Дріс 12. Оомицеттер (Oomycetes) класы.

арастырылатын сратар:

1. Оомицеттерді жалпы сипаттамасы

2. Оомицеттерді систематикасы

3.Оомицеттерді филогенезі

Бл класты басты ерекшелігі гифалары клдене перделерге блінбеген жне кп ядролы мицелийлерді болуымен сипатталады. Кейбіреулерінде вегетативтік денесі плазмодий трінде болады. Гифаларыны абыы целлюлозалы жне глюканды кп хитиндері болмайды. Басым кпшілігі сулы ортада сімдікіктерді алдыында, жануарларды лкесінде сапрофитті жне балдырлар да, саыраулатарда, омыртасыздарда, осмекенділерде, балы тарда паразитті тіршілік етеді. Екі талшыты зооспора арылы жыныссыз кбейеді. Зооспора талшыыны бірі - ауырсынды, екіншісі-жай рылымды. Оомицеттер класында эволюция рлыта тіршілік етуге арай кшуіне байланысты біртіндеп конидиялар арылы жыныссыз кбеюге ауыса бастаандыы байалады.

Оомицеттер оогамиялы жынысты кбеюмен сипатталады. Оогонийде кп жмырта клетка, антеридиде кптеген ядро тзіледі. рытануды нтижесінде тзілетін ооспора оогонийді ішінде бос жатады жне алы оыр абыы болады. Опмицеттер вегетативтік кйінде гаплоидты, зигота сер алдында оны ядросы редукциялы жолмен блінеді.Бл класа 550-дей тр жатады.

Оомицеттерді систематикасы.Оларды 4 бледі.

Лагенидиалытар- атарыны вегетативтік денесі ,арапайым хитридиомицеттер плазмодийлі. Жыныссыз кбеюі екі талшыты зооспора, жынысты кбеюі – гологамия, крделілерінде оогамия. Диоморфизмін дипланетизм деп атайды. Мндай жадайда кейбір хитро- диомицеттерде де кездеседі. Екінші ішінда болан зооспора біраз уакыт жріп жріп, здеріні сіп дамуы шін насекомны жаа лімтігіне тотап, онда мицелий тзеді. Кейінірек зооспорангий тзілген мицелиді оректік заты таусылан со, онда жыныс органы - оогоний мен антеридий тзіледі. Оогоний шар пішінді, алы абыпен апталан. Оны ішінде бірнеше жмырта клетка дамиды. Екінші бйірлік бтатан цилиндр пішінді антеридий сіп, ол оогонийге жабысып седі. абыыны жкаран жері арылы антеридийден оогонийдегі жмырта клеткалара баратын сінділер пайда болады. Осы сінділір арылы антеридийді ішіндегі протоплазманы бір блігі бір ядросымен оогониге теді, сйтіп аталы жынысты ядролар жмырта клеткамен осылады да, оны рытандырады. Олардан ооспора дамиды. Ооспора тынышты кезенен тіп, се келе 300-дей спорангий дамитын гифалар береді. Зооспоралар тзілмес брын ооспораны дипплоидты ядросы редукциялы жолмен блініп, гаплоидты ядроа айналады.

Кейбір сапролегния тымдасынында алмрт пішінді алашы зооспораны жойыланы байалады. Мысалы, ахлиада -Асіlуа зооспорангийден талшыы бар зооспоралар пайда болмай, амеба трізді денелер жылжып шыып, абыпен апталады, одан екінші реттік буйрек пішінді зооспоралар тзіледі. Ал диктиухуста-Dісtуисhus алашы зооспораны белгісі байалады, ол зооспорангийді ішінде абыпен апталады. Оны райсысы зіне тн тесігі арылы бйрек пішінді зооспо ра трінде сырта шыады. Зооспорангий кп ялы боп босап алады. Сапролегния, ахлиа жэне басалар олайлы жадайларда балыты уылдырыы мен шабатарыны стінде паразитті тіршілік етіп, балы шаруашылыы мен аквариумдерге лкен зиян келтіреді. Аквариумдегі ауыран балытарды марганец ышылы калий немесе 2-3 кн атарымен ас тзыны те лсіз ерітіндісіне шомылдырады, біра ерітіндіні кнде ауыстырып отыру ажет. Афапомицесс- туысыны біраз трлері су балдырлары мен кейбір жоары сатыдаы сімдіктерді тамырында паразиттік тіршілік етеді. Афаномицесс ант ызылшасыны тамырында тіршілік етіп, оан кп зиян келтіреді.

