Флоридеялар -lогіdеорусеае класы

Флоридеялар - тбе клеткалары арылы шынын сетін крделі анатомиялы рылымды. абаттары бір не кп білікті, тарматалан, жалан паренхиматозды. Кейбіреулеріні абаттарына ктас сіген. Клеткалары бір ядролы, сирек кп ядролы, пластинка, лента не линза пішіндес хлоропласттары клетканы абыралы абатына арай орналасан. Пиреноидтары болмайды, тек арапайым жлдыз трізді хлоропласттары бар трлерінде ана болады. Клетка аралытарында са саылаулары бар. Карпогонны трихогинасы болады. Вегетативтік кбеюі сирек болан жадайда тселіп жататын абатынан осымша ркендер пайда болу арылы жзеге асады. Жыныссыз кбеюлері тетраспора, биоспора, полиспора, тек намелиондытар атары ана моноспоралар арылы кбейеді. Барлы кілдері жынысты кбейе алады. Зиготадан гонибласт седі, одан карпоспора дамиды. Гонимобластаны дамуында арнаулы оректік клеткалар мен ауксилярлы клеткалары ерекше маызды ызмет атарады. Гаметофит пен спорофитті морфологиялы жаынан сас не сас емес рпа ауысулары болады. Басым кпшілігі теіз суларында тіршілік етеді. Бл класс 6 атара, 40 шаты тымдаса блінеді.

Немалиондытар-Nemalionales атарыны ауксилярлы клеткалары болмайды. Гонимобласта жіпшелері тікелей рытанан карпогоннан немесе одан тмен жатан клеткадан ядросы ауысаннан кейін дамиды. Арнаулы оректік клеткалары болмайды. Тщы суларда кездесетін жне арапайым кілдері осы атара тн. абатты рылымы бір білікті жне кп білікті болып келеді. Батроахоспермум - Ваtrасоsреrтит туысы таза, тщы суларда сарыш не ккшіл жасыл тсті, зындыы 10- 20 см, кішкене бта трінде тараан балдыр. Жалпы пішіні ырыбуына сайды. Микроскоппен араанда орталы «сабаты» тссіз бір ядролы зын лкен клеткаларынан рыландыы крінеді. Одан жан-жаа кшті бтатанып, шоырланып келген са біратар клеткалардан рылан бйірлік бташалар тарамдалып кетеді. Олар хлорофилге бай, оны ассимилятор клеткаларыдеп атайды. «Сабашасы» шынан зарып седі.

Жыныссыз моноспора арылы кбейеді, жынысты кбейгенде карпогон жне антеридий бір сімдікте, негізі білікті бйір бтатарында дамиды. рытанан зигота редукциялы жолмен блініп, сырты трі блдіргенні жемісіне сас цистокарпийге айналады, одан карпоспора тзеледі. Батрахоспермумны дамуында гаметофит басым, ал спорофиті зиготамен жне шантранзиямен шектеледі.

Теіз жаалауларындаы жартастарда зындыы 10-20 см-дей, жуандыы 2-5 мл-дей жмыр солын ызылт тсті Немалион-Nетаlіоп балдыры седі. Олардан шетке арай хлоропласты мол тарамдалан жіптер кетеді. Аталы сімдік аналыа араанда кіші. рытананнан кейін карпогон пердемен екіге блінеді. Одан пайда болан 2 клетканы жоарысы гонимобласта жіпшесіні рылуына атысады. Тменгі клетка карпогон бташаларыны клеткасымен осылады. Тарамдалан гонимобласта клеткаларыны шынан карпоспоралар седі. Немалион - спорофитті те кішкентай жатаан.Карпоспорофит пен карпоспоралы диплоидты.

