Тжірибелік саба 3. Таырып: Диатомды балдырлар –Diatomohyta

(2 саат)

1. Сабаты масаты:Диатомды балдырларды кілі пинулярия балдырыны жасуша рылысы, морфологиясы, таралу ерекшеліктермін танысу.

 

2. рал-жабдытар жне ажетті материалдар тізімі:

Пинуллярия бар су тамшысы, микроскоп .

 

Жалпы тсінік

Диатомды балдырлара таякша пішінді бір жасушалы жне ауымды микроскопты, крделі крылысты азалар жатады. Жасушаны іш жаынан пектинді абы, ал оны сыртынан кремнеземнен ралан екі жатаулы, /тека/ берік сауыт каптап жатады Жактаудын сырткы – лкені эпитека, ішкі - кішісін гипотека деп атайды. Бл балдырларды жасушалары бір ядролы, хромотофоры бірден бірнешеуге дейін барады. Хромотофорында хлорофилл пигментінен баска коныр диатамин, сары-карогин пигменттеріні болуына байланысты диатомды балдырлар кбінесе сарыш-оыр тсті келеді. Жасушаларыны цитоплазмасы абыкшасына жакын кейбіреулерінде жасушаны ортасына, ядронын маына орналасады, алан жасуша ішіндегі бос орында жасуша шырынына толы вауоль алып жатады. Жасушада бір кейде бірнеше пиреноидтары болады. Жасушаны пішіні оны орналасу жадайына байланысты. Жасуша жатау жаынан бір трлі крінсе, белдеу жаынан екінші бір крініс крсетеді.

Диатомды балдырлар жыныюсыз кбейгенде жасушаны жай екіге блінуі аркылы вегетативті кбейеді. Жынысты кбеюі кпшілігінде коньюгация сиякты изогамия, кейбіреулерінде оогамия аркылы болады. Паанктонды трде тіршілік ететін диатомды балдырларда сак 8-ден16-а дейін тузілетін микроспоралар аркылы кбейетіні аныкталды. Мироспоралар талшыкты не талшыксыз болады. Бл споралардын тзілу табиаты толык зерттелген жок. Диатомды балдырлар вегетативті кезінде диплоидты болады. Гаплоидты болып жыныс мшелері ана есептеледі. Бл блімге 10 000-дай тр жатады. Сырткы кремнеземді абытарынын крылысына карай оларды екі класка бледі. Пеннатталылар - Реппаtорусeаe класы. Бл класа жасуша крылысыны екі жакты симметриялы болып келуімен сипатталады. Жасуша крылысына карай тігістілер жне тігіссіздер болып екі катара блінеді.

Тігістілер - Rephinales катары. Бл катар жатауларындаы канал не саылау сиякты тігістеріні болуымен сипатталады. Тігістеріні болуына байланысты озалыш келеді.
Пиннулярия - Ріnnulаria туысы бір жасушалы озалыш, эллипс пішндес созылан, екі жатаулы, шеті дгелектеніп келетін балдыр. /59 сурет/. Егер оны 90* брыш жасап брсаконда оны крінісі зын тік тртбрыш сиякты болады. Бірінші жадайда пиннулярияны жактау жаынан, караанда орталы сызыктык бойынан ш тмпешікті креміз, онын 6іреуі ортасында, калан екеуі жактауды штарына такау орналасады. Бл ішкі кабыкты калындауынан пайда болан тмпешіктер, оны тйін деп атайды. Тйінні бір шынан екінші шына арай жактауды ортасынан тігіс теді. Пиннулярияны белдеу жаынан караса, ода оны екі жактауы айкын крінеді. Ішкі кіші жаы - гипотека, оны жауып тратын сырткы лкен жактауы - эпитека деп аталады. Сауытты ішіде жаткан жасушаны орта бліміндегі клдене цитоплазмалы кпіршеде ядро жатады. Жатауды бйір жаына карай ірі пластинкалы екі хромотофор орналасады, кпіршені екі жаыдаы бос куысты жасуша шырынына толы вакуоль алып жатады. Онда ор заты май тамшылары трінде жиналады. Жыныссыз кбеюі ядро мен пртотопластарыны митоздык блінуі аркылы вегетативті жолмен жзеге асады, бнда жактаулары ажырасады, пайда болан протопластар жетпеген жактауларын алыптастырып, екі жас пиннулярия балдыры пайда болады. /59 сурет/. Бірнеше рет жыныссыз блінгеннен кейін, саталан пиннулярияны жынысты кбеюі басталады.

