Археография жне оны тарихи таным процесіндегі орны

жаттарды жариялау тжірибесіне бір ана жз жылды клемі болан жо. Дегенмен, объектілері жаттар болып табылатын баса да ылыми пндер секілді жаттарды жариялауды арастыратын арнайы ылым ретінде біршама кейінірек пайда болды.

Археография ылым ретінде шамамен ХІХ . екінші жартысында алыптасты деп есептеу алыптасан. ылыми негіздерін, ттас теориялы жйесін жасау – за та крделі процесс болды. Маызды элемент ретінде оан рефлексия – ылымны зін-зі тануы енді. Яни, археографияны теориялы білімінде археография дегеніміз не, мазмны мен кіріспесіні шекарасы андай, масаты мен міндеті не, діс-тсілдері андай деген сратар маызды орын алады. Археографияны теориялы жйесі азір алыптасу стінде. Л. Н. Пушкарев археографиялы теория мселелеріні талылануы оны жеке пн ретінде алыптасанына жарты асыр ткеннен кейін де жаласуы «мамандарды лсіздігінен емес, бл – археографияны ылым ретіндегі алыптасу процесімен тсіндірілетін зады тарихи былыс» деп дрыс атап тті.

Археографиялы жалпы мселелерді зерттеуде е алдымен алдымыздан шыатын нрсе – терминология мен археографияны тсініктемелік аппарат, йткені ылыми мселелерді талылау мен оларды мазмндау белгілі бір ылыми тілді пайдалануды ажет етеді. Барлы ылымда оны тсініктемелік аппаратыны болуыны, терминологиясыны анытыыны дегейі оны теориялы ойыны даму дегейін крсетеді. Археографияда оны ылыми тілі мселесі шешуін ктудегі тйін екендігі жасырын емес. рине, археографиялы тсініктер мен терминдер туралы трлі таластарды артында барлы жас ылымдара тн секілді ылым теориясыны іргелі мселелеріні шешілмегендігі тр [3].

Жариялау дістерін деу археография саласында теориялы ылыми ызметті басталуын крсетеді. Теориялы зерттеулер танымны жоары формасы ретінде енді археография туралы жалпы тсінікті, оны білімдер жйесіндегі орнын, жаттарды жариялауды теориялы негіздерін арастырумен байланысты. Бл шін жаттарды жариялауды тжірибесіне ана сйену жеткіліксіз. Тарихи бірінен со бірі пайда болан археографиядаы танымны ш дегейі енді бір-бірімен тыыз байланыста бір уаытта синхронды мір сруде. Ке масштабтаы тжірибелік жмыс процесінде жариялауды малданан дістерін олдану аясы кеейіп, жаа дістерді іздеу жаласуда. Жне де ол діснамада да, теорияда да олдау табуда. Теориялы білім жариялауды дісіне сйене отырып, ылыми пн ретіндегі археографияны жалпы негізін, осы ылымны іргелі ымдары мен принциптерін жасауда. Осылайша ол бл пнді жалпы таным теориясымен жне тарих ылымымен байланыстыруда.

ылыми білімні бірлігі туралы бндай сыныс трысынан археографиядаы таласты мселені – археографияны клемі туралы мселені шешеміз. Археография аясына ылыми білім аймаы да (ылыми пн), археографиялы тжірибе де кіреді деген кзарас логика мен ылыми танымны теориясына сйкес келетіндей. Осылайша археографияны ылым жне оу пні ретіндегі археографияны жне жаттарды тарихи дерек ретінде жариялау тжірибесін арастыратын білімні ерекше саласы ретінде арастыруа болады.

Археографияны теориялы бліміні міндетіне жаттарды жариялауды дістері мен техникасыны дамуына ылыми берік негіз беру кіреді. Дегенмен археографиядаы теориялы білімні маызды міндеті болып е алдымен оны негізінде жатан жаттарды жариялау жмысыны тарих ылымына байланыстылыын тсіндіру, тарих ылымыны діснамалы жадайларын пайдалану табылады.

жаттарды жариялау жмыстарыны мнін ыну жне жариялауды болмысын тсіну мен анытауа археография трысынан келу ылыми тарих білімі жйесіндегі археографияны орнын анытаанда ана ммкін. Археографияны жалпы орнын жне жаттарды тарихи дерек ретінде жариялауды тек ткенді ылыми зертеуді процесс ретінде арастыранда ана сипаттауа болады. С. В. Рождественский дл осылай етті. Ол археографияны ылыми функциясын «мраатты», «археографиялы» жне тарихи-зерттеулік кезедерден алыптасатын зілмейтін шынжырда зерттеді. Тарихи зерттеулерді бкіл процесіні сатылы идеясы – археография болмысы мен оны осы процестегі орнын ынуды басты нктесі.

ткен туралы білім алу процесінде саты немесе кезені бар екенін тсіну тарихшылара ертеден белгілі. Осы кезені біреуіні зінде бірнеше саты бар екендігі туралы ым тарих ылымыны, сіресе тарихнаманы жетістіктеріні нтижесінде кейінірек алыптасты. жатты тарихи дерек ретінде арастыру сатысы да процессті белгілі бір трі ретінде арастырыла бастады. Бл идея белгілі мраатшы И. Ф. Колесниковта аны бейнеленген. Ол жатты дерекке айналу процесі жолыны затыын айтан. алым «ескерткіштен» «сыни тексеруден ткен тарихи дерекке» дейінгі жолды деректі зерттеуді археографиялы кезеі деп есептеп, оны «деректегі мліметті тарихи рылыс ажеттігіне алу процесіне» арсы ойды.

