Дріс 3. Диатомды –Diatomophyta балдырлар блімі 3 страница

 

Ксантотрихалылар - Xanthotrichophyceae класы

Бл класа кп клеткалы тарамдалмаан жне тарамдалан жіптесінді балдырлар жатады. Клеткалары кбінесе бір атар болып ораналасан, кейде

пластинкалы абат рауы да ммкін, бл жадайда абат бір пе бірнеше абаттан труы ытимал. абатты суі клетканы бір, ш баытта блінуіне байланысты. Бл класа е крделі рылысты трлер жатады. Сырты пішіндері жаынан улотриксті балдырлара сас.

Трибонемалытар-атарыны басты кілі трибонема- тарамдалмаан кп клеткалы жіптесінді балдыр Трибонема улотрикеке сас бір ядролы, бірнеше хлоропласты бар, кпшек пішінді біратар клеткалардан ралан балдыр. Клетка абышасы пектинді, шеттсрі арылы бір-бірімен жабысып келетін екі жартыдан трады. Трибонема хром ышылымен эсер еткенде клетка абышасы жабысан жерлерінен ажырасады да, «Н» ріпі трізді бейнеге айналады. Жіптесінді абатты суі клеткаларды клдене блінуі арылы болады. Жіпшелеріні зілуі акинеттер арылы вегетативтік кбейеді. Жыныссыз кбеюі зоопоралар мен амебоидты клеткалар, аплоноспоралар арылы болады. Трибонема баса балдырлармен бірге салынды райды жне тщы, акпайтын не аырын аатын суларда, жас уаытында су тбіне бекініп тіршілік етеді.

Гетеропедия- туысы - пластинка пішінді организм. Тарматалан жалан жіпшеесі блінгеннен кейін ажырасып кеппей, бір-бірімен тыыз байланысан паренхиматозды абат райды. Кабатты ортаы клеткалары кп жаты, уа келсе, шеткі клеткалары бірге дгелектеніп келеді. рбір клеткада бірнеше дгелек хлоропластары болады. Кпшілік жадайда ортаы клеткаларынан те емес екі талшыты зооспоралар рылып, жыныссыз кбеюмен бірге автоспоралар арылы да кбейеді. Ылалды топырата кездеседі.

Ксантосифондылар- Хаnтоsіроnорусеае класы

абаттарыны сифонды крылымды немесе клеткалы рылымыны болмауымен сипатталады. Бл класс ботридиялытар мен вошериялытар болып екі атара блінеді. Бларды кпшілігі - макроскопиялы ірі балдырлар.