Криптонемиалытар-Cryptonemialesатары ауксилярлы клеткаларыны болуымен сипатталады. Олар ерекше косымша бташаларда, карпогон рытанана дейін алыптасып прокарп райды. Ауксилярлы клеткалары карпогонмен осылуынан кейін одан гонимобласта дамиды. Криптонемиалытарды абаттарыны морфологиялы жне анатомиялы рылымдары р трлі. Сырты формасы пластинкалы, абыты жне цилиндрлі. Анатомиялы рылысында бір білікті мен кп білікті типтерді кездестіруге болады. Клеткалары бір ядролы жне кп ядролы. Хлоропласты пластинкалы немесе брша пішінді бір не бірнешеу. Пиреноидтары болмайды. абатты суі апикальды. Тетраспорангияда тетраспора шаршы,зональды блінуден жеке сорустарда, нематецияларда, концептакулаларда крылады. Антеридий де тетрспорангиялар сияты дамиды. Карпогон бташалары жай не тарматалан кп клеткалы.

Кораллина- Corallinaтуысы -ауырсынды тарматалан, аласа келген демі сімдік. Тік сетін сабаы жне бйірлік бташалары буындардан трады. Тік сабаы шаша типті рылысты келеді, оан сіген. абатты суіне байланысты бірнеше абыты абат тзеді. Одан гипоталлий мен периталлий абаттарын айын байауа болады. Бташаларыны штарында апикальды клеткалар, бйір жатарында жамылы клеткалар орналасан.

Гигартиналытар- Gigarthinales атарында жататын балдырлар р трлі рылымды. Платома-Рlatота туысыны абаты тарматалан тыыздау келген цилиндр пішінді бташалардан рылады. Карпогон тменгі ыса бташа клетканы бірінен тізіледі, ал днекер жіпшелер карпогонны зінен зарып седі де, ауксилярлы клеткамен осылады. Ауксилярлы клетка ызметін кршілес жатан белгілі млшерге дейін ана се алатын бташаны бір клеткасы атарады. Гонимобластаны алашы клеткасы жоары абата арай блшектенеді. Гонимобластар ассимиляциялаушы жіпшелерді арасында орналасады. Зональды блінетін тетраспорангия абатты р жерінде бытырап жатады. Бл атара барлы теіздерде кп тараан филлафора- Руllороrа (58-сурет,1), гигарти-Gigartina, хондрус- Chondrus - тар (52-сурет, 5,4) жатады. Бларды жалпы рылыстары сас бір- бірінен кбею органдарыны рылыстарыны ерекшелігі арылы айырылады.

Родимениялытар-Rhodymenialesатарына абатты цилиндр пішіннен пластинка пішініне дейін дамуы байалады. Анатомиялы рылымы крделі, кп блікті типті, кейде тарматалып келеді. Клеткалары кп ядролы, хлоропласттары бір не бірнешеу пластинка не таспа пішінді, пиреноидсыз. абатты зарып суі апикальды. Жыныссыз кбейюі тетраспоралар арылы болады. Сперматангия абатты бетінде ралса, карпогон ішкі абатынан ралады. Ауксилярлы клетка рытануа дейін карпогон сетін тарматалан жіпшелерді клеткаларынан тзеледі. Даму кезеінде сырты жне ішкі рылымы жаынан бір-біріне сас гаметофит пен спорофитті ауысуы байалады. Жылы теіздерде кп тараан кілі ломентария- абаты ттікті, іші уыс, бтаты келеді.