Пероноспоралытар-Регопоарогаіеа атары. Пероноспора- лыларды кбі жоары сатыдаы сімдіктерді паразиттері, аздаан трлері ана суда жэне топырата сапрофитті тіршілік етеді. Бларда даму арапайымнан крделі рылымды, факультативті паразитті тіршілік ететін трлерге, одан облигатты паразитке арай дамиды. Сонымен атар, мицелийлері тсеміктен тыс жататын жадайдан, наыз па разиттерге тн гаусториялары бар клеткааралы мицелийлерге ауысуы байалады . Сйтіп, саыраулактарды бл трі біраз уаытты ішінде иесін, яни зі тіршілік ететін сімдігін уратып, тіршілігін жойып жібереді.

Жыныссыз кбейгенде аздаан трлері гифалардан ажырыспай тын цилиндр пішінді зооспорангий- лер тзсе, ал кпшілігі сопа лимон тэрізді арнаулы гифалар арылы зіліп тсетін спорангийлар тзеді. Олар ауаны аынымен конидия сияты таралады. Спорангий сіп тран гифаны конидия сааы деп жиі атауы да соан байланысты. Сулы, ылалды кездерде спорангийден екі талшыы бйірінен тарайтын бйрек пішінді зооспоралар тзіледі рашылыта спорангий немесе конидия бірден гифаа айналады рлыта тіршілік етуге бейімделген пероноспоралытарда спорангийден зооспоралар тзілмейді, олар конидия сияты бірден жаа гифалара айналады.

Жынысты кбеюі сырт араі ні да сапролегниялара ксас, алаты олардан оогонийінде бір ана жмырта клетканы тзілуі арылы ажыратылады. Оны тзілуіне плазманы тек орталы блімі ана атысады, шеткі блімі жмырта клетканы айналасында периплазма трінде алып ояды. ІІсри плазма кейін ооспора абыыны алыдауына атысады. рытананда жмырткаа антерийді бір ана ядросы теді де, аталы жне аналы ядролар осылып, тынышталан зооспора тзеді. Оны диплоидтты ядросы редукциялы жолмен блініп, осе келе спорангиге айналады. Перо- нінтюралылар атары 3 тымдаса блінеді, оан бірнеше жздеген трлер жатады. Оларды ішінде і'уда, рлыта сапрофитті жэне ііиразитті тіршілік ететін трлері бар. Бларды кпшілігінде жыныссыз кбею басым жне оларды біраз трлері шптесін сімдіктерді паразиттері болып есептеледі.

Питиум туысыны кпшілігінде шар немесе алмрт пішінді зооспорангийлер спорангий сушы гифаларды шында пайда Ооиады, оны тарамдалан гифаларі айырмашылыы шамалы. Зоопо-гилер конидиялы сияты зіліп тсіп, ауаны аынымен таралады, не келе зооспоралар тзеді. Оларды біраз трлері сапрофиттер кпшілігі ант ызылшасында, ырыабат, шалан, темекі, жгері сияты мдени жэне жабайы сімдіктерді жас тамырларын заымдайтын «тамыржегі» ауруын тудырады. Бл аурумен заымданан сімдік сабаыны тбі жіішкеріп араяды. Бл саыраулаты те жіішке мицелийі гаусториясыз тез бір клеткадан бірнеше клетаа ауысып, оны тіршілігін жояды.Жыныс органы иесіні клетка аралытарында дамиды

Фитофтора-Руіоріога саыраулатарында спорангий сааы питиума араанда миделийді гифасынан оай ажыратылады жэне симподиялды бтатанады. Фитфтора туысыны кейбір трлері топырата сапрофитті тіршілік етсе, ал кпшілігі рлыта тіршілік ететін сімдіктерді паразиті. Бап картоп фитофторасы — Руіоріога іп/езіат жатады. Ол сімдікте «картоп зілі» фитофтороз ауруын туызады. Бл аурумен зиянданан картоп, глденгеннен кейін жапыратары солып арая бастайды. Саыраулаты мицелийлері жапыраты тінінде ялайды, саырау- латы мицелийлері жапыраты клетка аралыында орналасады да, гаусториялар райды. Клетка заттарымен оректеніп, онда арайан датар пайда болады. Мицелийден жапыра татасыны тменгі жаындаы саылаулары арылы конидий саатары шыады.

