Циклоспоралылар -Сусlosрогорусеае класы

Циклоспоралыларды абаты крделі рылымды, макроскопиялы, меристодерма, абыты абат, аралы абат жне зектік абат болып тіндерге жіктелген. Даму кезеі тек диплоидты стадияда теді. Жынысты кбеюі - оогамиялы. Бл класс бір атардан, 7 тымдастан, 36 туыстастан трады.

Фукус-Fucales атарыны абаты крделі рылымды тіндерге жіктелген, абаттарыны штарында болатын тбе клеткалары арылы зарып седі. Жыныссыз кбеюі болмайды, оогамиялы жынысты жолмен ана кбейеді, сондытан рпа ауысу болмайды, тек ядро фазаларыны алмасуы ана болады. сімдік диплоидты, тек жыныс элементтері гана гаплоидты. Жыныс органдары скафидия деп аталатын уыстарда тзіледі.

Фукус-Fucusтуысы Балты жне баса солтстік теіздерде кп тараан сімдік. абаты жалпа, дихотомиялы бтатанан, зындыы 0,5 метрге жететін плас- тинкадан трады, абатыны тменгі жаыны пішіні саба трізді жмырланып келген. Саба тменгі шындаы жалпа тбірлерімен су астындаы тастара жабысып седі. Жапыры трізді абатыны ортасынан жуандау келген орталы жйке теді. абатыны жапыра трізді жалпа блігі зара матасып жатан кп клеткалы жіптерден ралады. Бл абатты ішінде борпылда, сыртында хлорпласта бай тыыз тін орналасады. абаты тарамдалан бтаты шындаы ойытарда болатын тбе клеткалары арылы седі. Фукустарды кейбір трлерінде орталы жйкені бйір жатарында ауа кпіршігі деп аталатын ауаа толы уыстары болады.

Кбеюі - оогамиялы. Ересек абатыны шынан ашы ызылт сары тсті буылтытар пайда болады, блардан сырта арай бір ана тесік арылы ашылатын шар пішінді уыс - скафидия седі.

Бл уыстарда те жіішке кп клеткалы парафиздерді арасында аналы, жынысты оогоний мен аталы жынысты антеридилер сіп жетіледі, блар кейде бір уыста, ал кбінесе р трлі уыстарда немесе жеке даратарда дамиды. Оогоний шар пішінді болып ыса сааы арылы скафидияны тбіне бекініп жатады. рбір оогониден редукциялы блінуден кейін 8-ге дейін жмырта клетка дамиды. Кей жадайларда редукциялы блінуді нтижесінде тзілген 8 ядроны тртеуі алып, аланы жойылып кетеді. Жмырта клеткалары сперматозоидтан лдеайда (30.000 есе) лкен болады. Антеридилер ыса бтатарда кп млшерде дамиды. Пішіні сопатау, р антеридиден екі талшыты 64 сперматозоид жетіледі. Антеридий оогоний сияты скафидия уысына зіліп тседі де, кілегейді лаюына байланысты антеридиді оогоний сияты скафидия уысынан сырта шыарып тастайды. Кілегейді кмегімен скафидияны сыртына жабысып, жыныс элеметтерін босатады, барлы абытарынан босанан жмыртка клетканы сперматозоидтар оршап алады да, оны біреуі жумыртаны рытандырады. рытанудан пайда болан зигота абыа оранып, тынышты кезеін тпей-а сіп, жаа фукуса айналады. Жыныссыз жолмен кбеймегендіктен, рпа ауысу болмайды.

Сонымен, гетерогенератталарда гаплоидты кезенен диплоидты кезені басым болганын крсек, мнда тек диплоидты кезені болатындыын креміз. Гаплоидты кезе тек жыныс элементтері трінде ана болады.

ара теіздегі кп тараан ірі кіліні бірі - цистозира-Сystoseira. Бл - тарматанан бта сияты, биіктігі 1 метрге жететін балдыр. Оогониде бір жмырта клеткасы болады, йткені алан жеті ядро жойылып кетеді. Жылы теіздер мен мхиттарда тараан кілі саргассум- Sargassum балдырыны да оогониінде бір ана жмырта клетка дамиды. Оны сырты пішіні жоары сатыдаы сімдіктерге сайды. Моноподиальды бтатанаи сабаында жапыра трізді пластинкалары болады, оларды ойнында жеміске саан шар пішінді ауа кпіршіктері седі. Бл Саргасс теізінде алып жреді де, 4,4 млн.км² жерді алып жатады, жалпы массасыны салмаы 20 млн. тоннадай. алымдар оларды алашы отаны Орталы жне Солтстік Америка мен Африка аралыы болуы ммкін деп жориды. Ертеде Саргасс теізіне суды аынымен келіп, жаа тіршілік жадайына бейімделуді нтижесінде вегетативтік жолмен кбеюге кшкен дейді.

