Кіріспе. Археография туралы жалпы тсінік. 1- саат.
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Дние жзі тарихы, тарихнама жне деректану кафедрасы
Археография пні бойынша дрістерді ысаша конспектісі
Дайындаан:
Т..к., доцент
Алпысбаева Нрзипа Кмешбайызы
АЛМАТЫ, 2014
МАЗМНЫ
Модуль 1. Археография тарихы
Дріс. Кіріспе. Археография туралы жалпы тсінік
Дріс. Археографияны алыптасу тарихы. Революцияа дейінгі археография.
Дріс. Кеестік кезедегі азастан археографиясы
Дріс. ХХ . 20-40 жж. ылыми мекемелеріні археографиялы ызметі
Дріс. Туелсіз азастан археографиясы
6-дріс. азастанны археографиялы орыны алыптасуы
Модуль 2. Археографияны теориялы-дістемелік негіздері
7-дріс. Археографияда ылыми басылым тсінігі
8-дріс. Басылымны функциялары
9- дріс. Басылымдарды жіктеу
10-дріс. “Басылымны трпаты” тсінігі. орды, таырыпты, бір трдегі жаттар.
11 -дріс. жатты басылымдарды даярлау дістемесі.
12-дріс. жатты басылымдарды даярлауды йымдастырушылы негіздері
13 –дріс. жаттарды анытау
14-дріс. Басылым шін жаттарды іріктеу.
Модуль 3. олданбалы археография
15- дріс. жаттарды археографиялы безедірілуі
16-дріс. Баян (баылау – анытамалы мліметтер
17- дріс. жаттарды мтінін тадап алу жне беру.
18-дріс. Басылыма дайындайтын мтінді беру тсілдері
19-дріс. жаттарды мтінін берудегі мтіндік тсініктемелер.
20-дріс. Регест. Аннотация.
21- дріс. ылыми – анытамалы аппараттын басылымда алатын орны мен рлі.
22-дріс. Хроника, оны мідеттері, рамы
23-дріс. Ескертпелер жне тсініктемелер.
24-дріс. Крсеткіштер. Оларды мідеттері жне трлері
25- дріс. Терминологиялы сздік, оны мідеттері
26-дріс. . ысартылан тізім: жарияланатын деректерді тізімі
27-дріс. Археографиялы белгілер
28-дріс. жаттарды жйелеу, оны баытталуы жне маызы
29- дріс. жаттар жинаы олжазбасыны баспаа дайындыы
30-дріс. Редакциялы–баспалы процесс
Модуль 1. Археография тарихы
ДРІС -1.
Кіріспе. Археография туралы жалпы тсінік. 1- саат.
Дріс масаты:Археография ымыны даму тенденцияларын жне гуманитарлы білім жйесінде археографияны алатын орнын анытау.
Тірек сздер:Археография, осалы тарихи пндер, археографияны объектісі, археография ымы, археография пні, археография мртебесі, археографиялы ор, археографиялы экспедициялар.
Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:
1. Археография ымы, оны тарихи дамуы. Археография пні тсінігіні р трлі нсалары.
2. Археографияны объектісі, пні
3. Археография жне оны тарихи таным процесіндегі орны
Археография” термині грек тілінен аударанда “кнені жазу”, яни ескі, кне жаттарды жазу деген сзді білдіреді. Сонымен атар – белгілі археограф С.О. Шмидт археографияны маынасына арай тмендегідей топтара бліп арастырады:
а) этнографиялы – жатты ескерткіштерді кнделікті трмыста іздеу, ылыми айналыма енгізу, яни жазба ескерткіштерді, фольклорды, ауыз екі сздерді, музыканы, дет – рып салтты зерттеу;
б) сипаттамалы археография, яни таса, ааша, металла, керамикаа жазылан жазуларды оу, зерттеу;
в) жйелік археография – тарихи жаттарды басып шыаруда, деректерді бір жйеге келтіру.
азіргі тада археография ымы аясында кптеген пікір – айтыстар болуда.