Баса ылымдар да зіні алыптасуы мен дамуында осындай жолдан теді. Мысал ретінде археографияа сас ылым – мрааттануды алайы, е арапайым тілде бл «мрааттар туралы ылым» деген ымды береді. Археография сияты, археологияны негізінде дамыан мрааттануды мселелері де 1860 – 1910 жылдар аралыында Москвада ткен археологтарды ХV сьезінде кн тртібінен тспей арастырылды, мраатшы мамандарын кбіне Петербург жне Москва археологиялы институттары дайындады, мрааттану мрааттаы жмыстарды йымдастыру, теориясы, іс жзінде жаттарды есебін жргізу, сипаттау, пайдалану, саталуын амтамасыз ету, жмысты ылыми йымдастыруды кешенді амтыан ылым болып алыптасанша тілдік, трансформациялы талай згеріске тсті. (Бл анытама «Словарь современной архивной терминологии социалистических стран. М., 1982» деген кітапта берілген). Белгілі боландай, мраатшы болуды алаан екі институтты тыдаушыларына «мраат туралы ылым» жне «мрааттану» таырыбына екі блімнен тратын дріс оылды. Біріншісінде – мраат тарихы туралы, екіншісінде мрааттаы атарылатын жмыстарды негізі туралы млімет берілді.

Мрааттануды арнайы тарихи пнмен бірге арастырылуы – оны бірден олданыса енуіне сер етті. ХХ асырды алашы ширегінде Ресейде, сол сияты баса республикаларда «жаттарды сатаумен, есебін жргізумен, ол жаттарды пайдалануды йымдастырумен айналысатын», немесе «оамдаы ылымды, саяси-ыты, мдени жне техникалы-экономикалы ызметтерін амтитын жаттарды сатауды, ондаы мліметтерді пайдалануды йымдастыратын» з алдына мраат ісі болып осылайша алыптасан. Осылайша мраат ісі наты істермен айналысатын з алдына бір сала болды. Мрааттану – осы саланы кейбір аспектілерін зерттеумен айналысатын ылым болып табылады. (Бгінгі тадаы Украина мраатшылары мраат жне мрааттану терминдерін бір сзбен «архивистика» деп атауды сынады).

Бларды бірі де болан жо, болуы да ммкін емес еді, йткені археографияны мрааттануа араанда олданылу аясы те ке, шексіз десе боландай. Археографияны ылым ретіндегі берер нтижесін тарихшылар ана емес, оны дамуы мен ркендеуін алайтын баса да ылым кілдері, сол сияты жаттарды жариялап, ылыми айналыса тсірумен айналысатын мраатшылар, мражай мен кітапхана ызметкерлері, жоары оу орындарыны оытушылары, лкетанушылар, ылыма ызыушылыпен арайтын кез келген адам ктеді.

Археографияны ылым ретінде олданылу орныны натыланбауы – бл терминні аншалыты дрыс олданылып отыранына кмн тудырады.

Бл жнінде 1970 жылы ткен археографияны пн ретіндегі міндеттері туралы болан пікірталаста беларуссиялы мраатшы-археограф Е. Ф. Шороховты кзарасы млде арама-айшы. Археографияны осымша тарихи пн ретіндегі анытамасымен млде келіспейтін ол: «археография – жатты басылымдарды жариялауды теориясы мен дістемесін зірлеумен айналысатын ылыми пн» деп есептейді. ылыми пн ретіндегі бл анытама, оны ойынша, археографиялы тжірибе ымымен шатастырмау шін ажет, жатты басылымдарды баспаа зірлеуді дістерін наты айындайды, жаттарды пайда болу тарихын, археографияны тарихын зерттейді.

Е. Ф. Шороховты археография туралы пікіріне арсы андай да бір сз айту иын болса (осымша тарихи пн ретінде емес, ылыми пн ретіндегі), ал оны жаттарды жариялау ызметін археографияны міндетінен алып тастауына кпшілік наразылы білдірді. Бл жерде Е. Ф. Шорохов зіні барлы маалаларында «археографиялы ызмет» деген ымды жаттарды жариялауа байланысты олдана отырып, з пікіріне зі айшы келеді. «БССР-дегі археография мселелері» атты жинатаы (Мн., 1980. С. 63) оны мааласы тура осылайша аталады: «Беларуссия КСР- ні ылыми мекемелеріндегі археографиялы ызмет». зіні логикалы ой орытындысы бойынша ол мааласын «Археографиялы ызмет» деп емес, «Беларуссия КСР- ні ылыми мекемелеріндегі тарихи деректерді жариялау ызметі» деп атауы керек еді.

Ресейді осы заманы зерттеушілеріні соын ала (С. Н. Валк, С. О. Шмидт, Е. М. Добрушкин т.б.) біз археографияны ылыми жне оу пні ретінде, жаттарды тарихи дереккз ретінде жариялауды йрететін білімні айрыша бір саласы деп арауа бейімделдік.

Археографияны бірыай жаттарды жариялаумен айналысатындыын С. О. Шмидт зіні «Совет археографиясыны дамуыны кейбір мселелері» атты мааласында наты мысалдармен длелдейді, мнысын ресейлік археографияны патриархы С. Н. Валкты тжырымдамаларына сйене отырып длелдейді. Ал С. Н. Валк болса Е. Ф. Шорохов сияты, теория мен жатты жариялауа байланысты іс-тжірибені бір атаумен атау сияты алыптасан детке арамастан, «археография» терминін тек ылыми пнге байланысты олданды. Мысалы, «Медицина – ылыми білімдер жйесі жне адамдарды денсаулыын сатау мен кшейту шараларын атар жргізетін ызмет» деген анытама берілген лкен Совет энциклопедиясында, 26 - том, 615 - бет.