Кпшілік оыр балдырлар суы теіздерде таралан. Олар теіздер мен мхиттардаы баса балдырлармен араласа сіп, судаы сімдіктер дниесін райды. Сйтіп, суда тіршілік ететін жануарларды негізгі азыы, сондай-а балытарды уылдырыы мен шабатарын жасыратын пана болып есептеледі. Ірі балдырларды кпшілігі мал азыы жне калий тзына бай боландытан, тыайтыш ретінде кеінен олданылады. Кейбір ламинариялар тамаа пайдаланылады. Блар ішкі арын ауруына жне атеросклероза ем ретінде те пайдалы. Ламинари балдырларынан альгин алады, оны желімдегіштік асиеті боландытан ааз, картон ндірісіне олданылады. Брын ламинариядан йод алатын.

оыр балдырларды филогенезі. оыр балдырлар - те ертеде пайда болан балдырларды бірі. Ламинария мен фукусты азба алдытары силур жне девон дуірінен табылан. Бны зі оыр балдырларды эволюциялы даму жолыны за екендігін байатады. Оан таы бір длел - хлоропласттарында хлорофилді в пигментіні болмауы. оыр балдырлар табии топ, морфологиялы рылысы жаынан баса балдырлардан айырлып трады. Алайда, хлоропласттарында хлорофилді а жне с пигменттеріні болуы, в пигментіні болмауы бларды хризомонадалар, р трлі талшытылар, диатомалылар жне криптофитті балдырлар мен састыын байатса, сонымен бірге хлоропласт тилакоидтарды орналасуы, ор заттары ретінде ламинаринны, хризоламинаринні жиналуы монада рылысты крылысты клеткаларында гетерокоидты жне гетероморфты талшытарыны болуы бларды шыу тегіні біртекті екендігін ана длелдеп оймай, кейбір альгологтара бл белгілер жоарыдаы аттары аталан балдырларды бір топа біріктіруге длел болып отыр. оыр балдырларды даму кезеінде монадалы клеткаларыны болуы оларды алашы талшыты организмнен шыан деп арауа негіз жасайды. Алайда, оыр балдырларды алашы талшытылармен байланысы хризомонадалар мен р трлі талшытылара жне диатомдылар мен криптофиттерге араанда анарлым алша. оыр балдырларда баса кейбір балдырлар сияты талшыты формадан жіптесінді, одан пластинкалы формалара арай біртіндеп даму байалмайды. оыр балдырларды кп уаыт эволюцияды даму дуірінен туіне байланысты монада, коккоид жне тарамдалан жіптесінді формалы толы жойылан.

Кейбір оымыстылар оыр балдырларды фукоксантин пигменттеріні жне зооспораларыны болуына байланысты феотамнион - Раеоtатпіоп сияты тарамдалан жіптесінді хризомонадалылармен байланыстырады, сондытан бларды арасында алшаты болса да, туысты атысы бар дейді.

Биохимиялы асиеті жаынан оыр балдырлар оыр тсті бояулары бар балдырларды ішінде диатомдылара жаын трады. Бл екі блімде де а жне с пигменттермен бірге фукоксантин (жылтырауы сары), а жне р неофукоксантин болады. Сонымен, оыр балдырларды диатомды, жылтырауы сары балдырлармен біратар састы белгілеріне арап бір-біріне жаын монада рылымды организмдерден шыан деп жорамалдауа болады.

оыр балдырларда эволюциялы даму интеркалярлы суден тбе клеткалары арылы шынан суге арай жне абаттары клемдеріні лаюына, сонымен бірге изогамиялы жынысты кебеюден гетерогамиялы, одан оогамиялы жынысты кбеюге арай жрген.

Эктокарпустар эволюциялы дамуында абатыны негізінен ыстырмалы сетін ламинарияны тегін берген. Мнда жыныс процесі изогамиялы (эктокарпус) трден оогамиялы (ламинария) трге дейін дамыан. Ламинарияда спорофитті жасы дамып, гаметофитті жойылып бара жатаны байалады. шынан сетін диктиота мен фукус сфацеляриядан шыуы ммкін, ал кбею органыны рылысына араанда, сфацелярия эктокарпусты бір бтаынан дамуы ытимал. оыр балдырларды бл екі тобыны екеуінде де эволюциялы даму бір баытта жреді, бларда спорофитті кшті дамып, гаметофитті кішірейе келе, тіпті фукустарда жойыланын круге болады.