Оларды штарында жне бйір бтатарында жа абыы бар лимон тэрізді конидиялар дамиды. Олар шашылып, заымданбаан жапыратарда жаадан ауру оздырады. Ауа райы те ылалды боланда конидийлер зооспорангия сияты седі де, шындаы тбешігі арылы ашылады, одан екі талшыы бар 6-12 зооспоралар сырта шыады. Олар су тамшылары арылы баса жапыратара тсіп, одан абыпен апталан жагифалар тзеді. Сйтіп жапыраты бетінде жаа датар пайда болады. Ылал жетіспеген жадайда конидиялар спора сияты тегіс сіп мицелий тзеді. Жабыр атты жауса зооспоралар мен конидиялар сумен жуылып, топыратаы тйнектерге жады. Картопты коймада сатаанда ауру тйнектерге жады, сйтіп картоп тйнектерін шірітіп жіберуммкін. Картоп саыраулаымен мицелийлері шіріген жапыра саатарда сапрофиттік тіршілік ете береді, ал топырака картопты отыр ызанда оан таралады. Бл жадаи да картопты шіріген пэлегінде, жыныс процесіні нтижесінде ооспора тзіледі. Ооспора ыс бойы саталып келесі жылы жаадан ауру таратады. Ооспора руы сирек кездеседі, йткені фитофтора гетералды. Ауру картопты отырызанда заымданан жіпшелері арылы таралады. Мндай кзшелерден пайда болан саыраулаты конидиялары кзге арай аптап кетеді. Жауынды жылдары фитофтора картоп егісіне кп зиян келтіреді. Бнымен кресті басты шарты - агро- техникалы шараларды дрыс олдану. Саыраулаты картопты заымдананы белгілі боланда оан арсы картоп егісіне улы бордосс суйыын бркеді. Картопты оймаа сагау алдында ойманы дезинфециялап, картопты мият срыптап,

С-тан артпайтын температурада сатау керек.

ІІлазмопара жне перноспора- туыстары р трлі мдени сімдіктерде паразитті тіршілік етеді. Бларды жапыра татасыны тменгі жаындаы саыраулатарынан шыып тратын конидия саатары мицелийлерді гифаларына самайды. Плазмопараны сааы моноподиальды, ал пероноспоранікі дихотамиялы тарматалан бта тэрізді

Плазмопараны трлерінде конидияны суінен периспора тзілсе, аландарына кейіннен абыа оранатын жалааш протоплазма сырта шыады, ол біртіндеп сіп, гифаа айналады. Пероноспораларды конидия- ларынан тікелей гифалар седі. Ріааторагсі уИісоІа жзім сімдігінде мильдия ауруын туызады. Бл сімдікті жапыратарын, сабатарын, жидектерін жэне мршаларын заымдайтын аса ауіпті паразит . Саыраула мицелийлері клетка аралытарында таралып жатады да, одан сорыштар седі. Аурудан жазытрым жас жапыратарды жоары бетінде сіз жасылдау не сарыш тсті датар пайда болады да, кейін майланып оыр тске айналады. Жапыраты тменгі жаында а тсті лпа трінде жыныссыз кбеюге ызмет ететін саылау тесігінен сырта конидиялы конидия саатары шыып трады. Заымданан жзім жемісі сеіп кгірт оыр тсті болып трады. Ол сімдікті бталарында жэне бршіктерінде мицелий кйінде, не жапыратарында кптеген ооспора трінде ыстап шыады. Мильдия ауруынан сатану шін де сімдіктерге бордосс сйыын бркеді. сімдіктерді эр трлі саыраула жне бактерия ауруларына арсы бордосс сйыын алаш рет 1882 жылы мильдия ауруына олданан француз фитопотологы А. Мильярде болды. Пероноспора туысын Швейцария микологі 3. Гойман асырды 20-жылдары жан-жаты зерттеді. Соны нтижесінде брыны трлер бірнеше са трлерге блінді. Бл трлерді траты морфологиялы белгілері бар жне оларды эрайсысы жоары сатыдаы сімдіктерді біреуінде немесе аздаан трлерінде тіршілік етеді.