Ботридиялытар-атары абаты кпіршік, ап не жіптесінді клеткаланбаан болып келеді. Клетка абышасы целлюлозды жне пектинді, кптеген хло- ропласттары мен ядролары бар.Басты кілі ботридиум- дымыл жерлерде, бгеттерді жиектерінде, кеуіп бара жатан лас суларды маында, кейде орман арасындаы дымыл срлеу жолдарды екі жаында аптап сіп трады. Оны денесі жер бетінде орналасан, клемі 1-2 мм-дей, алмрт пішінді жасыл шардан жне тарамдалан тссіз топыраа еніп жататын ашыл тсті ризоидтан трады. Денесі перделерге блінбеген. Шарды абыралы абатына арай орналасан кптеген дгелек пішінді сары тсті хлоропласттары, уа ядролары болады. Клетканы орталы блімін клетка шырынына толы вакуоля алып жатады. Ризоидтары цитоплазма мен клетка шырынына толы, жас кезінде ядролары болады. Клетка абышасына целлюлоза мен пектин араласан. Жабырлы кндері шарды ішінде кптеген зооспоралар тзіледі де, жогары жаында тар тесіктер пайда болып, одан атылан жанар тауы сияты зооспоралар шыып жатады. Зооспораны екі талшыы ауырсынды, зыны ала арай, ысасы арта арай баытталан. олайсыз жадайларда клеткаішілік заты ризоида тіп, цисталара не гипноспоралара ыдырайды, олайлы жадайларда циста бірден жаа дара береді не зооспоралар тзеді. Вошерня атарыны абаты сифонды рылымды болып келуіне байланысты кп уаыт бойы бларды те талшытылар класыны сифондылар атарына жатызып келді. Вошерияларды оогамиялы жыныс процесіні сифондылардан згеше болуы, азы оры ретінде крахмал жиналмай, май жиналуы жне тстеріні сарылт жасыл болуы бларды жеке атар есебінде арай, р трлі талшыты балдырлара жатызуа ммкіндік береді. Сонымен бірге, гетероксантин пигментіні болуы, хлорофилл в пигментіні болмаулары да себеп болады. Оны стіне сифонды балдырлар теіздерде тіршілік етсе, вошериялылар тщы суларда, топыраты мекендейді жэне сифондыларда зооспоралар арылы кбеюлері болмайды. Вошерия атарыны негізгі кілі - вошерия таяз тщы суларда жне ылалды жерде кездеседі. Оны абаты, жасыл-оыр жуан бтатанап жіптен трады. Бл жіптер кбінесс зара матасып жатады да, барыт трізді болады. Вошерия жоары шынан седі, ал тменгі жаында тсемікке бекінетін ризоидтары болады. Вошерияны абаты жеке клеткалара блінбей, іші уыс ттікшелі, алып бір клеткадан трады, зындыы бірнеше сантиметрге жетеді. Цитоплазмасы абыа жаын орналасады. Хлоропласттары жасыл тйіршікті, ядролары кп, олар абатты ішінде бытырап жатады пиреноидтары болмайды. Денені ортаы блімін клетка, шырыны вакуоля алып жатады. оректік заты ретінде май тамшылары жиі олданады.. Заымдалан жерлерінде перделер пайда болады.Зооспоралар арылы жыныссыз жолмен кбейеді, олар бтатарды штарында дамиды. Мны алдында ттікшені шы ісініп ктеріледі колдене пердемен блініп, зооспорангия тзіледі. Ол ою жасыл тсті Зооспорангиядан ядросы, хлорспласты жне клетка шырынына толы вакуолясы бар кп талшыты бір зооспора жетіледі. Зооспора піскен кезде зооспорангияны абыы жыртылып, сырта шыып, біраз уаыт суда озалыстан кейін тотап, талшытарын тастап, абыпен апталады. Вошерия зооспорасы кп ядролы, рбір ядроны тсынан екі- екіден талшы шыады, сондытан оны са зооспоралар ауымы деп арауа болады. Кейде зооспораны орнына кп ядролы, озалмайтын апланоспора дамиды.

Жынысты кбеюі - оогамиялы. Оогоний мен антеридий бір жіпшеде атар жетіледі. Соан байланысты ол бір йлі сімдік, кейде екі йлі болуы да ммкін. Оогоний сопа пішінді, буылтытанып жіпшеден седі. Алашыда буылтыа цитоплазма жне хлоропласттар мен бірге кп ядролар теді, перде тзелерді алдында бір ана ядро алып, аландары оогонийден кейін арай ттікті ішіне теді. Буылтыта алан бір ядро клемі жаынан л- айып, жмырта клеткасына айналады. Антеридий пішіні ошарды мйізі сияты иілген жеріні ортасы арылы блінеді. Антеридий зіні жоары шымен аналы жынысты оогониге арай седі, одан кптеген екі талшыты сперматозоидтар жетіледі. Оогоний піскен кезде беткі жаындаы абыы жыртылып, прото- плазманы бір блігі сырта шыга- ды. Антеридий абыыны жыр- тылан жерінен шыан спермато- зоидтар оогонийге енеді де, ры- тандырады. рыктанан оогониден алы абыпен апталан, ор за- тымен жабдыталан оыр тсті ооспора дамиды, одан тынышты кезеінен кейін вошерия сіп же- тіледі. Сонымен, кейбір сарылт жа- сыл балдырларда гермафродитизм былысыны барлыы байалады

 

