Дріс 7. ЖАСЫЛ – СHLOROРНТА БАЛДЫРЛАР БЛІМІ

арастырылатын сратар:

1. Жасыл балдырларды жалпы сипаттамасы

2. Жасуша рылысы

3. Жасыл балдырларды кбеюі

4. Жасыл балдырларды систематикасы

5. Жасыл балдырларды филогенезі

Жалпы сипаттамасы.Жасыл балдырлар табиатта жиі кездесетін, кп тараан организмдер. Оларды 13000-20000-а дейін трі бар. Бларды ішінде барлы структуралык рылыстар кездеседі . Олар - бір клеткалы, ценобиольды, ауымды кп клеткалы микро жне макроскопты крылысты организмдер. Алуан трлілігіне арамастан, бларды бір-біріне кптеген састы белгілері бар. здеріні аттарына байланысты хлоропласты тсі жоары сатыдаы сімдіктер сияты таза жасыл болып келеді. Тстеріні таза жасыл болуы флорофилді а жэне в пигменттерімен осымша каротинні ызылт сары (С₄₀Н₅₆), лютеинні (С₄₀Н₅₆О₂) сары, виолаксантинні (С₄₀Н₅₆О₄) клгін, зеаксантинні (С₄₀Н₅₆О₂) сарыш, неоксантин мен антираксантин бояуларыны болуына байланысты. Хлорофилл пигменттерге араанда басым. Тіршілік жадайыны згеруіне, даму ерекшеліктеріне байланысты кей уаытта гематохромны ызыл бояуы жасыл бояуды басып кетеді, осыан байланысты абатты тсі ызыл тске боялады.

Жасуша рылысыКлетка протопластасы жамылысынан, цитоплазмадан, ядродан, хлоропласттан, пиреноидтан, эндоплазматикалы тордан жне вакуолядан т.б. органоидтардан трады.

Кпшілік жасыл балдырларда цитоплазманы сыртын мембрана абаты аптап жатады. Клетка жамылылары балдырларда трлі. Кейбіреулерінде сыртында тек плазмолеммасы (Quadrichloris Pedinomonas), екінші біреулерінде перипластыа сас абышасы болады. Мндай рылымды организмдер метаболизм былысына шырайды. Басым кпшілігіні клетка абышасы пектинді не целлюлозды, не аралас келеді. Ішкі клетка абышасы целлюлозадан, сыртысы пектиннен тратындары да жиі кездеседі. Электронды микроскоппен араанда Наетаtо- соссus трінде клетка абышасы трт, ал Сlатуdотопаs rеіпаrdtiiде жеті абаттан тратындыы байалады. Кейбір Дуналиелла сияты арапайым жасыл балдырларда ошауланан клетка абышасы болмайды. Оларда клетка абышасы протоплазма абатыны тыыздалып келген блімі плазмалемма не перипласттан трады.

Оеdоgопіит сияты трлерінде кутикуладан тратын атты осымша клетка абышасы болады. Вrуорsіdаles атарында клетка абышалары темір, кальций тздарымен безендірілген. Протопласт, детте, клетканы кабыралы абатына арай орналасады да, клетканы орталы блімін, клетка шырынына толы ірі вакуоля алып жатады. Вакуоляны тонопласт абаты оршап трады. Протоплазмада бір не бірнеше хлоропласттары болады. Ол сімдік тріне арай пластинка, лента, жлдыз, дн трізді жне таы баса да пішінді болып келеді. Хлоропластты рылысы жоары сатыдаы сімдіктердікіндей. Олар хлорофилл сіген тссіз белокты стромадан ралан. Хлоропласты мембрананы екі абаты аптап жатады. Ламеллалары ырлар крайтын екі, алты жне кптеген тилакоидтардан трады. Шеткі оршап жатан тилакоидтары болмайды. Хлоропластында белока бай дгелек тыыз денелер - пиреноид орналасады. ауымды, кп клеткалы формаларында клеткаларыны саылаулары болады. Кейбір жасыл балдырлар клеткалары саылау тесіктерінен шыатын плазмадесмалар арылы клеткалар байланысып жатады. Клеткасы кбінесе бір ядролы, кпшілік уаытта ядро клетканы орталы блімінде орналасады, кейде вакуоля уысыны жанына таау жатады. Мндайда ядроны айналысындаы протоплазмадан клетканы абыралы абатындаы протоплазмаа арай созылан протоплазма жіпшелері стап трады. Ядроны ядрошыы болады, оларды саны р трінде трліше 1 -100-дейін барады.