Шаршы глділер тымдасыны паразиті болып есептелетін Регопозрот рагазіііса саыраулаыны 1901 жылы 60 ана тбар болса, азіргі кезде олар са трлерге ажыратылады. К.пп ызылшасында РжасШ, пнят-ы Р.зсіеісіепі жне жоышада периноспораларды бірнеше трі паразитті тіршілік етеді.

Оомицеттерді филогенезі. Екі талшыты зооспоралары бар ооми- цеттер зооспораларыны рылымы рылы хитридиялыларды ішінде периноспора тымдасына жаындайды. Біра воронина тымдасы екі талшыты зоспоралары бар оомициттерге араанда те арапайым рылымды, сондытан оларды арасында байланыс бар деп айтуы иын. Дегенмен, Поронина туымдасы мен сапротпиялыларды ары тектеріндетуысты атынысты болуы ммкін. Помицеттерді екі талшыты зооспоралары бар сапролегниялытар суды ішінде сапрофитті тіршілік етуге бейімделсе, ал периноспоралылар атарындаы сарлуулатар суда тіршілік етуден курлыа, одан паразиттік тіршілік етуге арай дамыан.

олданылан дебиеттер:

1 Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2 метов .. Ботаника. - Алматы, 2011ж7

3. Курсенов Л.И. и др. Ботаника в 2-х Т., М., 2001ж.

Дріс 13. Аскомицеттер -Ascomycetes немесе алталы саыраулатар класы

арастырылатын сратар:

1. Аскомицеттерді жалпы сипаттамасы.

2. Жалааш алталылар класс тармаы.

3. Жеміс алталылар класс тармаы.

4. Локулоаскомицеттер класс тармаы.

5. Филогенезі

Аскомицеттер саыраулатарды ішіндегі ірі класты бірі, бан рылымы жне тіршілік ету жаынан алуан трлі болып келетін 30 мыдай тр жатады. Мицелийлері тарматалан, бір сирек кп ядролы. Клетка абышасы хитин (23%) араласан глюканды (80%). Ашыты саыраулаыны клетка абышасында хитин болмай, глюкан мен маннан болады жне мицелийлері болмайды. Бларды басты ерекшелігі - кп клеткалы гаплоидты мицелиіні жне жыныс процесіні нтижесінде тзілетін алталыларыны (аскаларыны) болуында. Оларды ішінде алыпты жадайда 8 эндогенді спора тзіледі, оларды аскоспора деп атайды. Аскомицеттерді жынысты кбеюімен бірге конидиялар арылы жыныссыз кбеюі де кп тараан. Мнда конидия споралары экзогендік жадайда конидия сааыны стінде тзіледі. Жыныссыз процесс алталы саыраулатарда кбеюді негізгі тсілі болып есептеледі, оны себебі жынысты алта ру процесі даму кезеіні аяында,олайсыз жадайлар туанда болады.

Мицелийлері кп трлерін тсемікті ішіне еніп жатады, ал оны стінде спора тасушы органдары тзіледі. Конидиялар тсемікті бетінде лпа, атпар, нкте, да жне баса пішінді болып келеді. Кейбір трлерінде алталы спора тасушы органдар шашылып жатса, ал кбісінде р трлі пішіні бар жемісті дене трінде болады.