Эустигматалылар – Eustigmatophyceae класы

Бл класа жататын балдырлар небрі 12 тр, баса сарылт жасыл балдырлардан айырмашылыы - монада клеткасыны ерекше рылым- ды болуында. Зооспорасыны бір талшыы, ерекше крылымды кзшесі болады, Зооспораны екінші талшыы базальды денешікте клетканы ішінде жатады, тек екі трінде ана арта арай баытталан талшыы к-рініп жатады. Кзшесі ірі ызыл, сары, жалааш мембрана абаты жо, хлоропласттан тысары денені алдыы жаында орналасады. Оны зооспораны ауырсынды, ала арай баытталан талшыыны жуандап келген парафлагеллярлы денесі басып теді. ш тилакоидты ламелласы топталып, ыр раан сап жатады. Шеткі белдей орналасатын ламел- ласы болмайды. Тиреноидтары тек вегетативгік клеткаларында ана бо- лады. Фотосинтездік пигменттерінде хлорофилл альфа, бетта-каротин, ал ксан- тофилдерді ішінде виолоксантин басым. Бл класа бір клеткалы кауымды, коккоид рылымды организмдер жатады, Монада рылымды болып жыныссыз кбеюге ызмет ететін зооспора ееептеледі. Класс бір эустигмалытар Eustigmattales атарынан 4 тымдастан трады. Бларды кілдері топырата, тщы жэне теіз суында мол тараан.

Сарылт жасыл балдырлар кбінесе ащы суларда, дымыл топырата, батпатана бастаан орманды жер лерде, су оймаларында, арытарда, бгеттерде, шалшытарда, сирек аын суларда кездеседі. Жыл мезгіліні жылы айларында жасы седі, суы айларда таралу ареалы азаяды. Бл балдырларды біраз трлері топырата кездеседі, кейде аулап сіп, топыра бетіні «глденуін туызады. Аэрофитті формалары ааш абытарын, дымыл й абыраларын, дымыл тастарды мекендеп, оны кгертеді. Эпифитті трлері баса балдырларды, жоары сатыдаы су сімдіктерін, а мкерге тратайды. Эндофитті сияты трлері сфагнум мгіні су жиналатын клеткаларын мекендейді.

Сарылт жасыл балдырлар алашы органикалы заттарды рушы, ластанан суларды тазартуды суды оттегімен байытушы жне жер топыраыны нарлылыына сер етуші ретінде табиатта маызды орын алады. Сарылт жасыл балдырлар баса микроорганизмдермен Бірге организмдерді экологиялы мониторингі жйесін анытауа корсеткіш ретінде олданылады. Блар баса организмдермен бірігіп, алашы су тбіне шгіп органикалы заттар тізбегін рап, баса организмдерді азы ₀ры болып ссептеледі.

Сарылт жасыл балдырларды филогенезі. Бл блімні балдырларын брын кптеген састы белгілеріне арап жасыл балдыр-лармен біріктіріп, бір топ ретінде караан. Мнда тек талшыты жасыл балдырларда кездесетін негізгі эволюциялы баытты байауа болады. Олардан р трлі талшыта- рыны жне сары пигментіні болуы арылы айырылады. Сондытан р трлі талшыты балдырларды дамуы те талшытылара байланыссыз, олармен параллель дамыан. р трлі талшыты балдырлар алашы амебоид рылымды организмдерден шыып, з бетімен дамыан жеке систематикалы топ. Алайда, А. Пашер сарылт-жасыл, жылтырауы сары, диатомды балдырларды биохимиялы, цитологиялы састытарына жне эндогендік цисталарыны, абышаларына кремнезем сіуіне, пигмент- теріні біртектестігіне арай алаш рет бл балдырларды бір-біріне туысты атынасыны барлыын анытап, Сrysophyta деген атпен біріктіріп, бір блім ретінде арауды сынды. Сарылт жасыл балдырларды биохимиялы ерекшелігін электронды зерттеулер рылыстарыны біртекті еместігін крсетті. Соан байланысты эустиг-маталыларды жеке класс ретінде бліп арауа тура келді. орыта келгенде, бларды тегіне, бояулары мен ор затыны рамына, вегетативтік клетка абышасыны рылысы мен зооспораларыны састыына байланысты хризомонадалармен жаындастырып, оларды біртектен шыан деп араан жн.

олданылан дебиеттер:

1. Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2. метов .. Ботаника. - Алматы, 2000

3. Вассер С.П., Кондратьева Н.В. Водоросли. 1991.