Жынысты кбею кезінде екі пиннулярия бір-біріне жакындасады да, жатауларын тастайды да здері кілегейге оралады, бдан кейін ядросы мен протопластары редукциялык жолмен блініп, трт моноплоидты жасуша-тетрада пайда болады, нтижесінде ртрлі тетрадаа жататын екі жасуша косылады да, екеуі тіршілігін жояды. Екі жасушаны косылуынан диплоидты зигота - ауксоспора пайда болады. Ауксоспорадан жаа жактаулары бар пиннулярия балдыры дамып жетіледі. Пиннулярияны тіршілік кезеі диплоидты жадайда теді.

Пиннулярия баса диатомды балдырлармен бірге кп млшерде бгеттерді тбінде, аквариумда, лас суларда, топырата кездеседі.

 

59- сурет. Пиннулярия:А-белдеу жаындаы крінісі,Б-апа жаындаы крінісі,В-зыннан кесіндісі, Г-клдене кесінді, Д-вегативті кбеюі , 1- Эпитека, 2-гипотека, 3-тігіс, 4-тз, 5-хлоропласт, 6-пиреноид, 7-цитоплазма, 8-ядро, 9-вакуоль.

60-сурет. Центрикалы диатомдылар: 1-Coscinodiscus ; 2 – Cyclotella (а –жатау жаы, б – белдеу жаы); 3 – Melosira; 4 – Chaetoceros (в –жатау, г –коллония блігі)

3. Жмысты дістемелік нсауы:

Су оймалары, лайы суларда, аквариумдарда мол кездесетін балдырларды арасынан пинуллярия балдырыны препараты дайындалады. Препаратты затты айнаны стіне банкадаы судан бір тамшы тамызады. Микроскоп жрдемінде балдыр іздеп табылады.Алаш микроскопты кіші крсеткіші ,со лкен крсеткіші олданылады.Микроскопта балдырды жасуша рылысы, оларды озалысы крсетіледі. Пинуллярияны тігістік крінісі аныталынады. Альбома пинуллярия талломы жне клетка рылысыны суреттері салынады.

 

4. Студенттерді алдын-ала мегеріп келуге тиісті теориялы материалдары:

1. Диатомды балдырларды рылыстары.

2. Диатомды балдырларды жынысты процесстері.

3. Диатомды балдырларды клациссификациясы.

5. Жмыс нтижесін тапсыру:

Пинуллярия балдырыны препараттары.

Пинуллярия балдырыны фиксация етілген препараттары.

Пинуллярия балдырыны толы суреттері.

6. Баылау сратары:

1. Диатомды балдырларды классификациясы.

2. Диатомды балдырларды клетка рылысы.

3. Диатомды балдырларды жынысты процесстері.

4. Бентосты жне планктонды балдырларды ерекшеліктері.

5. Диатомды балдырларды табиаттаы маыздылыы

Тжірибелік саба 5. Сарыш-жасыл балдырлар - Хапtоруtа. (2саат)

Сабакты максаты: Сарыш-жасыл балдырларды кілдеріні рылымдык жне кбею ерекшеліктерімен танысу.

Кажетті материалдар: ботридий жне вошерия балдырларыны тракты препараттары, балдырлары бар стакан, микроскоп, лупа.