Жыныс процесі р трлі, тіпті бір топты з ішінде де р трлі жадайда теді. арапайым алталы саыраулактарда жыныс процесі зигомицеттерге сас. Мнда мицелийді екі клеткасы осылады, сйтіп ядролары бірігіп, зигот тзіледі (97-сурет, Б). Ол зигомицеттердегідей тынышты дуіріне кшпей – а, осылан ядро редукциялы жолмен 3 рет блініп, гаплоидты 8 ядро тзеді. Ядроны айналасындаы протоплазмаларды бір блімі атайып, спора абыына, ал зигота абыы алтаа айналады. алта атаратын ызметіне, рылымына арай прототуникатты, эутуникатты болып екіге блінеді.

Прототуникатты алта жа дифференцияланбаан, спора ралу органы ана болып есептеледі. Эутуникатты алта алы, арнаулы бейімделген органы ана болып есептеледі. Ол аскоспораны таралуына ызмет етеді. Эутуникатты алта абыша рылымына арай унитуникатты, битуникатты болып екіге блінеді. Унитуникатты алта біршама жа бір абатты абытан трады. Жоары жаында р трлі рылымды апикальды аппараты болады. Ол алтаны ашылуына кмектеседі. Битуникатты алта екі абатты. Ол сырты атты ішкі икемді созылыш абаттардан трады. Спора піскен кезде сырты абат жоары жаынан жыртылып бзылып, ішкі абат тургор ысымыны серінен созылып аскоспораларын шашады. Жыныс процесіні нтижесінде зи- готадан 8 аскоспора тзіледі. Бл жадайда зиготадан бір ана алта дамиды.

Кпшілік крделі рылымды аскомитцеттерде алталар жемісті денелерде топталып орналасады жне зиготадан кптеген алталар тзі- леді. Мнда гаметалара блінбеген 2 жыныс органдарыны клетка ішін- дегі заттары бір-біріне йылады. Бл процеспен толы танысу шін пиронеманы (Pyronema omphalodes) алуа болады. Пиронема мицелийінде топталып келген кптеген жыныс органы ралады (97-сурет, А). рбір топ бір-біріне тааан аталы жне аналы жыныс органынан трады.

Аналы жыныс органы – архикарпий екі клеткадан ралады. Оны тменгі кеейген шар трізді блімі аскогон, жоары цилиндр сияты мойнын трихогина дейді.

Аталы жыныс органы антеридий цилиндр трізді клеткадан трады. Ол аналы жыныс органына таап седі. Барлыыны клеткалары кп ядролы, біра гаметалара блінбеген. Антеридий трихогинаны шы арылы клеткаішілік затты аскогенге яды. Аталы жне аналык жыныс органдарыны ядролары жп - жбымен бір-біріне жаындасады, біра осылмайды, сйтіп дикариондар тзіледі. Олар синхронды бліну арылы кбейеді. Аскогеннен жан - жаа тарамдалан аскогендік гифалар седі, соны нтижесінде алтаны саны кбейеді. Дикарионды ядролар аскогендік гифалара теді де, бір-бірімен осылып 8 аскоспораа айналады, ал аскогендік гифалардан алталар тзіледі. Сонымен, рытанан бір аскогеннен кптеген алталар рылады. арапайым рылымды аскомицеттерде, оомициттер сияты даму кезеінде гаплоидты кезе басым болса, диплоидты кезеі тік зигота трінде ана болады. Ал кпшілік аскомицеттерде за болатын гаплоидты кезе, диплоидты зиготаны арасында уаытша дикарионды кезе болады. Аскомицеттерді ішінде гомоталды жне тероталды мицелийлері де болады.

Жыныс органдары дамыан мицелийлерді бір блімі оны айнаналасына тоылып, жеміс денесіні тінін тзеді, одан пішіні р трлі жеміс денесі сіп жетіледі. Сйтіп, аскомицеттерді жемісті денесі мицелийді стінде немесе строма деп аталатын тыыздалып рімделген гифаларды ішінде дамиды. Оларды жеміс денесіні рылымына арай негізінен 3-ке бледі.

1.Клейстокарпий - тйыталан жемісті дене, оны ішінде алта кбінесе ретсіз орналасады, ал крделі рылымдыларында алта ретпен орналасады да, алта жемісті денені жыртылуы арылы сырта босап шыады.