«Археограф» термині ( «ежелгі» жне «жазамын» деген сздерден шыан) алашында ежелгі олжазбаларды кшіру деген ымды білдірген. ХІІ – ХІІІ . кейбір батыс еуропалы алымдар «археография» сзін «ежелгіні бейнелеу» маынасында олданды. ХІХ . басында батыста бл сз олданыстан алынады. Ресейде бл сзді е алаш рет Н. А. Полевой зіні «Истории русского народа» ебегінде олданды ( 1830 ж).
Бл терминні орыс тіліне енуіне шешуші рл 1830 жылдары ататы «археографиялы экспедициясын» басаран П. М. Строев атарды. Ол «археография» дегенді олжазбаларды табу жне бейнелеу деп тсінді. Дегенмен, экспедициядан кейін рылан Археографиялы комиссияа (1837 ж.) тек «отанды тарихты деректерін жарыа шыару» жктелді. Осылайша «археография» сзі алаш рет тарихи деректерді жариялаумен байланыстырылды. Іс жзінде Археографиялы комиссия тек деректерді зін ана жариялап оймай, сонымен бірге оларды ылыми сипатын да жариялады. Нтижесінде «археография» дегенді тарихи жазба деректерді жинау, сипаттау жне жариялау деп тсіне бастады.
Археография ылымы тарих ылымымен тыыз байланысты боландытан жне оны дамуына ерекше серін тигізетін пн ретінде ертеректе лкен талас, дау тудыран мселе болды. Мны себебі бізді ойымызша, біріншіден, терминологиялы тсініктерді ыпалынан, екіншіден, археографияны гуманитарлы ылымдар ана емес, сонымен атар, техникалы, наты ылымдар арасын байланыстырушы ретіндегі атаратын рлінен іздестіру ажет. 1970 жылдары «Советские архивы» журналыны бетінде археографияны пн ретінде тану жне оны міндеттері туралы болан айтыс еш нтиже бермегенмен, тарихты зерттеп білу процесінде бл пнні рлі туралы ртрлі, тіпті бір-біріне арама-айшы кзарастарды бар екендігі аныталды. Жалпы археографиялы мселелермен айналысуа бел буан зерттеуші е алдымен терминология мен археографиядаы тсініктермен бетпе-бет келеді. ай ылымды алмаыз, анытау, пайымдау мселесі бар екендігі белгілі, ал бл жадай археографияда белгілі себептермен ерекше маызды орын алады.
«Археография» терминіні анытамасы жнінде де, сол сияты археографияны пн ретінде, обьект ретінде «салмаы» аншалыты деген мселе тірегінде де тарихшылар мен филологтар арасында соы кезге дейін талас тууда. (Мыс. араыз: Валк С. Н. Судьбы археографии // Археографический ежегодник за 1961 год. М., 1962 Селезнев М. С. По поводу термина «археография» // АЕ за 1963 год. М., 1964; Шмидт С. О. Некоторые вопросы развития советской археографии // АЕ за 1978 год. М., 1979; Степанский А. Д. Археографии: термин, объект, предмет // Отечественные архивы 1996. № 3; Козлов В. П. Теоретические основы археографии с позиций современности // Там же. 2001. № 1; Воробьева Ю. С. Теоретическое осмысление принципов отбора важно, но терминология требует обсуждения // Там же. № 3; Старостин Е. В. Терминологическая интервенция // Там же № 3; Черных В. А. Еще раз об обьекте и предмете археографии // Там же. № 3; Старостин Е. В. Терминологическая интервенция // Там же. № 5; Литвак Б. Г. Несколько слов о статье В. П. Козлова и отклики на нее // Там же. Поздеева И. В. Новая концепция эдиционного архивоведения // Там же. 2002. № 1; Королев Г. И. В очередной раз об археографии // Там же. Каштанов С. М. О предмете и объекте археографии (Некоторые замечания по поводу статьи В. П. Козлова) // Там же. № 3; Нестерович Ю. В. К вопросу о предмете архоеграфии и типологии документальных публикаций // Там же и др.)