А. А. Амосовты «іс-тжірибелік археография» деген сз тіркесі, жаттарды тарихи дереккз ретінде жариялауа зірлеу мен жариялау жмыстарын йымдастырумен айналысатындытан, біздіше, ылыми айналыса те стті енгізілген. Бл сз тіркесі тарихшылар мен мраатшылар, археографтарды арасында ылыми жне іс жзіндегі ызметте олданыса еніп, біршама бекіді. (араыз, мысалы, бізді «Археография жне оны беларус халыны лтты сана-сезімін алыптастырып, дамытудаы рлі» атты мааламыз. Гродна, 1996. 7 кітап, 124 б.).

Кез келген ылыми пн сияты, археография да зін зі танудан тыс ала алмайды. Бл археографияны жмыстарын йымдастыруды тарихын зерттеуді арастырады (мемлекеттік жне оамды мекемелерді, ксіби тарихшыларды, мраатшыларды, археографтарды археограф-дилетанттарды жмысы, жеке ксіпкершілік жмыстар), археографиялы ызметті кейбір саласына жеке тлаларды осан лесі, археография теориясыны зірленуі, одан рі дамытылуы, археографтарды наты жатты материалдардан басылымдар зірлеу барысындаы дістемелерді олдануын зерттеу, археографиялы материалдарды клемін айындау, т.с. с.

Археографияны тарихи жаын зерттеуді тек ылыми ана емес, іс жзінде олдануда да маызы зор. Брыны ткен тжірибелерге сйене отырып, археографиялы ызметті нерлым тиімді йымдастыру - тарихи деректерді жариялауды жалпылтты, жалпымемлекеттік жоспарына айтарлытай сер етеді, археографияны жоары білікті мамандарын дайындауа кмектеседі.

ылыми зерттеу жмыстарын жргізуде те ажетті дереккз орыны лаюына, мемлекеттік жне жеке меншік мрааттарындаы, кітапханалар мен мражайлардаы олжазба блімдеріндегі тарихи деректерді біразына ол жеткізуге ммкіндік тудыруда археографияны тарих ылымында орны ерекше.

Баса ылымдарды айтпаанда, ылыми зірлеме дайындау барысында зерттеушіні жазбаша дереккздермен айналысуы маызды орында.

Осыдан келіп, археография зіні пайда болан алашы кнінен бастап тек ана жазбаша ескерткіштермен – дереккздермен айналысатын ылым ретінде дамыды деп айта аламыз. Біра бгінгі кні тарихи зерттеулерді жатты базасыны кееюіне байланысты, яни ааздан баса тасымалдауыштардаы (кино, фотосуреттер, магниттік лента, оптикалы диск жне басалар) барлы осы дереккздерді жариялауа жататын объектілер болып есептеледі. КСРО-даы тарихи жаттарды жариялау ережесінде (М., 1990) осы мселелер толы крсетілген.

жаттарды тарихи дереккз ретінде жариялай отырып, археограф зерттеушілерге жария етіп ана оймайды, ол дереккздерге деректік сын жасайды, біра зерттеуші-тарихшыны ытарына нсан келтірмейді. Бл мселеге кейініректе таы та тоталатын боламыз.

Тарих ылымыны тарихына назар аударса, оны ылым ретінде алыптасу кезеінде тарихшыларды здері ажетті материалдарды іздестірумен, олара сипаттама берумен, деумен, онан со талдау жасаумен айналысып, бдан со керекті апаратты ртрлі тарихи рылымдар жасау шін пайдаланды. Ресейді крнекті тарихшылары: В. Н. Татищев, М. М. Щербатов, И. Н. Болтин, Н. М. Карамзин осы діспен жмыс істеді, оларды тарихи зерттеулері алашы дереккз ретінде бааланады, йткені оларды ебектеріндегі пайдаланылан материалдар кейін жоалып кеткен еді. Естеріізге сала кетейік, міне екі жз жылдан арты уаыт бойы тарихшыларды дрліктірген ебек. В. Н. Татищевті «Ресей тарихындаы» алымны сынуымен ХVІІІ асырда Полоцкіде растырылан жылнама. Бл жылнама саталмаан, оны боландыын Татищев ебектері арылы ана біліп отырмыз.

ХVІІІ . аяы мен ХІХ . басында тарихшы-зерттеуші мен тарихшы-археографтар араларында зара «блісу» болды. Дереккздерді зерттеу мен жариялау жмыстарын ркім зінше блек-блек жасааннан грі бір мезгілде, бріне бірдей орта етіп жасаан тиімдірек. Айрыша жаттарды тарихи дереккз ретінде арастыратын арнайы тарихи пн алыптасты.

Кейінірек тарихшыларды мскеулік мектебіні негізінде олжазбаларды жариялаушылардан зерттеушілерді ызметін бліп арауды теориялы негіздемесін айындауды уаыты келіп жетті. Ресейді белгілі тарихшысы И. Ф. Колесниковты ойынша, тарихшы шін жазбаша ескерткіштер – «тарихи зерттелген белгілі бір дереккз»; тарихшыны міндеті – былысты сынау, фактілерді жинатау, олара баа беру. «Археограф шін – , деп жазды алым,- жазбаша дереккз дегеніміз белгілі бір тарихи зерттеуді дерегі емес, наты тарихи дереккздер. Археографты міндеті – андай да бір тарихи рылымдарды берік те сенімді іргетасын жасау. »

Жарияланан материалдар тарихшы-зерттеушіні ебегін жеілдетіп ана оймайды, сонымен бірге осы жаттара сйене отырып жасалан орытындыларды, тжырымдамаларды негізі, кепілдемесі рлін атарады. Осылайша аталан жатты пайдалана отырып жасалан тарихи зерттеулерді аншалыты жары кргендігі аныталады.