2.Перитеций - мыра трізді, жоары жаында тар тесігі бар жартылай тйыталан жемісті дене. алта шотанып жеміс денесіні тбіне орналасады. Спора піскен кезде жеміс денесіні тбінен алта ктеріліп, мыраны мойнына келіп ашылып, аскоспораларын шашады. Бос алта жеміс денесіні тбіне тседі де, оны орнын екінші алта басады.

3.Апотеция - ашы жемісті дене, кбінесе табаша трізді. алта оны стінде, гумений деп аталатын абатта жеміссіз жіпше парафиздермен кезектесіп орналасады.

Аскомицеттерді кбі сімдік алдытарында, топырата, таамдарда сапрофитті тіршілік етеді.

Біраз трлері сімдіктерді, адам мен жануарларды паразиттері. Ас- комицеттерді кпшілігі вегетативтік сатысында сімдікте паразитті тіршілік етіп конидиялар арылы кбейсе, иесі тіршілігін жойаннан кейін оны шіріндісінде сапрофитті тіршілік етуге кшеді, ал одан кктемде алталы спора тасушы органы тзіледі. Аскомицеттерді алталы спора тасушы органыны рылысына арай жалааш алталылар -Hemiascomycetidae, жеміс алталылар -Euascomycetidae, локулоаскомицеттер - Loculoascomycetidae деп ш класс тармаына бледі.

Жалааш алталылар -
гемиоаскомицеттер - Нетіаsсо-
тусеtіdае класс тармагы. Бл класс тармаы жемісті денелері мен аскогендік гифаларыны болмауы жне алталарыны мицелийді зінде немесе жеке клеткалардан дамуымен сипатталады. Жалааш алталылара 300-дей тр жатады, оларды 4 атара (эндомицеттер- Endomycetales, тафриналытар-Taphrinales, протомицетталытар - Protomycetales аскосфералытар Ascosphaerales) бледі. Соы екі атарды кілдері сімдіктер мен насекомдарды паразиттері блара небрі 30 шаты тр жатады, жалпы маыздары шамалы

Эндомицеттер немесе алашы алталылар-Епdomycetales

атары. Бан аскомицеттерді ішіндегі е арапайым рылымды трлері жатады. алталары мицелийден бір-бірден дамиды, не болмаса мицелийлері болмайды, онда саыраулаты вегетативтік денесі жеке клеткалардан трады да, бршіктену арылы кбейеді. Бл атара зигомицеттер мен алашы алталыларды бір-бірімен байланыстыратын диподаскус- Dipodascus жатады. Ол — айы абыыны заымданан жерлерінде сетін паразит. Мицелийлері кп ядролы жне кп клеткалы болады да, оай оидийге ыдырайды. алта тзілер де мукорды зигогамиялы жыныс процесі сияты кп ядролы екі клетка (гаметангия) осылады. Алайда, зигомицеттер сияты кп жаты рытану болмайды. Тек екі ядро ана осылып зигота тзіледі. Мндай жадай кейбір зигомицеттерде де бо- лады, оны алан ядролары дегенерацияа шырайды. Диподаскустада зигомицеттер сияты кп аскоспоралар рады. Диподаскус-зигомицет- тердей зигота тынышты жадайа кшпейді, бірден алтаа айналады. Аскоспораны тзілуі наыз аскомицеттер сияты.

Эремаскус- Eremascus мицелийі кп клеткалы, бір ядролы. Бларды да жынысты кбеюі зигомицеттерге сас. алта ру кезінде екі гифаны штары жаындасып, бір-біріне тйіседі де, бйірінен сінділер береді. Оларга бір-бірден ядролар тіп осылады, одан аскоспора тзіледі.

Кп клеткалы мицелийлері бар жиі бршіктену арылы кбейетін кілі эндомицес – Endomyces fibuliger. Бл жынысты кбею кезінде атар жатан бір мицелийді екі клеткасы бір-біріне арама-арсы сінділер береді, олар штары арылы тйісіп, клетка ішіндегі заттары зигомицет тердегідей осылып, зигота тзеді. Зигота тынышты кезеін тпей-а ніп, кбінесе 8 аскоспорасы бар алтаа айналады.

