Дріс 15. ыналар - Lichenophyta блімі

арастырылатын сратар:

1. ыналарды жалпы сипаттамасы.

2. ыналарды систематикасы.

| ыналарды 18-20 мы трі бар тменгі сатыдаы сімдіктер катарына жатады. ыналар кй таламайтын сімдіктер, сондытан табиатга ыналар баса сімдіктерге колайсыз келетін кнарсыз жерлерде мысалы, тастарды стінде, шлді-шлейтті жерлерде, тундрада жне ормандарда тіршілік етеді. ыналара е ажетті жадай оттегіне бай таза ауа. алада кыналар спейді, себебі ттін жне ысты жерлерде тіршілік ете алмайды.

ыналар саыраула пен балдырларды симбиозды трде тіршілік етуі нтижесінде пайда болан ерекше сімдіктер тобы болып саналады.

Оларды рамына кіретін балдырлар кк – жасыл жне жасыл балдырлар блімдеріне жатады, оларды табиатта з бетінше тіршілік ететін трлерінен еш згешелігі жо. ыналар рамындаы жасыл балдырларды трлерінен хлорелла, цистококк, кладофора, трентеполия кездеседі, соы екеуі жіп трізді формалар. Бндай ыналар жасыл тсті болып келеді. Кк жасыл тсті балдырлардан трлеріне глеокапса, хроококк таы басалары кездеседі.

ынаны рамына кіретін саыраулатарды трлеріні басым кпшілігі аскомицеттер класын райтын саыраулатар. Олара пиреномицеттер мен дискомицеттер жатады. Ал базидиомицеттерден телефора туысы кіреді. Жоарыда аталан саыраулатарды табиатта жабайы сетін трлерімен салыстыранда састыы шамалы.

ыналар анатомиялы рылысына байланысты гомеомерлі жне гетеромерлі деп екіге блінеді.

Гомеомерлі типі арапайым рылысты болып келеді. Оларды денесін райтын саыраула жне балдыр клеткалары денелерінде біркелкі таралан. Блар балдыр бліп шыаран кілегейді ішінде орналасады. Кепкен кезде морт сыныш келеді де, суа салса ісінеді.

Гетеромерлі талломны рылыс ерекшеліктерін ксантория мен пармелия сияты жапырашалы ыналарды клдене кесінділерінен байауымыза болады. Кесінді препаратынан талломны стігі абатыны те тыыз шиыршытала оралан жуан абыты саыраула гифтерінен тратындыын креміз. Бл жалан ткань плектинхима деп аталады. Плектенхима бірнеше абатты, оны е стінгі абаты тсті, ал тменгі абаттары тсіз болып келеді.

Плектинхиманы астында, босандау орналасан гифтермен оршалан, шар пішіндес бір клеткалы жасыл балдырлар топтарынан тратын гонидиялы абат орналасады. Гонидиялы абатты астында зек орналасады. зектегі саыраулатар гифтері тссіз келеді рі те бос байланысан, оларды аралары ауаа толы.

Талломны е астыны абаты рылысы жаынан беткі абатына сас, яни тыыз орналасан жуан абыты гифтерден трады. Осы абаттан тарайтын бір атарлы саыраула жіпшелері, немесе ризоидтер, ал кпшілік жадайларда ризиндер (зектен тетін жіпшелер шотары) ыналарды субсртаттара бекініп суін жне оректенуін амтамасыз етеді.

Наыз бталы ыналарды цилиндірлі талломдарыны рылысы да гетеромерлі типке жатады. Оларды клдене кесінділерінен талломдарыны бірнеше концентрлік абаттардан тратынын круге болады: шеткі блігінде тыыз сырты абат, одан ішке арай бір клеткалы жасыл балдыр шотары орналасан гонидиялы абат, ортасында тссіз зек жне е ортасында орталы білеу – остьік цилиндр орналасады. Остьік цилиндр серпілмелі шеміршек тріздес тканьнен тзілген жне механикалы ызметатарады.

ынаны кбейуі.

Олар жай екіге блінуі арылы, немесе автоспора тзу арылы кбейеді. Кейде гамета арылы жынысты кбейеді. ынаны рамындаы саыраула зіне сай спора ратын орган тзеді. Перитейий ына абатына кіріп томпайып орналасады.

Апотеций ол ына абатыны бетінде дгелек астау трізді немесе тмпешік трізді сінділер трінде болады.

рамында алталы саыраулатары бар ыналарда жыныс процессі тн.

Аскомицеттерден пайда болан аскоспора маайында здеріне сай балдыр болса, оны орап ынаны абатына айналады.

ыналар кбінесе вегетативтік жолмен кбейеді, бл кезде ынаны кез келген жерінен сынып, гіліп тускен бліктерінен жас ына сіп шыады. Сонымен катар денесінде пайда болатын ерекше жасушалармен де кбейеді, ол жасушалар соридиялар жне изидиялар деп аталады

Сорадиялар саыраулактарды жіпшелерімен оратылан балдырларды жасушалар тобы. Бндай жасушалар кына денесіні ішкі жаында пайда болады, осы кезде кынаны салмаы артады да кабыы кысымнан жарылып, ондаы соридиялар зіліп, жел, жауын суыны аынымен таралып, жаа жерде жаа ына сіп пшады.