Ресейді аса беделді тарихшысы жне археографы С. Н. Валкті пайымдауынша, «Брыны асырдаы тарихшылар / бл жерде Н. А. Полевой мен П. М. Строев жнінде – М. Ш./ сол ылыми жне наты пн шін жарияланатын жатты мселесі, археографияны атауы брын ешандай жерде ешкім жарияламаан болуы керек».
С. Н. Валк зіні «археографияны тадыры» атты мааласында «археография» терминіні «кнені суреттеу (сипаттау)» деген анытамасыны згеріске тсіп, кейінгі уаытта «кптеген асыр ткеннен кейін кне болып крінетін жаттармен айналысуы осылайша аталады» деп крсетеді.
«Археография» терминіні е алаш пайдаланылуы Греция мен Кіші Азияа археологиялы жмыстармен баран лионды дрігер Шарль Спонны 1685 жылы жазан ебектерінде кездеседі. Авторды ойынша, ол бл терминні этимологиясына кп мн бермей, «ежелгі дниені cипаттау» немесе ежелгі ескерткіштерге байланысты ылымды осылайша атады.
Ш. Спон жне оны жолын уушылар крсеткен маынада «археогрфия» термині Ресейге ХІХ асырды басында келді. Алаш рет бл терминді 1807 жылы Москва университетіні профессоры Н. Ф. Кошанский француз тарихшысы О. Милленні «Ежелгі дниені тануда басшылыа алатын рал» атты ебегіні аудармасында (Миллен де Спон сияты) «археография» ымын «ескерткіштерді сипаттап тсіндіру» деп белгіледі, дет-рып пен салт-дстрлерді бан жатызбады.
Н. А. Полевойды да зіні «История русского народа» атты ататы ебегіндегі «археография» терминіне берген анытамасы Спон мен Милленні берген анытамасына те сас. Бл жерде автор деректерді 4 топа бледі, осыларды кмегімен тарихты білеміз. Алашы шеуі шежіре, задар, наным, салт-дстр, дет-рып, дипломатиялы, палеографиялы ескерткіштер жнінде. Н. А. Полевой тртінші топа мазарлар мен имараттар абыраларындаы, ртрлі бйымдарды, тегені, медальді бетіндегі жазбаларды, кескіндерді «археографиялы» ескерткіштерге жатызды. Тарихи деректерді топтастыруды бгінгі кні олданылып жрген дісімен арастыратын болса, яни блар тпкі негізі жатты басылымдара жатпайтындытан, мны брін заттай деректерге жатызан болар едік.
«Археографияны» жазбаша дереккздермен байланыстыра араан адам П. М. Строев болды. Оны 1823 жылы 14 маусымда Москваны тарих жне ежелгі дние оамыны отырысында атап ткеніндей, лкен жоспарды амтыан «тарихи-ылыми экспедициясыны» міндеті: Ресейді орталы, солтстік, батыс губернияларындаы мемлекеттік, шіркеулік, кітапхана мен жеке мрааттарда саталан жаттарды іздеп тауып, анытап, кейін олара тарихи сипаттама беру жне жариялау болды.
«Сонымен – , деді П. М. Строев –, бізді тарих оамыны аса рметті мшелері, тарих оамыны е басты, негізгі міндеті – бізді кне мраларымызды сатай отыра, ажетімізге жарату, оларды жариялау. Ол шін экспедициялар йымдастырып, мен крсеткен айматардаы монастырларды, соборларды, жалпы азыналы олжазбаларды жинатарын барынша мият жинастырып, олара шолу жасап, нерлым наты сипаттама берілу керек. Жекеменшік кітап оймаларыны иелері рсат етсе, ондаы жаттарды да зерттеу ажет. Мндай тарихи экспедициядан кейін барлы монастырлар мен кітапханалардаы олжазбалара толы каталог жасалып, одан со оларды жариялауа, яни халыа жеткізуге кшеміз. Алты жылдай уаыт ткен со, бізді жмысымызды е жауапты кезеі басталады: барлы жинаталан жаттарды електен ткізіп, жариялай бастаймыз. олымыза жздеген жылнама тізімін жинатаан біз бірлі-жарым емес, Орыс тарихын жазан жылнамашылар мен жазушыларды кптеген томды жинаын басып шыаратын боламыз».