Алгашы алталылар антты ортада жасы дамиды, оларды кп тараан кілі - ашыты саыраулаы - Saccharomyces. Мны мицелийі жо, дгелек, сопа, таяша жне баса пішінді бір клеткалы саыраула. Бактериялара араанда клемі біраз ірі жне клеткасы абышадан, протоплазмадан, ядродан, ядрошытан, митохондриядан ірі вакуолядан трады . Клеткасы бршіктену, кейбір трлерінде жай екіге блінуі арылы кбейеді. Кейбір уаытта пайда болап клеткалар зіліп тсуге лгере алмай, тізбектеліп алады. оректік заттар жетіспеген жадайда жне оттегі кп болса, жынысты кбейе бастайды. Ашыты саыраулаы антты ортада спирттік ашу процесін туызады. Соны нтижесінде ант этил спиртіне жне кмірышыл газына ыдырайды.

с₆Н_и0₆ = ІСМріі +2С()₂

Спирттік ашу анаэробты ортада трлі ферменттерді атысуымен жреді де, бл кезде одан энергия блініп шыады, оны ашыты саыраулаы зіні тіршілік процесіне пайдаланады. Сонымен, бл процесс ашыты саыраулаыны оттегі арылы тыныс алуын алмастырады. Соан байланысты оны анаэробты немесе интрамоле- кулярлы тыныс алу дейді. Аэробты жадайда ашыты саыраулаы оттегімен де тыныс алады, мнда спирт тзілмейді десе де болады. Біра ашытатын заттара ауа жіберіп отырады. Ашыты саыраулатарын кбінесе бір-бірінен жай декстрин жне трліше анттарды ашыту абілеттілігіне арай ажыратады. Оларды ішінде е маыздысы - сыра дайындауда, нан пісіруде олданылатын сыра немесе нан (Saccharamyces cerevisiae) жне жзімнен жидектен жасалатын шарап ашытуда олданылатын шарап ашытылары (S.vini немесе S. ellipsoideus) болады. S.vini ашытысы тек мдени трде ана кездеседі.

Малазыты ашыты саыраулаы Candida utilis рамында мала ажетті амин ышылдарыны брі бар.

Ашыты саыраулатарыны клеткаларыны блінуі арылы к- бейетін трі - схизосахаромицес (Schizosaccharomyces), кбінесе ауа райы ысты жерлерде кездеседі.

Спорасыз, тек бршіктену арылы ана кбейетін ашыты саырау- клатарына анта бай ааштарды тбірлерінде жне баса да анта бай ортада кездесетін Torulopsis жне Rhodotorula жатады. Кейбір систематиктер алталы спора ру жадайларыны белгісіз болуына байланысты бл екі туысты да жетілмеген саыраулатара жатызады.

Ашыты саыраулатарыны ішінде шай саыраулаы дейтін трі бар, оны кейде «жапон саыраулаы» деп те атайды. Бл - спора рмайтын ашыты саыраулатары мен сірке ышыл бактериясыны ауымы. Шай саыраулаы, сырттай араанда, суда жзіп жрген медузаа сайды. Бл еріген анты бар шайды ішінде сіріледі. Саыраулатарды серінен шайдаы ант ашиды да, спирт жне кмірышыл газы тзіледі. Ал бактериялар спирттен сірке ышылыны тзілуіне себін тигізеді. Бл газы бар жасы сусынны рамында бактерицидин дейтін фитонцид болады. Бл дизентерия микробтарын лтіреді жіне сусынны зі адамны аса тбетін ашады. Кейбір ашыты саыраулатарыны рамында В1 жне В₆ витаминдері кп болады.

