Кк-жасыл балдырлар-Cyanophyta
Сабакты максаты: Кк-жасыл балдырларды трлері мен кбею ерекшеліктерімен танысу.
ажетті материалдар: суда сірілген балдырлары бар жне топырак тнбасы бар стакан.
Жалпы тсінік
Кк-жасыл балдырлар біржасушалы, кауымды, кп жасушалы, жіп трізді азалар, оларды 1500-2000 дай трлері бар. Баска балдырлардан жасуша рылысыны ерекшелігі, пигменттеріні рамы, тіршілік ортасыны, згешеліктері аркылы айырылады. Жасуша кабыкшасыны крамында оай кілегейленетін пектин, тек кейбіреулерінде ана целлюлоза болады. Жасушасы органоидтара блінбеген. Жасушаларда мынадай абаттар болады шеткі боялан кабаты - хромотоплазма, ортаы тссіз - орталык плазма кабаттары. Хромотоплазма кабатыны крамында жасыл хлорофилл, кк - фикоциан, кызыл - фико-эритрин, кызылт- сары - каротин пигменттері болады, осыан байланысты оларды тсі кк-жасылдан сарыш, клгін, кызылт, кгілдір, кейде тіпті кара тсті де болады. Орталык плазма блімінін аткаратын ызметі жаынан жасуша ядросына жакындайды. Бл кабатта ядроны крамына кіретін ДНК элементі бар, ядрода болатын хроматин жіпшелері болады. Жасуша шырыны бар вакуольдері есейген жасушаларда ана пайда болады. Онын пайда болуы жасуша тіршілігін жоюа кеп соады. Оны есесіне кк-жасыл балдырлардын жасушаларында азотпен толы газ вакуолі болады. ор заты ретінде гликопротеид, волютин жне анабенин жиналады. Кк-жасыл балдырлар фотосинтезді нтижесінде автотрофты жне коршаан ортасынан органикалык заттарды сііру арылы гетеротрофты оректенеді.
Кк-жасыл балдырларда козалыш талшыкты кезеі жне жынысгы кбеюі болмайды. Кбеюі бір жасушалы трлерінде жасушаны те екіге, кауымдыларында кауымны ыдырауы, жіп трізді трлерінде жіпті зілуі не гормогонияа (протопластары- ны жинакталып зілуі) блінуі арылы болады. Эндо- жне экзоспоралар аркылы жыныссыз да кбейеді. Арнаулы козалыс мшесі болмаанымен, бларда козалыс байкалады, ол сырткы мембрана кабатыны толкын трізді жиырылуы мен кілегейді блінуіне байланысты болуы ммкін. Кк-жасыл балдырлар екі класа блінеді: хрооккалылар, гормогониялар.
Хрооккалылар - Сrоососсаруссае класы. Класты кілдері кауымды, сирек бір жасушалы, бос жататын, кей жадайда субстрата бекініп тіршілік ететін азалар жатады. ауымы кілегейлі, кпшілік жадайда кауымды райтын жасушалар ретсіз орналасады, кейде жіптесінді болып келеді. ауымдары клемді, не пластинка пішінді. ауым жасушаларын байланыстырып тратын цитоплазмалар болмайды. Эндоспора, экзоспора жне гетероцистері жок.
Хроококкалы - Сrоососсаlеs катары. Бл катара бір жасушалы, кауымды азалар жатады. ауымдаы жасушалар кпшілік уакытта ретсіз орналасады. Жасушаны жай екіге блінуі жне аналык жасушаларды сак жасушалара блінуі аркылы кбейеді.
Хроококк - Сrоососсиs катарыны кілі - хроококк - бір жасушалы, дгелек пішінді аза. /56 сурет/. Кейде жасушалар блінгеннен кейін ажырасып кетпей; кілегеймен орша лып кауым трінде калып кояды. Блар ылалды топыракты жерлерде, тщы акпайтын суларда кездеседі.