Бізге млім боландай, Тарих оамы П. М. Строевты сынан жоспарын мойындамаанмен, бл жоспар жзеге асты, нтижесінде арнайы ылыми мекеме – Археографиялы комиссия рылды, оны негізгі міндеті – «отанды тарихты деректерін жйелі трде жарыа шыарып тру» болды.
Атап ту керек, «археография» термині ХІХ асырда Ресейдегі дереккздерді теориясы мен жариялау жмысымен айналысатын ылыми пнні анытамасы ретінде бізге Еуропадан келіп, тратананмен, Еуропа алымдарыны лексиконынан жойылып кетеді. Ол жата тарихи деректерді жариялау дістері жайлы сз боланда, edition, publication, edytorstwo жне баса сздер олданылып, «археография» сзі айтылмайды.
Осылайша, Батыста «археография» термині жойылып, орнына «археология» сзі олданылса, Ресейде ол деректерді жариялау мселесімен айналысатын ерекше ылыми пнні атауы болды.
П. М. Строевты сынуымен жаттарды іздестіру, каталогизациялау жне оларды сипаттау, жариялау жмыстары бір ана «археография» сзімен аталды.
«Археография» терминіні этимологиялы маынасы оны айналысатын ызметімен сйкес келмеуі, яни батыстан кездейсо енген сзді одан рі олдана беруді аншалыты дрыстыына ресейлік тарихшылар кмн келтірді. Ол сзді орнына «жаттарды жариялау», немесе «жаттарды жариялауды методологиясы, дісі, тіпті тжірибесі» деп атауды сынды. Бл ойды кезінде С. Н. Валк те блісті, ол зіні «археографияны тадыры» атты мааласын «Археография» сзіні ртрлі анытамаларын арастырумен уаыт ткізбей, кеестік алымдарды ертеректе олданан, біра мытыла бастаан жалпыа тсінікті наты атаумен атайтын уаыт жеткен сияты» деп аятайды.
Соан арамастан, беделді тарихшы-археографты «археография» терминіні тарихи деректерді жариялау арылы ылыми олданыса енгізудегі іс жзіндегі ызметіне байланысты, оны ішінде басып шыаруды теориясы мен дісін зірлеумен айналысатын ылымды біраз уаыттан бері алыптасан «археография» терминінен баса жааша «жаттарды баспаа зірлеуді дісі, дістемесі, техникасы, тжрибесі» деп атамайтынымыз белгілі. алымдар брын беймлім болан деректерді іздестірумен, жинатаумен жне жариялаумен айналыса отырып ылыми айналыса тсірумен айналысатын ылыми пнді осы бір ана сзбен «археография» деп атауа зара келісіп аландары дрыс болар еді.
«Археография» терминіні айналасында туындаан таластара айта оралса, 1920 – шы жылдарды зінде археография тек ана деректерді жариялау мселелелеріне ана байланысты ымдарды амтитыны айтылан. Ал іздестіру мен сипаттауа байланысты жргізілетін жмыстарды мрааттануа жатызды. (80 жыл тсе де, «Отечественные архивы» журналыны 2001 жылы алашы санында РА корреспондент-мшесі, Росархивті директоры В. П. Козловты «Бгінгі тадаы археографияны теориялы негізі» деген атпен шыан мааласында бл мселе айта ктеріледі).
1950 - жылдарды ортасына дейін археографияны тарихи жаттарды баспаа зірлеумен айналысатын «кмекші тарихи пн» деген тсінік стем болды.