Тафриналар-Таphrinales атары. Тафрина саырауклатары жоары сатыдаы паразитті тіршілікке жасы бейімделген саыраулатар. Бл Taphrinaceaea тымдасынан Taphrina туысынан 100 шаты трдент трады. Бл атарды алталары тыыз орналасады. Жемісті денелері болмайды. Экзоаскалыларды кбі жоары сатыдаы аашты сімдіктерді паразиттері. сіресе, раушан, айы, тал, емен тымдастары мен папоротниктерді паразиті ретінде кп таралан, кейбіреулерінде мицелий заымдалан органны кутикуласыны астында, ал екінші біреулері одан да тмен орналасан тінге еніп жатады. Кутикуланы астында алталар тзілуінен барып заымдалан сімдік органдарыны трі згереді . Бл атара баса алталы саыраулатара араанда, жыныс процесі мен ядро фазаларыны алмасуында айырмашылытары бар жыныс органдары болмайды. Біреулерінде аскоспоралар бірігеді, біра мнда протоплазмалар ( ні.і осылып (плазмогамия), ядролар осылмайды жне гифаа арай тетін дикариондар тзіледі. Кбеюі екі ядроны бір мезгілде блінуі арылы болады. Екінші біреулерінде дикарион аскоспора немесе гифа ядросыны блінуінен тзіледі. Бл жадайда клеткалар блінбейді. Дикарион ядроларыны осылуы (кариогамия) алтаны ішінде жреді, одан кейін диплоидты ядро редукциялы трде блінеді. Сонымен, тіршілігіні кпшілік уаыты дикарионды кезеде теді, диплоидты кезеге тек бір ядролы алта гана жатады, ал гаплоидты болып аскоспора жне кейбіреулеріні жас мицелийлері есептеледі. Ьл атарды барлы трлері бір тафрина (Тарhrina) туысына жатады. Брын бл туыс бір жылды мицелийі бар тафрина жне ыстап шыатын мицелийі бар экзоаскус деп екіге блетін, Taphrina deformans шабдалыны жапыраында тіршілік етіп, оны «бйраландырады». Т.pruni алхораны жемісін заымдаандытан, оны іші кеуектеніп, жеуге келмей алады. Т.сегаsi шие аашында паразитті тіршілік етіп, оны німін кемітеді. Блармен кресті басты шарты заымданан органдарды кесу жне фунгицид сйыын бркіу.

Жалааш алталылардьщ филогенезі. Блар — аскомицеттерді ішіндегі е карапайым рылымдысы. Бларды шыу тегін жыныс процестеріні бір-біріне састыына арап, зигомицеттерді біреуінен шыан деп арауа болады. Жыныс процесіндегі айырмашылы зигомицеттерде зигота тынышты кезеін басынан ткізгеннен кейін редукциялы жолмен блінеді, сйтіп гаплоидты спора тзеді. Ал жалааш алталыларда зигота тынышты кезеге кшпей, бірден алта дамиды. Мнда да редукциялы бліну болады, одан гаплоидты аскоспора тзіледі. Сонымен, кп клеткалы мицелийі бар эндомицесс сияты алашы алталылар зигомицеттерден дамыан. Мицелийі жо ашыты саыраулаы тез кебетін антты сйы ортада тіршілік етуіне байланысты мицелийді тзілуі трін сатауда жне оны таралуыны олайсыз боландытан, екінші рет зеріске шыраудан пайда болан.

Жалааш алталыларда алтаны дамуы екі баытта жрген болу керек. Бірінші алашы алталыларды тіршілік орталыыны ерекшелігіне байланысты алталар шашылып жату баытында дамыса, ал екінші, тафриналыларда паразиттік тіршілік етуіне байланысты алталар жинаталып, белгілі бір абата орналасу жадайына арай баытталып дамыан. Жемісті денелеріні болмауына байланысты бларды алашы алталылар мен жаындастыру оай. Алайда, тіршілігіні кп кезеі гаплоидіы кйде болатын алашы алталылара арама-арсы дикарионды фазада туі, бл екі атарды бір-бірне жаындастыруды иындатады. Дегенмен, тафрина атарын немі диплоидты болуына арай Saccharomyces Ludwigii ашыты саыраулаымен жаындастыруа болады. Кейбір микологтар алталарыны эутуникатты болуы, аскоспораларын активті трде латырып тастауы жаынан дискомицеттерге жаындастырады. Ал жеміс денесіні болмауы паразитті тіршілік етуіне байланысты арапайымдалып жойылып кетуі тиіс дейді.

олданылан дебиеттер:

1 Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2 метов .. Ботаника. - Алматы, 2000

3. Курсенов Л.И. и др7 Ботаника в 2-х Т., М., 1991.