Монада рылымды трлерінде кзшесі, жиырылыш вакуолясы жне те екі талшыы болады. Кзшесі хлоропластты стінде орналасады, оны эвгленалы балдырлар сияты озалыш аппараттармен ешандай байланысы болмайды. Талшытарыны саны - 2, 4, кейде кп, зындытары мен атаратын ызмет рылысы р уаытта бірдей, жассыл балдырларды ішінде аздаан трлерінде бір ана талшыы болады (Pedinomonas,). Монада рылымды балдырлар талшыыны тбінде Гольджи аппараты орналасады. Ал озалмайтын трлерінде ол ядроны маында жатады. Диктиотосома клетка жамылысын синтездеуге жне клетканы секрециялы ызметіне атысады.

Митохондрияларды саны бірден бірнешеу, клемі р трлі кбінесе лобия дніне пластинка пішіндес. Энергия кзі болып есептеледі. Кпшілік жадайда кзшесіні не хлоропластты не диктиотосоманы маында жинаталады. Эндоплазматикалы комплекс клетка да біркелкі орналаспайды. Сол диктиотосомамен, митохондримен, хлоропластпен байланыста болады. Бл айтылан органоидтармен бірге баса балдырлар бліміндегідей цитоплазмада рибосома, пероксисома, сферосома, ломасома, микроттікшілер жйесі болады.

Фотосинтез процесіні продуктасы ретінде крахмал, те сирек май тамшылары жне волютин жиналады. Блар кбінесе пиреноидты маында жатады. Клетканы блінуі, бір клеткалы организмдерді кбеюі мен кп клеткалы балдырлар суіні негізі болып есептеледі. Клетканы блінуі митоз жэне цитокинез процестеріні бір-біріне йлесімді байланыстылы дрежесіне арай бірінен кейін бірі-жйелі (сукцессивтік), бір мезгілде (симультанды) жэне біртіндеп (сегрегативтік) болып келеді.

Кбеюі.Жасыл балдырлар вегетативтік, жыныссыз жне жынысты жолмен кбейеді. Бір клеткалы трі клетканы жай екіге блінуі арылы, ауымдылары ауым клеткаларыны ыдырауы, ескі ауымда жаа ауымны тзелуі, жіптесінді трлерінде жіпті блшектерге зілуі арылы вегетативтік жолмен кбейеді. Кпшілік жасыл балдырларда акинеттер ралу жолымен, кейде бір жне кп клеткалы сабатарымен ризоидтарында пайда болатын тйнектері арылы да кбейеді. Зооспоралар зооспорангия деп аталатын арнаулы клеткалардан немесе кез келген клеткалардан дами береді. Зооспоралар тзілмес брын клеткаішілік заттары блшектерге бліне бастайды да, одан алмрт пішінді жалааш протоплазмалы дене трінде зооспоралар клетканы кілегейленуі нтижесінде сырта шыып, біраз жзіп жреді де, талшытарын тастап абышамен апталады. Одан жаа дара тзіледі. Зооспора рылымы жаынан бір клеткалы монада рылымды организмге сас бір ядролы, бір не бірнеше хлоропластасы, ызыл кзшесі, жиырылан вакуолясы, 2-4 изоморфы, изодинамикалы талшытары болады. Оеdogопіит зооспорасында талшыы кп. Кейбір жасыл балдырлар озалмайтын апланоспора мен автоспоралар арылы да кбейеді.

Бларды жетілуі де зооспоралардікіндей, алайда олардан айырмашылыы талшытары болмайды жне аналы клетканы ішінде жатып абышамен апталады. Апланоспораны тарихи дамуды соы кезеінде зооспорадан шыан деп айтуа болады.