Соан арамастан, 1950 – ші жылдарды екінші жартысынан, натыра айтса, 1956 жылы КСРО ылым академиясы жйесінде Археографиялы комиссияны рылуымен, «Археографиялы жылнаманы» баспаа зірленуімен жадай біршама згерді. Комиссияны атаратын ызметіне деректерді жариялау істері ана емес, мрааттануды, деректемені, баса да арнайы тарихи пндеріні мселелерін арастыруы «археография» терминін деректерді жинатау, сипаттау жне жариялау жмыстарын амтитын ке маынада тсінуді сынан «строевты» сыныс айта рледі. Екінші жаынан, археографияны міндеті – жаттарды жариялау деген тар маынадаы анытамасы да саталды.
1970 – шы жылдары осы екі кзарасты арасындаы айтыс еш нтижесіз аяталды. Екі жаты салыстырмалы трде жргізген талдаулары КСРО ылым Академиясыны Археографиялы комиссиясыны басшысы
С. О. Шмидті бір тжырым жасауына негіз болды, археографияны «ке» маынасындаы да, «тар» маынасындаы да анытамалары белгілі бір орытынды жасауа кедергі болан жо жне археографтарды, мраатшыларды, филологтарды тарапынан талас тудырмады.
Археографияны тек ана деректерді жариялаумен айналысатын ылым деп тсінуді ате екені айтылды, сонымен бірге ылыми-дістемелік негізге сйенген археография ылымы ке лаш жая дамыанын С. О. Шмидт те мойындайды. Осы жадайды ескере отырып, «жазбаша тарихи деректерді жинатаумен, сипаттаумен, жариялаумен айналысатын ылым» деген ке ымды амтитынын, ал ысаша айтанда – жатты ескерткіштерді жариялауды теориясы, дісі, тжрибесі деп алуды сынады.
С. О. Шмидт археографияны ке маынасына енген археографиялы ызметтерді ауымына, сипатына, ртрлі баытына арай бліп арастырды.
Соларды бірі – дала археографиясы, бл – жатты ескерткіштерді сол кездескен жерінде жинатап, зерттеу деген сз, келесі – сипаттау, ылыми деу археографиясы, шінші, жариялау археографиясы (латынша – эдициялы археография), оны басты масаты: жатты басылымдарды зірлеу. Бларды ішінде кпшілікке нерлым белгілісі – осы, соы сатысы екендігін алым атап теді. С. О. Шмидтті «археография» сзіне берген «ке» маынасы да, «тар» маынасы да кейін ылыми дебиеттерде ана емес, оу ралдарында да беріліп жрді. (араыз, мыс: Документальные памятники: Выявление, учет, использование: (Учебное пособие для студентов вузов, обучающихся по специальности «история») М., 1988. С. 20), энциклопедических справочниках (см. напр.: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі Мн., 1993. Т. 1. С. 160) и др. С. О. Шмидттен кейін, 2002 жылдан РА Археографиялы комиссиясын басаран С. М. Каштановты пікірі бойынша «деттегі археографиядаы ш баытты жмысын бегілі бір масатпен жргізіледі деуге болмайды, егер жмысты алашы сатысында іздестірумен айналысса, келесі кезекте каталогтарда, шолуларда, тізімдемеде ол жаттара сипаттама беріледі. шінші, соы сатысында белгісіз болып келген деректерді жариялау арылы кпшілікке таныстыру яни, археографияны азіргі «тар» маынасын крсететін теориясы мен іс жзіндегі андай мселемен айналысатынын крсетеді».
Археографияны атаруа тиісті міндеттері мекемені жне оны баспасыны атауларынан да крініп тр (Археографиялы комиссия), «Археографиялы жылнама». (Каштанов С. М. Актовая археография. М., 1998. С. 7).
«Археография» терминіні «тар» маынасын алсаыз да, «ке» маынасын алсаыз да жариялау ісімен байланысты екенін байау иын емес. Осыан байланысты археографияны ке маынасында жазбаша деректерді ылыми айналыса тсіру жолында деректерді жинатау, сипаттау, жариялау сияты кешенді мселелермен айналысатын ылыми пн ретінде немесе ылым ретінде арастыруымыз керек. Ал тар маынасында жаттарды жариялауды теориясы мен дісін зірлейтін ылыми пн деп тсінеміз.