Изидиялар - кына кабаттамасыны жоары жаында тмпешіктер пайда болып, оны крамында да саырауклактарды жіпшелеріне оратылан балдырлар болады, блар сыртынан абыпен апталады. Изидияларды соридиялардан айырмашьілыы осы кабыыны болуында. Тмпешік зарып сіп, зіледі де жел арылы таралып кетеді.

аспак кыналар кесектері аркылы кбейеді, кейде субстратпен бірге кесектелген бліктерімен кбейеді.

ыналар - ыстык кндері курап, оп-оай зіледі, ал аздап жауын жауса боланы, олар кайтадан жанданады. ыналар те баяу седі, мысалы, бы мгі-ягель бір жылда не бары 1-3 мм седі.

ыналар соредий жне изидий деп аталатын орган арылы вегетативті кбейеді. Соредий жапыраты, бталы ынаа тн.

Бталы ыналарда тзілген бірінші реттік талломдардан, екінші реттік талломдар тзіледі де, олар бтатанады немесе бтатанбауы да ммкін. Екінші реттік бтатанан талломдарды подециялар деп атайды. Подециялар кбінесе кладония трлеріне тн, оларды формалары тебен, тая, жоары блігі жмырлана кеейген бокал пішіндес болып келеді жне жиі тарматанып бтатануы ммкін. Бокал трізді формаларында подецияларды шеткі жатарын жаалай жаадан подециялар тзіледі.

Систематикасы.

ыналарды 4 класа бледі: алталы ына, базидиальды ына, фиколихенс класы, дейтеролихенс класы.

ыналарды экологиялы топтары.

ыналар жоарыда крсетілгендей барлы жерлерде таралан.

Тмендегідей экологиялы топтара блінеді.

1. Топыра бетіндегі ыналар немесе эпигейлі ыналар. Олар жер бетінде таралан жоары сатыдаы сімдіктермен бекеге тсе алмайды, сол себептен жер бетінде аз млшерде кездеседі. Ашы жерлерде сетін ыналарды атарына пельигера, стереокаулон, кладония, цетрария т. б. туыстар трлері жатады.

2. Эпифитті ыналарды атарына ааштар мен бталарда оныстанан ыналар трлері жатады. Бл топтаылар жапырата оныстанса – эпифильді, жалааш ааш діндерінде оныстанса – эпиксильді деп аталады. Олара фисция, уснея т. б. туыстары жатады.

3. Эпилитті ыналар – олар тастарда, здарда, жартастарда тіршілік етеді. Оларды атарына коллема, гаспарриния, леканора туыстары жатады.

4. Суда тіршілік ететін ыналарды атарына – гидротирия ынасын жатызуа болады.

ыналар ртрлі субстратта мекендейді. Мысалы оларды темірді стінде, шыныларда, картон ааздарда, сйек устінде, ртенген ааштарда т.б. жерлерден кездестіруге болады.

ыналар талломы р трлі тсті: ср, ара, кгілдір, сары, кызылт-сары, коыр тсті болады, мдай тс беру рамындаы кыналар кышкылдарыны болуына байланысты, блар жіп шумакты жоары жаында тйіршікті, таяшалы, ристалды трде калыптасады.

Сырты пішіндеріне карай кыналар шке балінеді:

1. аспак немесе кабыршакты кыналар - блар ааштардын абыктарына, таска, жартастара жабысып седі, бекінген тастардан бліп алу киын жне тстері ртрлі болады.

2. Жапырак трізді кына (жалпак жапырак гашінше сас) - блар ормандаы ааштарды дііне, тбіріне жабысып седі, бларды оай бліп алуа болады, тстері ср, сары, кызылт- сары болып келеді

3. Бта трізді кыналар - блар караайлы крак ормандарда тіршілік етеді, тсі ср, акшыл болып келеді, оай бліп алуа болады. Бл кыналар тундрада кп кездеседі, мысалы, бы- мгі ягель.

Анатомиялык крылысы жаынан кыналар талломдарындаы балдырларды орналасуына карай екіге блінеді:

1. Гетеромерлі- кыналардьщ жоары кабык абатыны астында жасыл балдырлардын жасушаларыны бір кабат болып орналасуы, бны гонидийлер кабаты деп те атайды, ]бан жапыракты жне бта трізді кыналар жатады.

2. Гомеомерлі - балдырлар жасулалары саыраулактарды жіпшумаыны арасында шашыранды орналасады, бан каспак кыналар жатады.

зін –зі тексеруге арналан сратар:

1.Саыраулатарды зерттейтін ылым алай аталады.

2. ына андай организм.

3. ыналарды табиаттаы маызы андай.

олданылан дебиеттер:

1. Абдрахманлы О. Тменгі сатыдаы сімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2. метов .. Ботаника. - Алматы, 2011ж