 

Дріс 5. ОЫР - РНАЕОРНТА БАЛДЫРЛАР БЛІМІ

арастырылатын сратар:

1. оыр балдырларды жалпы сипаттамасы

2. Жасуша рылысы

3. оыр балдырларды кбеюі

4. оыр балдырларды систематикасы

5. оыр балдырларды филогенезі

Жалпы сипаттамасы. Блар теізді жиегінде ризоидтары арылы бекініп тіршілік ететін крделі рылысты сімдіктер. Оларды 240 туыстаса жататын 1500-дей трі белгілі. Суы тщы сулардан 5 трі ана табылан. Оларды клемдері кішкентай жэне сирек кездеседі, сондытан биологиялы жэне экологиялы жаынан нашар зерттелген балдыра жатады. оыр балдырлар зіні атына байланысты хлорофилді а жне с пигменттерінен баса, оыр тс беріп тратын фукоксантин жне осымша ксантофильді сары (фуко-, диато-, не- офуко-, диадино-, зеаксантиндер), каротинні ызыл-сары пигменттері болады. Осы пигменттерді орайласып келуіне байланысты бларды тсі оыр-жасылдан ара-оыр, кейде ара тске дейін згереді.

Балдырларды бл бліміне жіп трізді, абыты, ап пішінді, дихотомиялы бтатанатын лента трізді пластинка пішінді болып келетін арапайым трлерімен бірге, абаттарыны рылысы балдырларды баса блімдеріне араанда те крделі жоары сатыдаы сімдіктер сияты «саба», «жапыра», «тамыр» трізді бліктерге блінген .

Жіптесінді формаларыны абаты бір білікті жне кп білікті рылысты бо- лып келеді. Бір білікті рылыстары бір тптен бір жіптесінді болып шыады да, кейіннен жан-жаа бір білектен бтатанып кетеді. Кп білікті рылыстыларда бірден-бір тптен біратар болып топталан жіптесінді бталар седі. Бір білікті абатты жоары жаынан кп клеткалы жіптесінді тктер дами- ды. Кп білікті рылысты абатты трлерінде клеткаларды атаратын ызметтеріне арай паренхима- тозды тінні ралуы байалады. арапайым крылымдыларында кшті бояан абыты абатпен ерекше вакуоля-физоидтары жэне тссіз ірі, кбінесе біркелкі клеткалардан ралан зектік абаты болады. Саргассум сияты крделі рылымды трлеріні абаты бтатанып, саба жэне жапыра трізді пластинкадан трады. Крделі крылымды оыр балдырларды абаттары арапайым крылымды ассимиляциялаушы, ор жинаушы, механикалы жне ткізгіш тіндерге блінген.

Крделі рылымды ламираниялытар мен фукустар сияты оыр балдырларды абыты абаты алы бірнеше абаттан трады жне олар р трлі формасы, млшері бар уа боялан клеткалардан ралан. Уа клеткаларды здіксіз блінуіні нтижесінде тктер жэне кбею органы тзіледі. Бл абатты меристодерма деп атайды.

Меристодерма абатынан кейін ірі боялан клеткалардан ралан ішкі абыты абат орналасады. Ішкі тссіз орталы зектік абат ірі, зын клеткалардан ралан, бос не тыыз жатан жіпшелерден трады. Ішкі абыты абат пен зектік абатты аралыында ірі тссіз клеткалардан кралап аралы абат орналасады. Ламинариялытарды зектік абатынан ор заттарын таситын срекше кілегейлі секреторлы клеткалар - сзгілі ттіктер мен ттікті жіпшелер дамиды.

Орталы зекті абат оыр балдырларда тек фотосинтез німдерін таситын ана орган болып есептелмейді, сонымен бірге механикалы ызмет атарады. Кейбір трлерінде абаттарыны тік труыны бір себебітінде- рінде ауа кпіршіктері толып тратын уыстарыны болуында. абаттарыны млшері бірнеше сантиметрден ондаан (макроцис- тис - 20-60 м) метрге жетеді. оыр балдырларды ішінде бір клеткалы ауымды жне тарамдалан жіптесінді формасы белгісіз. Блар - біржылды не кпжылды сімдіктер.