Жалпы тсінік

Сарыш-жасыл балдырлара бір жасушалы, кауымды, кп жасушалы жне жасушалы крылысы жок азалар жатады. Блар тщы жне теіз су коймаларындаы планктон мен бентосты негізгі компонентгері трінде, сонымен катар топыракта, тастарды стінде г.б. жерлерде кездеседі. Жасушасында бір ядросы, сифонды трлерінде бірнеше ядролар болады. Хромопластарында хлорофилл пигментінен баска каротиноидтар да болады, 6л балдыра сары тс беріп трады. Кейбір трлерінде ана пиреноидтары (кор жиналатын орын) болады. ор заты ретінде май тамшылары, лейкозин жне волютиндер жиналады, крахмалы болмайды. Монада крылысты кілдерінде кызыл кзшесі бір не екі жиырылыш вакуолі болады. Жасушаны блінуі, кауымны ыдырауы, жіптерді зілуі аркылы вегета- тивтік, зооспоралар не автоспоралар аркылы жыныссыз кбейеді. Бларды баска балдырлардан айырмашылыы зооспора талшыктарыны зындыыны ркелкі болуы. Екі талшыыны бірі зын, ол ала карай баытталан жне кауырсын крылысты келеді. Екіншісі кыска, артка карай баытгалан карапайым рылысты. Жынысты кбеюі изогамды, сирек оогамды.

Ботридий - Воtrіdит сифоды крылысты, субстратка бекініп тіршілік ететін балдыр. Бл балдырды жаз айларында бгеттерді жиектерінде, кеуіп бара жаткан лас -сулардан кездестіруге болады. Балдырды денесі субстратка еніп жататын тарам далан ризоидтан жне алмртка ксаан кпіршік грізді жер бетіндегі негізгі денесінен трады. Жасушасыда кптеген дгелек хлоропластары, сак ядролары жне май тамшылары болады. Жыныссыз кбейеді, зооспорасынын жоарыда крсе гілгендей екі талшыы болады. /57 сурет А/.

 

 

 

57-сурет. Сарыш-жасыл балдырлар: 1 - ботридий, Б - трибонема; 1 - жасушасыз талломы, 2 - кпжасушалы талломы, 3 - ризоидтары, 2 - зооспорасы.

Вошерия - Vаисеriа талломы жуан, зындыы бірнеше сантиметрге дейін баратын тарамдалан жіпшеден трады. Талломы сифон крылысты, жасуша перделері болмайды. Субстратка бекініп тіршілік етеді. Бл кп ядролы. хлорофилл пигменті жасыл тсті, тйіршіктері талломны ішінде бытырап жатады, пиреноидтары болмайды. Жасушаны ортагы блімінде жасуша шырынына толы вакуолі болады. ор заты ретінде май тамшылары жиналады.

Кбеюі жыныссыз, кп талшыкты зооспоралар аркылы кбейеді. Зооспоралары таллом шында пайда болатын зооспорангилерде дамып жетіледі. Зооспоралар суда белгілі бір уакыт жзіп жргесін токтап, талшыктарын тсіргесін жас вошерия балдыры сіп шыады. /58 сурет/.

 

 

53-сурет. Вошерия: 1 - жасушасыз талломы, 2 - ризоидтары., 3 - эооспорнгийі. 4 - эооспорасы. 5 - оогонийі, 6 – антериднйі.

 

Жынысты кбеюі оогамды. Талломдарында шарпішінді тмпешіктер пайда болады. ол талломнан пердемен блініп оогонийді кызметін аткара бастайды, яни рбір оогонийден жмырта жасушасы дамиды. Осы талломнь жакын жерінен баска темпешікпайда болып. ол оогонийге караймйіз трізденіпсебастайлы. бл да пердемен блініпантерийдий айналады. Антерийден ртрлі талшыкты бірнеше аталы жасуша - сперматозоидтар дамып жетіледі. Осы сперматозоидтар оогонийдегі жмыртка жасушасын рытандырып. нтежесінде зиготаооспора тзіледі- Зигота тыньшгты кеэенін ткізгеннен кейін се бастайды да вошерия балдыры сіп шыады. /58 сурет/.