Бл жнінде 1924 жылы ткен мраатшыларды бкілбеларуссиялы бірінші сьезінде Д. И. Довгялло з ойын былайша жеткізді: «Мраат жаттарыны басылымдардарда алашы дереккз ретінде жариялануы – беларус халыны тарихын зерттеуде жне мдениетіне сипаттама беруде ай жаынан алып араса та, міндетті трде ажет болды». Беларус халыны тарихын дрыс, рі жан-жаты крсетуге аса ажетті материалдарды жарыа шыару бірінші кезекте трады. Бдан баса, дл осы масат шін, ылыми зерттеулерді барлы талаптарына сай келетін жаа басылымдара сыну шін, брын жарияланып кеткен актілер мен жаттарды тексерістен ткізу ажеттілігі туды.

Тарихи зерттеулерді йымдастыруды жетіле тскендігі соншалыты, бан дейін маманданан мраатшы-тарихшыны мраата жинатаан, сатауа абылдаан, сипаттама берілген жаттарыны ішінен зерттеуші тарихи оиаларды рылымына арай, зіне керекті наты фактілерді ана іздестіруге ммкіндік алады. Жасы зірленген апаратты-анытамалы аппараты болан жадайда бл жмыс біршама жеіл атарылады.

Біра анытамалы апаратты аппарат анша жасы боланмен, іздестіру, кшірмесін жасау, тадап алу сияты осалы жмыстара да кп уаыт кетеді. Дереккздерді мазмнына талдау жасау мен орытынды зірлеуге уаыт аз алады. Экономикалы факторларды да: жол шыыны, баса алада тру, кшірмеге кететін аша – мны брін естен шыармауымыз керек.

Осы жне баса да жадайлар жаттарды жариялау жмысын ылыми ызметті айрыша тріне жатызды. Тарих ылымыны, оны ішінде деректемені дамуы, жариялау ызметі ылыми маынаа ие болды, бл жаттарды баса жаттар сияты кп таралыммен шыаруа болмайды. Бл іспен маманданан, жалпы тарихи дайындыы, арнайы білімі бар адамдар айналыса бастады. ылыми ебекті бліну принципіне байланысты олар здеріне дереккзді тану жмысыны «дереккзді сыртынан баалау, сынауа» жататын бір блігін алды, яни дереккзді тпнса екендігін, авторын, уаытын, оиа болан жерін анытау сияты жмыстар, дереккздерді тануды баса жмыстарын баса ріптестеріне – тарихшы-зерттеушілерді лесіне алдырды.

жаттарды жариялауа зірлейтін тарихшыларды, археографтарды, тарихшыларды ызметі жалпы тарихи орытындылара, тжырымдамалара, тарихшыны ран тжырымдамасына араанда тарих ылымына за уаыт бойы тере сер етеді. Бл жадай ертеректегі тарих ылымына да, азіргі тарих ылымына да, ылыма атысы жо факторларды: саяси, идеологиялы, этникалы, конфессионалды серлеріне арамастан тн болды. Тарихи зерттеуді тсілдері, тжырымдамасы згеріске тскенмен, тарихи дереккз ретіндегі былыс ткеннен, болан оиадан млімет беруші ретінде тарихшыларды з зерттеулерінде пайдаланатын дереккздері згеріске тспейді. Осы жерден тарихи зерттеулер аясындаы жаттарды ерекше орында транын креміз, біра ол жаттарды да зіні алыптасу барысында субъективтік згерістерге шырауы бден ммкін екендігін естен шыармауымыз керек.

Бл жнінде Ресей тарих ылымыны ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы беделді тарихшыларды пікірлерін білетін болса, олар: С. Б. Веселовский 1909 жылы С. Ф. Платонова: «ыптылыпен тадап алып жинастырылан материалдар – кейін сол материалдара сйене отырып жасалан зерттеулерді зіне араанда ылым шін таптырмас олжа» деп жазан.. ылыми жмысты жемісті болуы жаа деректерді іздестіріп табуа, саталан деректі мазмны мен клеміне байланысты болады.

Веселовский мен Платонова дейін жарты асыр брын Киев археографиясы комиссиясыны негізін салушыларды бірі, улие Владимир атындаы университетті профессоры Н. Д. Иванищев ріптес тарихшылармен болан бір сзінде былай деген: «Мына сіздерді Гизо – лы тарихшы, енді бір 20 – 30 жылдан со оны кзарасынан не алады? Ал мені басылымдарымны тарих ылымы шін мгілік маызы болады». Бл жерде оны айтып отыраны: «Ресейді Отстік-Батысыны мрааты» атты жаттар жинаы. Тарих ылымыны аясында ылыми ызметті блінісі жо, дегенмен тарихшы-зерттеушіні мраатшыдан, археографтан мамандытарына арай райсысыны з ерекшеліктері болады. Бізге млім, мраатшы кбіне археографты жне тарихшы-зерттеушіні ызметін атарады. Бларды: археографты, мраатшыны, тарихшыны ызметтеріні бір-бірімен тыыз байланыста екендігіне оларды жоары оу орнын бітіргенде «тарихшы-мраатшы» мамандыын алуы ку, ал кейін жмыс істегенде оларды штат бойынша атаратын ызметі «археограф» деп аталады.

Брыны жылдар тжірибесіне араса, бір адамны тарихшы-мраатшыны жне археографты мамандыын мегеруі мраат ісінде де, археография саласында да те тиімді болды. (Мысалы, Н. И. Горбачевскийді, Д. И. Довгяллоны – мраатшыны – археографты зірлеген «Виленск археографиялы комиссиясыны актілері» атты кптомдыы, «Тарихи-занамалы материалдар» сияты, жне баса да басылымдарды сапасы те жоары).