Жасуша рылысы. оыр балдырларды клеткасы целлюлозды абыпен апталан, оны сыртында пектинді заттар болады да, клетка абыы кілегейленіп трады. Бл сімдікті толынны соуынан жне су айту кезінде кеуіп алудан сатайды. оыр балдырларды цел- люлозасы зіні асиеті жаынан жоары сатыдаы сімдіктерді целлюлозасынан айырылады, клетка абытарында альгин ышылыны болуына байланысты оны кейде альгулеза деп атайды. Клеткалары шар, эллипсоид, кбі тэрізді, кпшілік трлерінде ыса не созылан цилиндр пішінді, дгелек кейде кп брышты не белгілі формасы жо болып келеді. Млшері де р трлі. Бір клетка екінші клеткамен плазмодесма арылы байланысып жатады. алы клетка абыы бар трлерінде клетка саылауы айын байалады. Протоплазмасында бір ядросы, хлоропласттары жне те уа тек электронды микроскоппен ана крінетін пиреноидтары болады. арапайым трлерінде хлоропласттары пластинкалы, лента пішінді бір не бірнешеу, ал крделі рылымдыларында дн сияты кптеп келеді. Хлоропласттар жалпы абышасынан баса ядро абышасымен байланысып жататын крделі мембрана жйесімеп оршалан. Хлоропласт параллель жатан ш тилакоидты ламелладан трады. Оны бір не бірнешс сырты ламеллалар оршап жатады. Саина пішінді генофорлары шеткі ламеллаларды астында орналасады. алы абыты абатты формала- рында клеткааралы саылаулары болады. Кепшілік оыр балдырларды абаттарыны жоары абатынан ерекше кп клеткалы біратар клетка- пардан тратын тктер седі. Тменгі зоналарыны клеткаларыны жиі блінуіне байланысты оларды млшерлері кішкентай келеді.Клетка рамында баса балдырларда болмайтын физоид деп аталатын жас клеткаларда тссіз, ал ересек клеткаларда сары-оыр кпіршік болады. Оны рамында танин деп аталатын илік заттар жиналады. ор заты ретінде крахмалды орнына жай кант, кпшілік уаытта суда еритін полисахарид-ламинарин, кейде май не маннит жиналады. Олар хлоро- пласттардан тысары цитоплазмада орналасады.

Монадалы клеткаларыны (зооспоралар мен гаметалар) ызыл кзшесі мен талшыы болады. Кзшесі талшы аппаратымен байланысып жатады. Талшытары кпшілік уаытта екіден (диктиоталытарда біреу), гетероконгты жне гетероморфты. Алдыы зын талшыы крделі рылысты ауырсынды тарматалан мастигонема деп аталатын тктерден жне акронема деп аталатын спиральды иректелген талшы осалысынан трады. Арты ыса талшыы тегіс, акронемамен аяталады

Кбеюі. оыр балдырлар вегетативті жыныссыз жне жынысты жолмен кбейеді. Вегетативтік кбею абат бтатарыны кездейсо зіліп тсуі жне сфацелярия сияты трлерінде арнаулы бршіктерден пайда болуы арылы болады.

Жыныссыз кбеюі кпшілігінде зооспоралар, диктиоталарда озал- майтын тетраспоралар, ал тилоптеридияларда моноспоралар арылы болады. Жынысты кбею процесі изогамиялы, оогамиялы, сирек гетерогамиялы жолмен жреді. Зооспоралар мен озалыш гаметаларда бірден хлоропласттары болады. Зооспора алмрт пішінді, оны ызыл-оыр кзшесі, те емес екі талшыы жне ядросы болады. Талшыыны зыны ала, ысасы арта арай баытталан. Зооспоралар мен гаметалар бір не кп ялы уыстарда тзіледі.

Баса кп клеткалы балдырлардан оыр балдырларды басты бір айырмашылыы - бір ялы спорангияларыны болуымен бірге, кп ялы спорангияларымен бірге гаметангиялары да болады. Брыны уаыттарда кп клеткалы деп есептеп келсе, енді кп ялы дейді. Зооспоралар не гаметалар ралмас брын, кп ялы уыс жа перделер мен камералара блінеді. рбір камерада бір ядро мен цитполазманы блігі болады. Сйтіп, рбір камерадан бір- бірден, сиректеу екіден зооспоралар не гаметалар тзіледі.