Солтстік теізді жаалауларында ке тараан сауса салалы родимения- Rhodутепіа раlтаtе балдырын кейінгі уаытта родимения атарынан бліп, жаа Palmariales атарында Palmaria palmate жіішкерген блімі арылы тсемікке бекініп тіршілік етеді. Жеке атара блуге себеп болан ыса сааы бар тетроспорангиясыны болуында. Пальмарияда аталы жне аналы гаметофиттері морфологиялы жаынан р трлі. рытананнан кейін зиготадан диплоидты тетраспорофит дамиды, ал тетраспорадан гаплоидты аталы жне аналы гаметофиттер седі.
Церамиялытар-Ceramiales атарына1500-дей тр жатады. Бларды барлыына тн - прокарп. Ауксилярлы клетка тек рытананнан кейін тзеледі. рпа ауысуы ш кезеде теді. Гаметофит, карпоспорофит жне тетраспорофит бірінен кейін бірі ауысып отырады. Гаметофит пен тетраспорофит рылымы жаынан бірдей. Барлы церамиялытар рылымы бір білікті типтен трады, Каллитамнион - Сallithатпіоп туысы. ара теізде кездесетін, ашы ызыл тсті, зындыы 3-6 см сем бташа тзетін балдыр. Жіптері кп ядролы клеткалардан ралады. Делесерия -Delesseria туысыны абатты ыса сабатан жне жапыра пішінді бір абатты ауырсын жйкелі ызылт тсті пластинкадан трады. Блар онтогенезін тарамдалан жіп трізді формадан бастайды. Апикальды клеткаларды блінуі арылы пластинка седі. Макрофитті балдырларды ішіндегі е демісі Полисифония-Рolysiphoniа туысы сырт пішіні р трлі жіішке жіптесінді, тарамдалан абаттарында клеткалары белгілі бір ретпен орналасан. рбір буыны ортаы клеткадан жне оны маындаы формасы мен зындыы біркелкі клеткалардан рылады. Мндай рылымды полисифон деп атайды. суі - апикальды. Тарамдалан уаытта апикальды клетка исы блінеді де, пайда болан сына сияты сегменті бір брышына арай сіп, бйірлік бташаны бастамасын береді. Полисифияны кптеген трлері кабыпен апталан. Даму кезеінде морфологиялы рылымы жаынан бірдей гаметофит пен тетраспорофит ауысып отырады.

Таралуы.ызыл балдырларды кбісі жылы теіздерді тбінде рифтерге, жартастара, ірі тастара (валундара), тірі организмдерге бекініп седі. Кпшілік уаытта тіршілік ортасы жиі згеріп отыратын литорал зонасында да кп тараан. Суды шашырандысы жетіп тратын жартастарда Вапgіа мен Роrруrа жиі кездеседі. Суды тере абаттарына тетін кнні жасыл, кгілдір жне кк сулелерін ызыл пигменттерді жасы стап, фотосинтез ызметіне атысуына байланысты ызыл балдырлар тере суларда да седі. Аздаан трлері таза, тщы суларда жэне рлыта да тараан.

Теізде тіршілік ететін ызыл балдырларды ішінде эпифиттер мен эндофиттері жиі кездеседі. Эпифиттер баса балдырларды, жануарларды, су сімдіктерін мекендеп, панасы ретінде пайдаланады. Эндофиттерді абаты иесіні тініне батып жатады, оны бетіне тек кбею органдары ана шыады. Фотосинтез былысына абілетті келеді. ызыл балдырларды ішінде паразитті, жартылай паразитті тіршілік ететін трлері де кездеседі. Паразитті тіршілік ететін трлеріні абаты иесіні стінде шар не ала пішінді скінділер трінде орналасады. ызыл балдырларды табиатта маызы ерекше, ол органикалы заттар тзеп, су жндіктеріні оры болып есептеледі, екіншіден суды табии тазаруына, органикалы заттарды ыдырауына, ал Соrаllіпа балдыры маржан рифтеріні ралуына атысады.

Аэрофитті формалары дымыл топырата, абыраларда, тастарда, ескі оранжереяларда тараан. Бір клеткалы Роrруrіdіит балдыры топырата азот осылыстары мол болса жасы седі.

Шаруашылытаы маызы.Кпшілік ызыл балдырлар шаруашылыта жиі олданылады. Оны рамында кп млшерде крделі коллоидты осылыстар - фикоколлоидтарболады. Одан агар, полисахарид каррагенин жэне агароидтер алады. Агарды Grасіlаrіа, Gelidiит жне таы баса балдырлардан ндіреді. Агарды медицинада, микро- биолгия, кондитер, ааз жне мата ндірістерінде кеінен олданады. Баса фикоколлоидтарды ішінде ерекше орынды каррагенин, агароидтар алады. Каррагенинді негізінен Сопdrus-тан, агароидты Руllороrа-дан ндіреді. ызыл балдырларды баса балдырлармен бірге, балдыр нын ндіруде де пайдаланады. Оны й жануарларыны азыы жне тыайтыш ретінде олданды. Теізді біраз ызыл балдырынан салат жне етке, балыа осып кп елдерде тамаа пайдаланады. Оларды ішінде ерекше орынды Rhodymenia мен Роrpуrа алады. Шыыс Азия жэне Гавай аралдарыны халытары оны тамаа пайдаланады. Жапонияда Рогруга балдырын тама шін сіреді. Брын Руllороrа балдырынан йод ндіретін.