Деректемелік базаны кееюіне байланысты, мрааттарда тарихшылар одаыны жалпыламалы сипаттаы жаттарды пайда болуына байланысты, тарихшыны, мраатшыны жне археографты зара одаыны зектілігі арта тсті. Ресейді ататы тарихшысы, академик С. В. Платоновты оушысы, Ресей академиясыны корреспондент-мшесі С. В. Рождественский «Тарихшы – археограф – мраатшы» деген йреншікті атаумен берілген мааласында тарихи зерттеулер жргізуде мраатшыны рлін ерекше орына ою ажеттігін, тарихшы-зерттеушілермен, археограф-жариялаушылармен дрежелері бірдей серіктес бола алады деп санайды. алым одан рі былай деп жазады: « тарих ылымы дереккздер оймасы болып есептелетін мраата тере бойлаан сайын, мраатшыа ылыми рылымны ортасынан ойып орын берілуі керек. Мраатшы шенеунік болуын ойып, жоары дрежелі ылыми маман дрежесінде, ал археографтар мен тарихшылар зерттеушілермен бір дегейлес болуы керек.

жатты жарияланымдар тарих ылымыны зерттеулеріне сйкес келуі тиіс. Бл рине, дрыс, зерттеуші наты таырып бойынша жан-жаты тарихи зерттеулер жргізумен айналысатынын ескерсек, басаларына араанда андай да бір мселеге байланысты деректерді жасы біледі жне басалара араанда ол деректерді жариялануына кбірек ызыушылы танытады.

жатты жарияланымдарды таырыбын анытауда тарихнаманы о серін жоа шыармай, (кейінірек біз оны серінен тарихи жобалар мен рылымдара байланысты жарияланымдарды тапсырыс арылы жазылуына алып келетін мны кері сері туралы да айтатын боламыз,), сонымен бірге мынадай жадайды да атап ту керек, керісінше жаттарды жариялануы тарих ылымыны дамуына ыпал етті, зерттеушілерге зерттеулері бойынша баыт сілтеді, тіптен зерттеу нтижелерін айындап берді. Бл, рине, кейбір археографтарды брынырата жариялауды масаттары мен міндеттерін дрыс тсінбеуіне еш байланысты емес, мысалы: «андай да бір оианы, былысты сипаттауда», немесе жатты жарияланымдарды кмегімен зінше «жаттар мен материалдара зерттеу жргізу» . Блайша масата жету, мселелерді шешу – ресейлік тарихшы, археограф Б. Г. Литвакты атап ткеніндей, деректеме орыны алыптасуына келуі аиат, археографиялы німде «апаратты шуды» кшеюіне, соында «тарихи былысты жатты брмалануына е олайлы жадай жасалады». Археографияны тарихы крсеткендей, жатты басылым дегеніміз – машытанан мамандар зірлеген, барлы талаптара сай келетін басылым, осы маалада арастырылан мселе айтарлытай ызыушылыты оятады, нтижесінде зерттеу жмыстары жанданады. Жоарыда айтыландарды брі бізге дереккз саласы бойынша арнайы тарихи пндерді арасында археографияны з орнын анытап беруге кмектеседі.

Е алдымен археография мен деректануды зара серін атап ту керек. Соысы археография шін аса маызды болып есептеледі, екі ылыми пнні зара жаындыы, састыынан ана емес, археографияны кздеген масатына да жне зерттеуді орта дістеріне де байланысты.

зіні тарихи тжырымдамасыны негізін жасамас брын тарихшы-зерттеушіні жаттарды дереккз ретінде олдану шін талдау жасауда олданан дістерін жаттарды жариялауды зірлеу барысында археограф та олданады. Екінші жаынан: жмыс барысында археография дереккзбен жмыс істеуде жаа дістерді ойлап тауып, сол арылы деректемені байытады.

Деректану мен археографияны тарихи дамуыны састыы оларды зара жаындастырады. Дрісті басында атап крсетілгендей, археографияны пайда болуы – тарих ылымымен байланысты жне оны арынды дамуы тарихшылар мен тарихи жаттарды жариялаушылармен арасын ашып айындап береді, жалпыжатты материалдара кпшілікті олыны жетуін тездетті. Біра тарихшыларды сраныстарын анааттандыру шін арнайы білім мен біліктілік ажет болды, ол уаытта тарих ылымыны негізінде алыптасан деректану ол талаптарды барлыын мегерген болатын.

Археография мен деректануды зара байланысы жатты басылымдарды ылыми трін зірлеген кезде айын крінеді, йткені олар крделі олжазбаларды зерттеу негізінде, олара тарихи жне филологиялы шолу жасай отырып зірленеді. Бл жерде мтінтанулы археографиялы жмыстар дереккздерді зерттеумен тікелей тйіседі. ылыми басылымдардаы бір ана мтінге талдау жмысыны зі жне ескертпе, кіріспе, крсеткі жне баса да ылыми-апарат – археографияны дереккз тануа аншалыты баынышты екендігін крсетеді. Мысалы, 1930-1940 жж. «Русская правда» басылымын зірлеу кезінде осы ескерткішті бізге белгілі 103 тізіміні ыса нсасы да, кеейтілген редакциясы да амтылды. Ескерткішті мтініне шолуды зі барлы басылымны жартысын алды. Осыан шамалас шолуды келесі бірін А. Л. Хорошкевич зірлеген «Полоцкие грамоты ХІІІ – ХVІ вв.» басылымынан креміз. Аса клемді емес, бірнеше ондаан беттен тратын Баркулабовск жылнамасына мтінтанушы А. Ф. Коршунов 500 ескерту жасады.

Дереккзтануды баса пндеріне араанда археография палеографиямен, хронологиямен, геральдикамен, сфрагистикамен жне басаларымен зара байланыса тседі. Белгілі бір дрежеде бл пндер археография шін ызмет ете отырып здері де алыптасып, дамыды. Сонымен бірге, аталан пндерді райсысыны діс-тсілін мегермейінше жаттарды жариялау ммкін болмас еді.