Берілген анытамалара арап отырып, археографияны зерттейтін саласы жат емес, оны жариялануы екендігін креміз. Біздіше, жаттану, деректану, дипломатика, мрааттану жне баса да дереккздерді тануа атысты пндерге араанда тек археография ана тарихи дереккздерін жариялауды ерекше теориясы мен дістерін зерттеумен айналысады, дербес ылыми пн ретінде жата деген зіндік кзарасы жне зерттейтін мселесі айын.
Москва тарих-мраат институтыны профессоры А. Д. Степанскийді пікіріне сйенсек, тарих пен археографиялы тсініктерді азіргі жадайын, тарихи деректерді жариялану дістерін, отанды тарихымыза байланысты жарияланып жрген археографиялы деректерді мазмны мен рамын мойындауымыз керек.
Археографияны ылыми пн ретінде алыптасуына тарих ылымында ХVІІ асырды соы мен ХVІІІ асырды басында жаттарды жариялауа байланысты наты жмыстарды ке клемде жргізілуі зор ыпал етті. Тарихи зерттеулерді дамуы з кезегінде жекелеген тарихшылара ана млім болып келген, біра ХVІІІ асырда Ресейде, Белоруссияда, Украинада, Польшада т. б. елдердегі зерттеуші-тарихшыларды да ызыушылыын тудыратын жаа тарихи деректерді амтылуын талап етті.
Жарияланан жаттар тріндегі тарихи деректерге сранысты артуы жаа сыныстарды пайда болуына келді. жаттарды жариялау жмыстары ке лаш жайды. Нтижесінде жаттарды зірлеу мен жариялауды жаа дістері пайда болды, басып шыаруды техникасы жетілдірілді.
Соында бл дістер мен тсілдер кп жылды тжірибе нтижесінде жинаталып, бір жйеге келтіріледі. Тарихи деректерді жариялауды дістерін зірлеу жмысы з кезегінде тарихи деректерді теориялы мніне (табиатына, тарихи деректі рылымына, деректердегі фактілерге талдау жргізу арылы ткен тарихымызды тану ммкіндігін анытау) сйене отырып жргізіледі, археографияны ылыми пн дрежесіне жетуіне жадай жасайды.
Археографияны объектісі, пні.Егер археографияны тарихи деректерді жариялау мселесімен айналысатын пн деп арастырса, тарихи деректерді жариялау дегеніміз не деген сра туады. Біра, археографиялы жне деректанулы дебиеттерде осы бір шешуші ымны анытамасы кездеспейді («жарияланан дерек» деген ымны тсінігі де кездеспейді). жаттарды жариялау процесін оларды бір информациялы жйеден (мраатты іс жргізу) екінші бір жйеге (кітапты-библиотекалы) згерту деп арастыру керек. Сонымен атар, «жаттарды жалпы жариялау» мен «жаттарды тарихи дерек ретіндегі жариялау» ымдарды ара жігін ашу ажет. Тарихшы жмыс бабы барысында жарияланан жаттарды екі категориясын кездеседі. Бір жаынан ол замандастарын шыл трде хабардар ету масатында пайда болан уаытысына синхронды жарияланан жаттар. Екінші жаынан оамды ретроспективті жаттармен амтамасыз ету, яни тарихи дерек ретіндегі жарияланым.
жаттарды жариялауды аталан екі категориясыны айырмашылыы аны, дегенмен мынандай сра туындайды: синхронды (шыл трдегі) басылымдар археографияны аясына кіру керек пе?
Археографияны объектісі - тарихи деректерді жариялау. Оны басылымнан айырмашылыы: жариялау ткенді тану масатында жргізіледі (басару емес); жарияланатын дерек шыл басылымдарды (аымдаы іс жргізуді емес) сатайтын мрааттан немесе кітапханадан алынады. Археографиялы ызмет ш саламен тыыз байланысты: тарих ылымы, мраат ісі, баспа ісі.