ызыл балдырларды филогенезі.ызыл балдырлар - алуан трлігіне, те ерте заманда алыптасан организмдер болуына арамастан, біртекті табии топ. Оларды азба алдытары кембрий, силур жне девон дуірінен белгілі. Талшыты озалыс стадиясыны болмауы, пигменттеріні рамы мен тилакоидтарыны дара орналасуы жаынан, биохимиялы, физиологиялы ерекшеліктеріне, рылысына арай кк-жасыл балдырлардан шыты деп арауа болады. Алайда, клеткалы рылымына жне крделі рылымды жынысты кбеюлеріне араанда бл екі топты бір-біріне жаындастыру те иын.

Дегенмен, бл екі балдыр тобын байланыстыратын форма ретінде Суапidіит-ді алуа болады. Алайда, кейбір алымдар Cyanidium coldarum-ны рамында Суапороrа- даыдай цианелла болатындыына кмнданады. Сонымен бірге, ызыл балдырларды кк-жасыл балдырлардан шыандыын иындататын мселені бірі -эукариоттыларды эволюциялы дамуында. Дегенмен, ызыл балдырларды ерте уаытта баса балдырлармен байланыссыз ажырасып кетуінде. Мны кптеген авторларды филогенетикалы нобайларынан байауа болады.

Алашы ызыл балдырлар бір клеткалы болуы ммкін, одан тарихи дамуды ерте кезеінде арапайым жіптесінді формалар шыуы тиіс. азба алдытарды жеткіліксіз болуына байланысты флоридея класыны филогенетикалы нобайын жасау иына соады. Алайда, криптонема атарына жататын Соrallina тымдасыны таса айналан алдытарына араанда кембрий дэуіріні орта кезінде пайда болып, ордовик дуірінде аулап скендігін байауа болады. Олардан клеткалары уа осы уаыттаы Соrallinа шыуы тиіс. Мезозой дуіріні бор кезеінде осы кнгі уаытта кездесетін флоридея класына жататын Lithothamnion сияты кптеген туыстар алыптаса бастаан. Мндай балдыр шар формалы, 50-200 метр тередікте кездеседі жне те жай седі, 800-дей жылдарда диаметрі 30 см жетеді. ызыл балдырларды ішінде е арапайымы – бангиялар.Флоридеялар класыны ішінде рпа ауысуы болмайтын, ауксилярлы клеткаларымен гонимобластылары жо немалион тымдасы шыу тегі жаынан бангиялара жаын трады.Карпоспора рытанан карпогоннан тзіледі жне екеуі де моноспоралар арылы жыныссыз кбейеді. Моноспоралар кбінесе жыныс органдары скен даратарда дамиды.

Флоридея класында эволюциялы дамуды біртіндеп крделене тсе бастааны байалады. Криптонемалытардан эволюциялы дамуды келесі сатысына келтірілгенін байауа болады. Бларда ерекше ауксилярлы клеткаларыны тзілуі, карпогоннан бірнеше цистокарпий клеткаларыны кралуын амтамасыз етеді. Мны зі карпоспора німдеріні кбеюіне кеп соаы. Крделі эволюциялы даму сатысына церамиялытар жеткен. Мнда ауксилярлы клеткалар тек рытананнан кейін ана тзіледі жене прокарпилері болады, тетраспорлар арылы жыныссыз кбейеді. Изо - жэне гетероморфты рпа ауысулары байалады. рпа ауысу гаметофит, карпоспорофит, тетрапорофиттер деген ш кезенен теді. Тетраспора, гаметофиттер, одан тзелген аталы жне аналы жыныс элементтері гаплоидты, ал карпоспорофит, карпоспора, тетраспорофит диплоидты болады.

 

олданылан дебиеттер:

1. Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2. метов .. Ботаника. - Алматы, 2000

3. Вассер С.П., Кондратьева Н.В. Водоросли. 1991.