Тарихи пнге жататын археографияа филологиялы «мтінтану» пні те жаын. Екі пнні арасындаы айырмашылы жарияланатын материалды сипатына байланысты, мтінтанушылар кбіне деби шыармалармен жмыс істейді, (деби, публицистикалы, ылыми), ал археографтар – занамалы, іскерлік, трмыс-тіршілік сипаттаы жаттармен айналысады. Археографиялы-мтінтанулы тжірибе крсеткендей, бл айырмашылы та барынша шартты, яни жариялау объектісіні тарихи дереккзге немесе дебиетке жатуына байланысты. Бан айын мысал: жылнамалар, хроникалар, агиографиялы дебиеттер жне басалары. Естеріізге сала кетейік, брынырата оларды зірлеумен археографтар айналысан, 1841 жылы басталан, бгінгі кнге дейін шыарылуы жаласып келе жатан «Полное собрание русских летописей» сериясын Петербургті археографиялы комиссиясы зірлеп келген, бл басылымды зірлеуде ресейлік ірі алым-филологтар да атысты. Киев археографиялы комиссиясы 1840 – 1980 жылдардаы украин жылнамасыны біразын баспаа зірледі.

Екінші жаынан, беларус филологтары ХІХ – ХХ асырлардаы беларус дебиетіні тарихына атысы бар, біра рамына дстрлі «археографиялы» жаттар енгізілген біратар жинатар шыарды. Бл жадай, Н. Н. Улашикке аталан басылымды зіні монографиясыны екінші блімінде Беларус тарихыны археографиясы жне деректемесі бойынша арастыруа негіз боланын айта кету керек.

Археографтар мен мтінтанушыларды дайындаан жарияланымдары бір-біріне сас болып келеді. Олар мтінтанушыларды бекіткен наты мтініне жаындастырылады, негізгі мтінді археограф тадайды. Мтінтану мен археографияны мтінге шолу жасау міндеттері бірдей болады. азіргі алым – археографтар зара жаын осы екі пнні кейін бірттас болып бірігуі ммкіндігін айтады, бл пнні шартты атауы «ретроэдиторика» болуы ммкін.

Археографияны мрааттанумен, мраат ісімен састытары те кп. Кейінгі кезге дейін археография мрааттануды аясында болып, кейін одан блініп шыан деп есептеледі. Археографияны мрааттануа туелділігін Бкілресейлік жаттану мен мраат ісі ылыми-зерттеу интитутыны археография секторы осы институтты мрааттану бліміне арайтындыынан да байалады.

Дегенмен, археография мен мрааттануды састыы, сол сияты мраатшы мен археограф мамандытарыны да састыы бір адамны бірнеше мамандыты атар мегеріп, алып жретіндігі – археографтар мраатшылара баынышты деген сз емес. жаттара сипаттама беру де, жариялау да – мемлекеттік мрааттар жмысыны бір тріне жатады, ал археография болса кп жадайда мраатты фактілерді пайдаланады, жне мраат принциптері мен дістерін пайдаланады. Екінші жаынан, мраатшылар археографияны діс-тсілдерін пайдаланады. Мрааттану мен археографияны зара серін археографиялы зерттеулер мраатты зіні тарихында крсетіп береді.

Археографияны мрааттанумен бірге арастыруа рекеттену, 1960 – 1980 жылдары археографияны іс жзінде дамуына мраатты мекемелерді серін тигізді, бан материалды базаны байлыы мен маманданан мраатшы-археографтарды жеткілікті болуы да ыпал еткен болуы керек. Екінші жаынан, республикада ылыми жне мраатты мекемелерді жмысына ылыми-дістемелік баыт-бадар беріп отыратын, зі ылыми-дістемелік жмысты жргізетін арнайы археографиялы орталыты болмауы да сер етті.

Революцияа дейінгі Ресейдегі (беларус жне литва губернияларын оса аланда) мраатты жне археографиялы жмыстарды йымдастырылу тарихына назар салса, тарихи мрааттардаы ызметкерлерді міндетінен археографиялы комиссиялар міндеттеріні арасындаы айырмашылытар айын крініп, блініп транмен, іс жзінде, жоарыда айтып кеткеніміздей, бір адам мраатшылы пен археограф ызметін атар атарып жре берген. Витебскідегі ежелгі дние актілер мраатыны ызметкерлері бл мселені лденеше рет ктеріп, Виленск археографиялы комиссиясы сияты з алдына блек археографиялы мекеме ру ажеттігін айтты. Сонда ана ылым акдемиясыны алымдары, университеттерді, тарихи, археологиялы оамдарды шенеуніктері орталы тарихи мраатты кейбір ызметкерлеріні археографиялы ызметті аса арынды жргізуіне сыни пікір айтып, бл ызмет мраат ісіне кері сер етуі ммкін деген ойларын жасырмады.

«Бізді шеткері айматаы (Киевтегі, Виленскідегі, Витебскідегі) –, деп жазды –, Киев университетіні профессоры В. С. Иконников,- мраатты тізімдемені жасап, жариялауа лкен мн беріп, сол материалдарды зін жариялауа кіл блмейді, здеріні кп уаытын жергілікті археографиялы комиссияны жариялауына сыныс жасаумен, хат алмасулармен, жаттарды іздестірумен ткізеді». Москва мраатыны директоры Н. В. Калачов те мраатшыны негізгі жмысы – жаттарды жариялау емес, жаттар тізбесін жасау болу керек – , деп наты айтты.