Гормогониялар - Ноrтоgопорусеае класы. Бл класка табиатта ке тараан жіптесінді кп жасушалы жне ауымды азалар жатады. Жіптесіді жасушалары бір-бірімен плазмадесмалар аркылы байланысып жатады да трихомалар тзеді. Трихомалары жалааш немесе кілегейлі ынаппен капталан. Гетерецисталары біреулерінде болса, екіші біреулерінде болмайды. Гормогония сирек споралар аркылы кбейеді. Бір клеткалы организмдерді кбеюі клетканы бірнеше са блшектерге блініп кетуіні, ал кп клеткаларыны жіптеріні гетероциста немесе маманданбаан лі клеткалар арылы зіліп кетуіні нтижесінде жзеге асады. Жіпшені вегетативтік кбеюге ажетті участогі гормогония деп аталынады.
Осцилляториялык - Оscillаtоrіs атарыны кілі - осциллятория - оscіllаtоrіа, бл кп жасушалы тарматалмаан жіптесінді балдыр. /56 сурет А/. Жішпесі бір атар орналаскан ыска цилиндр пішінді жасушалардан трады да, жіптері жіішке келеді. рбір жіпшесі ядросыз сак біртекті жасушалардан жне хромотофордан трады. Ішкі акшыл блігі - орталык плазмасы нуклеии ышылдарынан, ал сырткы кнгірт кабаты – пигментті /хроматоплазмасы/, цитоплазманы сырткы кабатында гликогенні са тйірлері болады.
56-сурет. Кк-жасыл балдырлар: А - осциллятория, Б - лингбия; В Д - носток; В - сырткы трі, Г -кіші объективпен крінгендегі крінісі, Д - жіпшені лкен объективпен крінгендегі крінісі, Е - анабена, Ж - глеокапса, 3 - ривулярия, И - хроококк, 1 - гетероциста.
Носток -Nostoc ртрлі жне клемді кауым. ауым кілегейлі шар пішінді жасушаларды моншак трізді гізбектеліп келуінен кралады. /56 сурет В, Д/. Біркелкі вегетативтік жасушалар- арасында ірі жасуша - гетероцисталар болады. Гетероциста маындаы тізбектер жеке бліктерге - гормогониилерге айрылып кетеді, яни носток осылай вегетативті кбейсді. Носток табиатта кп тараан. Бл батпакка айналып келе жаткан клдерде, акпайтын суларда, шлді далаларда, кыналарды| арасында ртрлі пішінді кілегейлі кауым трінде жиі кездеседі.
Кк-жасыл балдырларды анабена - Апаbаепаs, спирулина - sреrиliпа, ривулярия - rivиlаrіа, глеокапса - glеосарsа т.б. кілдері бар. /56 сурет Б, Е, Ж, 3/.
Тапсырма
5. Топырак тнбасы бар стакандаы судан уакытша препарат дайындап, осцилятория балдырын тауып, оны жасушаларын арап, козалысын бакылап, суретін салу.
6. Балдырлары бар судан препарат дайындап, носток балдырын іздестіріп, крінген носток балдырынан гетероциста жасушасын кру, суретін салу.
7. Гл сіп тран кмыраларды кабыраларындаы жасыл кабыршактардан препарат дайындап, хроококк балдырыны ауымдылыын бакылау, хроококк балдырыны суретін салу.
8. айгалау срактарына жауап бере отырып, салан суретгеріне талдау жасау.
Кайталау срактары
8. Кк-жасыл балдырларды кандай тіршілік трлері бар?
9. Кк-жасыл балдырлар денесінде кадай пигменттер кездеседі?
10. Кк-жасыл балдырларда андай кор заттары жиналады?
11. Кк-жасыл балдырларды баса балдырлардан кандай айырмашылыы бар?
12. Гетероцист пен споралар кандай кызмет атарады жне негізгі ерекшелігі неде?
13. Кк-жасыл балдырларды кбею ерекшеліктері неде?
14. Фотосинтез былысы калай жреді, тіршілік ерекшеліктерін алай тсіндіруге болады?
Хроококк, осциллятория, носток балдырларыны андай ксасгыктары жне айырмашылыктары бар?