Вошерия балдырын тез аатын тщы сулардан, бегеттерден, су жиектеріндегі топырактан кездестіруге болады.

Трибонема - ТтіЬопета туысы кп жасушалы, тарамдал маан жіптесінді балдыр. Трибонема бір ядролы, кпшек пішінді бір катар жасушалардан ралан жіптесінді балдыр. Жасуша кабыкшасы пектинді, шеттері аркылы бір-бірімен жабысып келетін екі жартыдан трады.

Трибонема р жасушада 1-ден не 2-ден тзілетін зооспора жне апланоспора арылы жыныссыз кбейеді. Зооспора шыкан уаытта да жасуша кабыкшасы Н трізді бейнеге ажырайды. /57 сурет Б/.

Трибонема баса жіптесінді балдырлармен бірге тщы суларда жзіп, не бекініп тіршілік етеді.

Студентті алдын – ала мегеріп келуге тиісті теориялы материалдары:

1. Сарыш – жасыл балдырларды рылысы

2. Сарыш – жасыл балдырларды пішіндері, морфологиялы ерекшеліктерін игеру

3. Сарыш – жасыл балдырларды негізгі кілдеріні сипаттары.

 

Тапсырма:

1. Ботридий балдырыны тракты препаратынан сырткы крылысын карау.

2. Препараттан ботридий балдырыны зооспорасынын крылысындаы ерекшеліктерді байау.

3. Тракты препараттан вошерия балдырыны жыныссыз жне жынысты кбею мшелерін аныктау.

4. Балдырлары бар сулы ортадан препарат дайындап, ботри дий, вошерия жне трибонема бадцырларын іздеп, тауып, кандай мшелеріні крініп трандыын зерттеу.

5. Ботридий, вошерия, трибонема балдырларыны сырткы крылыстарыны, кбею мшелеріні суреттерін салу.

6. айталау срактарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

Кайталау срактары

1.Сарыш-жасыл балдырларды тіршілік формалары кандай жне кай жерлерде кездеседі?

2. Жасушалары кандай крамды бліктерден трады?

3. Зооспоралары кандай крылысты?

4. Сарьпп-жасыл балдырларды тсі андай пигменттердін болуына байланысты?

5. андай кор заттары жиналады?

6. Сарыш-жасыл балдырлар калай кбейеді

7. Вошерияны кандай белгілеріне байланысты ртрлі талшытылара жатызады.

8. Сарыш – жасыл балдырларды шыу тегі мен эволюциясы

 

Тжірибелік саба 6.ОЫР - РНАЕОРНТА БАЛДЫРЛАР БЛІМІ

(2 саат)

Масаты:Phaezoosporophyceae бліміні жекелеген кілдеріні рылысы мен биологиялы ерекшеліктерін оу.

Практикалы дадылары:

оыр балдырлар кілдерін тани білуге йрену.

1-тапсырма.Phaezoosporophyceae класы кілдеріні даму цикліне Laminaria sp. ( 40 сурет) мысалында сипаттама беру жне анытап арау.

2-тапсырма.арау жне суретін салу:

Laminariales атары

Laminaria sp. (спорофит пен гаметофит талломдарыны морфологиясы)

40- сурет. Laminaria sp. даму циклі (згерістерімен www.unioviedo.es бойынша).

 

Cutleriales атары

3 - тапсырма.Phaezoosporophyceae класы кілдеріні даму цикліне Cutleria sp. (41 сурет) мысалында сипаттама беру жне анытап арау.

41- сурет. Cutleria sp. даму циклі (згерістерімен www.unioviedo.es бойынша).

4 - тапсырма.Cyclosporophyceae класы кілдеріні даму цикліне Fucus sp. (42сурет) мысалында сипаттама беру жне анытап арау.

42- сурет. Fucus sp.даму циклі (згерістерімен www.unioviedo.es бойынша).