Калачовтан кейінгі мраат директоры Д. Я. Самоквасов 1893 жылы 10 тамызда Вильнодаы ІХ Археологиялы сьезінде жасаан зіні «Батыс губерниялардаы ежелгі актілер мрааттарындаы ызметті йымдастыру» атты баяндамасында мраат ызметін андай да бір баса саланы ызметімен атар жргізуге жол берілмеу керектігін айтады. Съезге атысушылар бл пікірге олдау крсетті, Виленск мраатыны мраатшысы И. Я. Спрогис «мрааттарды міндеті – жариялау емес, жаттарды сипаттау, жариялаумен айналысу ісі – археографиялы комиссияны міндеті», – дейді.

Бдан отыз жыл брын, Виленскідегі ежелгі дние актілер кітабы мраатын Вильнода енді ана ашылан Археографиялы комиссиямен біріктіру жнінде сыныс пайда болды. Оны ойынша мраатшылар кбіне жаттарды сатаумен, сипаттаумен, істен кшірме, анытама берумен, ылыммен байланысы жо жмыспен айналысуы керек, ал Виленск археографиялы комиссиясы ылыми жмыспен айналысуы керек. Мраат жмысы мен комиссия жмысыны арасындаы айырмашылытарды виленскілік генерал-губернатор Э. Т. Баранов та арастырды. Оны ойынша, «...алашысы актілер кітабыны сырты крінісіне, екіншісі оны ішкі мазмнына іледі, соны ішінен ылым шін ажеттісін ана алады». Біз археография мен мрааттануды арасындаы байланыса барынша толыыра тоталды, йткені бгінде бл екі мамандыты бірге арастыруа таы та талпыныстар жасалуда (В. П. Козлов, И. В. Поздеева). Екінші жаынан, осы екі ылыми мамандыты, оларды ыпал ету аймаын анытау – ммкін, республикадаы археографиялы ызметті дамуына сер ететін болар.

Археография тарихнамаа млде арама – арсы пікірде болды. Тарихнама жаттарды тарихи дерек ретінде жариялау жмысыны алыптасып, дамуына ыпал етіп ана оймай, мрааттану мен дереккзтану сияты жарияланымны таырыбын, зерттейтін объектісін анытауа кмектесті. Тарих ылымындаы дадарыс кезеінде тарихи таырыптарды талдауышты зерттелмеген тстарындаы олылыын толтырып, археографиялы шыармалар алдыы атара шыуа рекет етті.

1920 жылы дл осылай болды, ресейлік тарихшы А. Л. Поповты айтуынша, «алашы жетістіктермен анаттанан археографтар е алдымен тарихшылара кмектескісі келді, бл кмекті оларды орнына здерін ою деп тсінді». Археографтар тарихи зерттеулер жргізу мен тарихи жаттарды жариялауды арасындаы айырмашылыты жою ажеттілігін айта бастады. Кедергіден туді мндай трінен кейін кптеген жаттар жинатары шыарылды, блар кбіне бірін-бірі айталап, тарихи процесті тере зерттелуіне жетелемеді. Осымен шамалас жадайлар тарих ылымында бгін де кездеседі. Егер 1920 жылдары тарих ылымыны негізгі тжырымдамасы бзылса, елімізді, оамдаы, сіресе кеестік кезедегі дамуымызды тарихындаы айтарлытай мселелері бойынша бл кндері алыптасан жадайды аз да болса згеріске тсу процесі байалады. Ертеректе тыйым салынан, немесе тарихшыларды нсіз келісімімен пайдалануа шектеу ойылан режимдегі мселелерді зектілігі артты. Аталан мселелерді тарихшылар енді ана ойластырып отыран жадайда, оларды зерттеуді белгілі бір тжырымдамасыны болмауы да, археографтара тарихнамалы дстрді сатамаан жатты жарияланымдар зірлеу жайлы ой келуі ммкін. Аталан жадай Беларуссияда орын аландыын, республикадаы 1930 – 1950 жылдардаы, лы Отан соысы жылдарындаы коллаборационизм, 1920–1950 жылдардаы лтты – мемлекеттік рылыс, сырты саяси ызметтерге байланысты мселелер жайлы кптеген жатты жарияланымдар арылы білеміз. Сонымен, 1997 жылы жарыа шыан «Знешняя палітыка Беларусі» атты кптомды жаттар басылымыны бірінші томыны кіріспе блімінде растырушылар мен редакторлар былай деп ашы жазан: «...у беларускай гістарыгрфіі гэтага часу няма спецыяльнага выдання, у якім бы сістэматызавана разглядался знешнепалітычная дзейнасць нашай дзяржавы. Гэты прагал заклікана запоуніць шматтомнае выданне документау і матэрыялау «Знешяя палітыка Беларусі», першая кніга якога у вашых руках»

Соны ішінде, бізді ойымызша, азіргі заманы ресейлік тарихшы жне археограф Б. Г. Литвак «жариялау – «зерттеу» тарихнамалы дстр бойынша ажет жне орынды; одан рі оны тарихнамалы процесте атысуы арапайым ана жатты крініс трінде емес, жатты мраны пия болып келген тстарын айындауа, ылыми айналыса тсіруге атсалысу», – деп наты рі тура айтып кетті.

Тарихи рылыма материал беретін, біра тарих ылымыны даму дегейін, баытын зі анытайтын археография оны жадайын да крсетуге мжбр. Дегенмен, жаа материалды археографиялы трыдан мегеру ісі былыстарды жекелеген процестерін, бан дейін тарих ылымыны назарына ілікпеген мліметтерді зерттеумен байланысты болуы керек. Археографияны ала мтылысы тарих ылымыны дамуын тежеуге алып келуі ммкін, жариялауа ажетті материалдарды іріктеуге з пікірлері трысынан ана арау (субъективизм) – жаттарды біржаты, тар маынада брмалануына алып келуі ммкін.

