хроококкалылар, Хаме сифондылар, Гормогониялар) 12 атара, 50-жуы тымдаса бледі.

Хроококкалылар-Сгоососсорусеае класы

Бл класа бір клеткалы, ауымды организмдер жатады. ауымны - рылысы жне оны формасы ондаы клетканы блінуіне жне кілегейді ралуына байланысты. ауымдаы клеткалар кпшілік уаытта ретсіз орналасады. Клеткалары шар, эллипсоид, цилиндр, алмрт, ора, кейде зын иілген цилиндр пішінді. Хлорококкалы балдырлар клетканы жай екіге блінуі, кейде планококкалар, споралар жне аналы клетканы сак клеткалары - нанноциттара блінуі арылы кебейеді. Нанноциттер немесе са шар тэрізді кптеген клеткалар аналы клетканы здіксіз тез блінуіні нтижесінде тзіледі.

Хроококкалылар-Сгоососсаlеs атары - табиатта кп тараан р трлі пішінді бір клеткалы жне абат крмайтын ауымды организмдер. ауымдары шар, эллипсоид формалы, суда алытап жретін организм.

Хроококк-Сгоососсus - туысы ылалды топырата, суда аса кп кездесетін бір клеткалы шар пішінді балдыр. Кейде клеткалар блінгеннен кейін ажырап кетпей, кілегеймен оршалып, кішкене ауым трінде алып кояды.

Глеокапса-Glоеоcapsа туысы шар пішінді, 2-8 клеткадан тратын алы кабыкшасы бар ауым райды. Глеокапса блінген уаытта аналы клетканы абышасы бзылмай, сол алпында алады. Бірнеше рет блінгеннен кейін біріні ішінде бірі орналасып, крделі ауым тзіледі. Сйтіп, рбір клетка анша блінсе, сонша абатталан абышасы болады. Ол клетканы райды. олайлы жадайларда клетка абышасы кілегейленіп, оны ішіндегі клеткалар босап, жаа ауым крайды. Глеокапсаны кейбір трлері тссіз кілегеймен апталан, суда таралан (С, тіпиtа), екінші бір трлері ызылт (С, таgта) оыр-сары (С, rupestris) клгін тсті кілегейлермен апталып, дымыл жерлерде, тастарда, абыраларда, кейде жерлерде, тастарда, абыраларда, кейде суда кездеседі (тсті кесте № ).

Хамесифондылар – Саmаеsіроnорусеае класы

Бл класа клеткасы апикальды жоары жне базальды - тменгі блімдері болып дифференцияланан абаттан кралан бір клеткалы ауымды жне жіптесінді формалар жатады. Жіптесінді формалары алы кабатты клеткалардаи кралан жне бір-бірімен тыыз жабысып сіп, жалан паренхима тзеді. Клетка лары шар, сопа, алмрт, цилиндр, шопар пішіндес келеді. Экзо- жне эндоспоралар арылы жыныссыз кбейеді. Экзоспора тзуші клетка протоплазмасыны базипетальды баытта блшектенуіне байланысты жоары жаындаы тесіктен ширатылып споралар трінде шыып алып отырады. Мндай кбею тщы суларда кптеп кездесетін Хамесифон жатады.

Дермокарпа-Dеrmосаrpа туысыны клеткалары кпшілік уаыттарда топтасып сетін шар тэрізді не жмырта пішіндес. Клеткаларыны ш жаты блінуі нтижесінде эндоспоралар ру арылы жыныссыз кбейеді. Тіршілік жадайларыны згерісіне байланысты бларды жасуша пішіндері, тсі, спораларыны маны згеріп отырады.

Гормогониялар - Ноrтоgопорусеае класы. Бл класка табиатта ке тараан жіптесінді кп жасушалы жне ауымды азалар жатады. Жіптесіді жасушалары бір-бірімен плазмадесмалар аркылы байланысып жатады да трихомалар тзеді. Трихомалары жалааш немесе кілегейлі ынаппен капталан. Гетерецисталары біреулерінде болса, екіші біреулерінде болмайды. Гормогония сирек споралар аркылы кбейеді. Бір клеткалы организмдерді кбеюі клетканы бірнеше са блшектерге блініп кетуіні, ал кп клеткаларыны жіптеріні гетероциста немесе маманданбаан лі клеткалар арылы зіліп кетуіні нтижесінде жзеге асады. Жіпшені вегетативтік кбеюге ажетті участогі гормогония деп аталынады.

Осцилляториялык - Оscillаtоrіs атарыны кілі - осциллятория - оscіllаtоrіа, бл кп жасушалы тарматалмаан жіптесінді балдыр. /56 сурет А/. Жішпесі бір атар орналаскан ыска цилиндр пішінді жасушалардан трады да, жіптері жіішке келеді. рбір жіпшесі ядросыз сак біртекті жасушалардан жне хромотофордан трады. Ішкі акшыл блігі - орталык плазмасы нуклеии ышылдарынан, ал сырткы кнгірт кабаты – пигментті /хроматоплазмасы/, цитоплазманы сырткы кабатында гликогенні са тйірлері болады.

Носток -Nostoc ртрлі жне клемді кауым. ауым кілегейлі шар пішінді жасушаларды моншак трізді гізбектеліп келуінен кралады. /56 сурет В, Д/. Біркелкі вегетативтік жасушалар- арасында ірі жасуша - гетероцисталар болады. Гетероциста маындаы тізбектер жеке бліктерге - гормогониилерге айрылып кетеді, яни носток осылай вегетативті кбейсді. Носток табиатта кп тараан. Бл батпакка айналып келе жаткан клдерде, акпайтын суларда, шлді далаларда, кыналарды| арасында ртрлі пішінді кілегейлі кауым трінде жиі кездеседі.

айталау сратары:

Кк-жасыл балдырларды анабена - Апаbаепаs, спирулина - sреrиliпа, ривулярия - rivиlаrіа, глеокапса - glеосарsа т.б. кілдері бар.

1. Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2. метов .. Ботаника. - Алматы, 2000

3. Вассер С.П., Кондратьева Н.В. Водоросли. 1991.