оыр балдырларда изоморфты жэне гетероморфты рпа алмасуы болады. Гетероморфты рпа алма- суда гаметофит рылысы кбіне микроскопты болып келеді. Кейбір оыр балдырларда ірі тік сетін макроскопты спорофит абаты протонема деп аталатын тселіп жататын жіпшеден не дискадан дамиды. арапайым пунктария, хордария сияты трлерінде толы рпа алмасу болмайды. Спорофиттен дамитын спорадан гаметофит спей, гаметоспорофит не спорофитті абаты суі ммкін. Кейде гаметофиттерден тзілетін гаметалар зооспоралар сияты сіп, айтадан гаметофит абаттарын беру арапайым оыр балдырларда жиі кездеседі. Осыан байланысты гаметаларды екі жаты асиет крсетуіне арай гаметоепорофит деп атайды. Ал кпшілік крделі крылысты оыр балдырларда спорофиттен дамыган зооспоралар се келе дара не ос жынысты гаплоидты сімдіктер (гаметофитті скіндер) береді. Олардан дамыан гаметаларды арасында болан рытанудан кейін зигота тынышты фазасына тпей~а, бірден жыныссыз диплоидты спорофит дамиды.

оыр балдырларды рпа алмасуына арай изогенераттылар гетерогенерат- тылар, циклоспоралар деп 3 класа бледі. Мндай жйе оыр балдырларды негізгі рпа алмасуындаы барлы ерекшеліктерін байатпайды. сіресе, алашы екі класты кілдеріні ішінде бір-біріне айшы істелетін рпа алмасулары болатындыы байалады. Оан длел изогенераттылара жататын култерияда айын байалатын гетероморфты рпа алмасуы болатындыы белгілі, оны ламинариялытардан айырмашылыы — екі рпаты екеуі де макроскопиялы болуында жне морфологиялы ерекшеліктерінде. Бдан шыатын орытынды: мндай жйе тек шартты трде ана алынан. Сондытан оыр балдырлар жан-жаты тере зерттеуді талап етеді, соан орай оны жіктеуін айта арауды ажет етеді.

Изогенераттылар - Іsоgеnеrаtорусеае класы

Изогенераттылар изоморфты рпа алмасуымен сипатталады. Бл класа жататын кпшілік балдырларды спорофиті мен гаметофиттеріні лкендігі жне пішіні жаынан бірдей, тек кейбіреулеріні пішіні, млшері жаынан ана айырмашылыы болады. оыр салын тщы суда кездесетін барлы 5 оыр балдыр осы класа жатады. Олар - кішкентай, са балдырлар. Бл класс 5 атара блінеді

Эктокарпалытар- атарына денесі біратар клеткалардан ралан, тарамдалан жіптесін, зындыы 30, сиректеу 60 см-ге дейін жететін балдырлар жатады. суі интеркалярлы, вегетативтік жіптеріні клеткаларында пиреноидтары бар боялан хлоропласталары болады. Кбею органыны ызметін бір ялы не кп ялы орында дамитын спорангий не гаметангий атарады. Жыныс процесі изогамия сирек гетерогамия. Вегетативтік кбею абаттарды кездейсо зілуінен пайда болатын жіпшелері арылы болады. Эктокарпус- туысыны абаты кладофораа сас тарамдалан жіптесінді, бір атар клеткалардан ралан, зындыы 0,1-30 см-ге жететін бта тэрізді арапайым рылымды балдыр. Клеткасында лента пішінді пластинкалы хлоропласты мен бір ядросы болады. Кптеген трлері теіз суларында, кейде су астындаы ірі балдырлара бекініп тіршілік етеді. Эктокарпус абаты тсемікке тселіп сетін жіпшелерден жне олардан тік келетін біратар клеткаларды кралан бірнеше атар бтаталан бталы жіпшелерден трады. Тарамдалан жіпшелерді штары зарып, тссіз кп клеткалы ткке айналады. Бтаты тп жаындаы блінетін ыса клеткалары арылы интерколярлы трде зарып седі. Ал тселіп сетін