Екінші жаынан, археографияны тарихнамадан кенже алуы – жатты жарияланымдарды зірлеуде брын алыптасан тртіптен айнымай, тарихнамалы талаптар аясынан шыпау – мселені тере зерттелмеуіне келіп соуы ммкін. Бл жерде жасалатын орытынды зінен-зі тсінікті: археография мен тарихнама здеріні даму жолдарында зара оян-олты жмыс атаруы екі жаа да тиімді.

Археография мен тарихнаманы арасындаы зара бір біріне сері бгінгі кнні тарихшыларына з зерттеулерінде тарих ылымыны дамуы туралы, андай да бір таырыпа, мселелерге байланысты ртрлі кезедерде жарияланан материалдарды крсетуге арналан тарауларды осылуына негіз болады. (мыс: араыз, Н. Л . Рубенштейнні «Русская историография» атты оулыыны (М., 1941), бірнеше тарауларында жне блімдерінде археографиялы мнде: «Развертывание научной работы. Журналы. Архивы. Публикации», «Издание исторических памятников», «Археография», «Археографическое направление», «Собрание и публикация памятников русской истории. Изучение источников». Археографические сюжеты так же присутствуют в историографических исследованиях и беларусских историков Э. Г. Иоффе, Д. В. Карева, В. Н. Михнюка, П. Т. Петрикова, В.В. Чепко и др.). Археографиялы кріністер жалпытарихи, дереккздік мндегі жмыстарда да кездеседі. (мыс. араыз: «Научное изучение Беларуссии с 60-х гг.» атты блімі, «Национальное направление подготовки возрождения» М. В. Давнар – Запольского «История Беларуссии», представляющие собой по существу источникоковедчески-археографический обзор изданий по истории Беларуси и в то же время очерк по истории организации архивно- археографической деятельности в Литве и Беларуси во второй половине ХІХ начале ХХ в.; российские и беларусские учебники по историческому источниковедению и др.) Тарих ылымына археографияны атысын анытау – ттастай аланда, баса тарихи пндерді ішінде алатын орнын айындау – археографияны баса ылымдара ыпалын, жетекшілік рлі туралы сз етуге негіз болады (гуманитарлы профильде ана емес). Археографияны ылыми пн ретіндегі жетекшілік рлі, іс жзіндегі ыпалы – бл: жаттарды ылыми дерек ретінде жариялауды териясы мен дісін крсетіп беруінде, осы дереккздерге жариялылы пен ол жеткізуге ммкіндік ашып беруінде, осылайша кез келген ылымны дамуына барынша пайдалы жне те ажет болуында. Академик Д. С. Лихачев: бір араанда археографияны ауымы тар крінеді деп дрыс атап тті. «Ал шындыында, – деп жазды ол, – бл ылымнан ке ылым жо жне баса ылымдармен байланысы да жан-жаты».

Археографияны жмысы бл е алдымен тарихшыны, деректанушыны жне филологты ебектерімен байланысты жреді. Археография - архив ісі жне мрааттану, мемлекеттік мекемелерді жне оамдык, йымдарды тарихи, палеография, текстология жне хронология пндерімен тыыз байланысты. Кейінгі кездері да мражайтану осылды [14].

Мраат ісі - мрааттаы жаттарды йымдастырылуы мен мраат мекемелеріні жмысын амтамасыз ететін саланы зерттейтін ылым. Мраат мекемесіні масаты оны рылымды блімдерінде жаттарды талдау, срыптау, іріктеу, жіктеу, жйелеу арылы ор рылып, саталып мекемелерге, халыа ызмет етеді. Мрааттану - мраат ісі тарихыны йымдастырылуы, оны теориясы мен практикасы, дісі мен тсілі жнінде зерттейтін ылыми пн. Міндетті трде археографияны мрааттану жне мраат ісімен байланысы жайлы айту ажет. Кпке дейін археография мрааттану шеберінде ана болан жне кейін блінген деген жалан пікір болды. Археография жне мрааттану здеріні орта зерттеу обьектісіне байланысты осарланан пндер. Археография мрааттану мен мраат ісіні фактілік мліметтерін пайдаланып ана оймай, оларды принциптері мен дістерін де арастырады. Сонымен атар мраат жаттарын ылыми олданыса енгізу ретінде жаттарды жариялау мраат жмысыны блінбес функциясы болып табылады. Бндай жмыста мраатшылар археографиялы дістерді олданылады. Баса ылымдара сияты археография мрааттану мен мраат ісіне жне оларды тарихына атысты мліметтерді дайындайды

Палеография - жазба деректерді ішкі белгілерін, оларды дамуын, жазуды тарихи дістерін, сіресе графикалык жазу, бейнелеу жніндегі зерттейтін пн .

Ал текстологияны ызметі - таырыпты тарихын оытуды зерттейді.

Мражай ісі - мражай ісін жан-жаты орау, оыту, пайдалану жне оны мдениет саласындаы ерекшелігін зерттейді. Мражайтану - мражайларды шыуы жне дамуы, оларды леуметтік жне мдени салаларын, музей ісіні теориясы мен дісі тарихын зерттейтін ылыми пн.

Археографияны баса ылымдармен байланысы сауалына орытындылар жасап бларды ке шеберін айту жн. Бл ылымдара сйеніп археография зіні жеке теория мселелеріне, жаттарды жариялау методикасын мен діс-тсілдеріне атысты сауалдарын шешіп отырады. Жне оларда археография ылымыны кмегімен з жмыстарын атарады.

Баылау сратары:

1. “Археография” ымы андай маынаны білдіреді?

2. Археографияны тарихи таным процесіндегі орны анытау.

3. Археографияны баса пндер арасындаы ерекшеліктерін крсету.

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

ДРІС -2