Жасыл балдырлар гологамиялы (Dипаlіеllа), изогамиялы (Сатуdотопаs), гетерогамиялы (Еиdоrіпа), оогамиялы (Vоlvох) жне зигогамиялы (Соnjиgаtорусеасе) жолдармен жынысты кбейеді. Гаметаларды, сіресе талшы аппараттарыны крылымы барлы жасыл балдырларда бірдей емес. Жыныс органдары морфологиялы жаынан вегетативтік клеткадан кпшілігінде айырмашылыы болмайды, тек Drараrпаldiеllа-да кп ялы гаметогиясыны болатындыы байалан, кейбіреулерінде жыныс процесі жойылан.

Зигота алыпты жадайда планозигота, гипнозигота жадайларынан теді. Зигота кпшілік уаытта тынышты жадайдан кейін редукциялы жолмен блінеді. Кейбір теіз суларында тіршілік ететін трлерінде зигота тынышты жадайына ауыспай, бірден редукциялы блінуге шырамай жаа дара тзеді. Сонымен, жасыл балдырларды басым кпшілігі вегетативтік уаытында гаплоидты, кейбіреулері диплоидты болады. Жасыл балдырлар гомоталды, гетероталды жэне бір не екі йлі. Оларда деморфизмбылысы байалады.

Даму кезеі.Жасыл балдырларды даму кезеі кп жаты р трлі эволюция процесіні крделене тсіп, оны ала арай дамуына байланысты р топтарда здеріне тн зиготалы, споралы, соматикалы редукцияа бліну дегейі райсысында жеке саталып каландыы байалады. Е кп тараан изоморфты жне гетероморфты рпа алмасу.

Таралуы.Жасыл балдырларды басым кпшілігі тщы сулардабгеттерде, батпатарда, лас суларда, аздаан трлері теіз суларында, кейбіреулері ылалды топырата, ааштарды абытарында, кейбір бір клеткалы, ауымды трлері кп клеткалы балдырлара, су астындаы сімдіктерге бекініп, эпифитті тіршілік етеді.

Жасыл балдырлар жер шарыны барлы бліктерінде, мздармен арды бетінде, таулы жерде арды стінде р трлі температурада кездеседі. Оларды ішінде термофильді, мезофильдіжне криптофильдітрлері де бар. Суда планктон, перифитон жне бентос трлерінде тараан. Сонымен бірге, бактериялар, саыраулатар, жоары сатыдаы сімдіктер, жануарлар жне баса балдырлармен бірігіп, р трлі арым-атынаста тіршілік етеді. Баса организмдерді мекендеп, эпибионт жне эндобионт раса, саыраулатармен селбесіп, ына рады. Жасыл балдырларды ішінде паразитті тіршілік ететін трлері те сирек, ал здері баса паразитті организмдерді иесі болады. Жасыл балдырлар суда жне рлыта тіршілік ететін организдермен бірге, р трлі фитоценоз бен биоценоздарды рылымына еніп, экосистеманы рауа атысады. Кейде аулап сіп, биогеоценозда басымды крсетеді, суды глденуін туызады, соны серінен су не жасыл, не ызыл тске боялады Мндай жадай топырата да, аашты абыында да, арды бетінде де болуы ммкін.

Жалпы жасыл балдырлар жеткілікті трде барлы жаынан зерттелмегендіктен, брыннан алыптасан системаны негізге ала отырып, бл кітапта 3 класа блеміз. шінші класс ретінде сифондылар арастылады. Ал ара балдырлары жеке блім ретінде аралады.

Сйтіп, жасыл балдырлар: Еuсlоrорусеае(Vоlvосаlеs, Теtrosроrаles, Сlоrососсаlеs, Ulоtrісаlеs, Ulvаіlеs, Сlаdороrаlеs, Оеdоgопіаlеs),Sіроnорусеае(Вrуорsіdаlеs, Dаsусlаdаlеs, Sіропосlаdаlеs),Соnjugаtорусеасе(Меsоtаепiаlеs, Gопаtоzуgаlеs, Dеsтіdiаlеs, Zуgпетаtаlеs) деп 3 класа, 15 атара бледі.