Археографияны алыптасу тарихы. Революцияа дейінгі археография.1- саат.

Дріс масаты:Археографияны ылыми пн ретінде дамуын, оны революцияа дейінгі алыптасу тарихын крсету.

Тірек сздер:Археография ылыми пн ретінде, археографиялы ой, археографиялы ор, археографиялы экспедициялар, археографиялы мекемелер, Археографиялы комиссия.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Археографияны ылыми пн ретінде алыптасу кезедері

2. Революцияа дейінгі археография

Археография (архео-archaios кне, grapho-жазба) тарихи деректерді зерттеу жне жариялау дістерімен шылданатын кмекші пн, ылыми пн ретінде Батыс Еуропада XVII асырда, Шыыс елдерінде XIX асырда, Ресейде XVIII асырды II жартысынан бастап дамиды.

Археография ылыми пн ретінде археографиялы тжірибені ортатастыру негізінде адымдап рыла бастайды, жне зіні даму тарихында кптеген згерістерге шыраан. Ал жекелеген археографиялы дадыларды алыптасуы трлі елдерді леуметтік-экономикалы жне саяси дамуына байланысты жазбаша деректерді пайда болуы мен таралуына атысты болды.Мысалы кне жылнамашылар з заманыны тарихын жазу шін баса да ерте жаттара сйенген жне оларды зінділерін мтіндеріне осан. Жылнамаларды дамуы мен кбеюіне байланысты деректерге кшірме жасау дістері де алыптасан. Ресейде кшірмелер жасау XVI асырды басы мен XVII асырда дамиды. Ресейде археографиялы дадыларды дамуына кітап бастырушылы ісі сер еткен. Бндай істі алашы кезеінде діни кітаптар шыарыла бастады. Басылымды дайындау барысында мтінді длме-дл кшіру жне де деректерді жариялау дістері пайда болып, дамиды.

Археография ылымыны алыптасу тарихына шолу жасайтын болса, ол ХІХ асырдан бастау аланын креміз. Айталы XIX асырда граф Н.П.Румянцев жаттарды тек ана шыарып ойан жо, сонымен атар Ресейдегі жне шетелдегі тарихи материалдарды жинауа атсалысты.

Европада лтты озалыс ірі мемлекеттерде бірде оам (мысалы, Германияда), бірде кіметтік йымдар (мысалы, Франция, сл кейінірек Англияда) арнайы тарихи жаттарды шыаратын йымдар ашылды. Ресейде тарихи жаттарды жинау жне жариялау масатында 1834 жылы Археографиялы комиссия рылды. Ал XIX асырды 50-60 жылдары революциялы озалыстары рлеген кезде, XVIII асырда млім болмаан оиаларды барлыын енді кімет зіні олына алып, орыс тарихыны жаа кезеіне тн жаттарды шыара бастады. 1866 жылы орыс тарихи оамы рылып, 148 томды дипломатиялы атынастара арналан жина шыарды.

Ресей зерттеушілері археография ылымыны алыптасу тарихын трт кезеге бледі:

І. ХІ-ХІІ асырлардан бастап – ХІІІ . – эвристикалы кезе, яни, бл кезеде жаттар жинатала басталды..

ІІ. ХІІІ . – археография осалы тарихи пндер ретінде алыптасты.

ІІІ. ХІХ асырды бірінші ширегі – “археография” терминіні пайда болуы жне ылыми пн ретінде алыптасуы.

І. ХІХ . екінші жартысы – ХХ . басы – археография наты ылыми пн ретінде алыптасты [8,22б].

XVIII асырдаы Археография. XVIII асырда жаттарды жариялау ке етек алды. Басында олар саяси жне практикалы масатта жарияланды. Уаыт келе жаттар ылыми зерттеу масатында да жариялана бастады.

Орыс тарихнамасы мен археографияны дамуында Татищевті рлі лкен. зіні «История Российская с самых древнейших времен» ебегінде ол олданылан деректерге сіресе жылнамалара назар аудартты. Зерттеуді критикалы жне деректерді басылыма шыаруды жолын айындады.

1760 жылы ылым академиясы жылнамалар басылымы: Иван Барков дайындаан- Кенинсбергтік; А.Л. Шлецер мен Семен Башилов дайындаан- Никовловты 1 блімінде екі баыт айындалды: критикалы жне деректі длме-дл жариялау жолы. Бл дістерді зіндік жасы жне кері жатары болды.Осындай дістер тарихи-загерлік деректерді жариялаан «Русская правда» жне 1550жылы «Современник» басылымдарында олданылды.

Басылыма шыатын деректі мтінін жазуда критикалы дісті олданылуы , ескертпелер, алысздер, кей кезде жолкрсеткіштерді растырылуы жарияланан жатты ке олданыса тсуін амтамассыз етті. Шлецерді Никонов жылнамасын басылыма дайындау барысында олданан мтінді длме-дл жариялау дісі де лкен ызыушылыты тудырды, йткені ол мтінді деректе жазылан сзбе-сз трінде жарыа шыарды.

XVIII асырда деректерді жйелі трде іздеу жне жинау процессі мына тарихи есімдермен байланысты: Петр I, В.Н. Татищев, Г.Ф. Миллер, М.М. Щербатов, Н.И. Новиков, И.И. Голиков жне таы басалары. Бл істе кп жмысты Г.Ф. Миллер атарды, ол о жыл ішінде Берингті екінші Камчатка экспедициясында кптеген нды деректер жинады. Оны жмысына Татищевті «История Российская», Степен кітабын жне де баса деректерді, Н.Н. Бантыш-Каменскиймен бірігіп шыаран дипломатиялы деректерін жатызуа болады.

М.В. Ломоносовты трлі ылым салаларына сонымен атар тарих ылымына осан лесі зор. зіні «Древняя Российская история» ебегінде ол отан тарихыны кейбір жаа кзарастарынан асып тсті. Оны отан жне шетел деректеріне деген критикалы кзарасы да маызды.

Орыс археографиясыны даму жолында лкен орынды Н.И. Новиковты басылымды ызметі алуда. Ол даярлаан екі басылымында да «Древняя российская вивлиолики» ебегінде кптеген нды жне ркилы деректер, соны ішінде акт материалдары да ке олданыса енгізілді. Аса назарды кптеген археографтар олданан оны басылыма даярлау ережелері аудартан. Бл археографияны тарихи осалы пн болып дамуыны айын крінісі.

Орыс археографиясыны дамуына И.И. Галиков те лес осан. Ол дайындаан жаттар басылымы «Деяния Петра Великого» жаттар базасын кеейтті. Бл дниелермен тек ана оны замандастары олданып оймай, А.С. Пушкин, В.Г. Белинский зерттеп, олармен азіргі тада да олдануда. Н.И. Новиковты жаттарды басылыма даярлау ережелерін олданан М.И Голиков ережені жекелеген баптарын дамытты.

Алдыы тжірибені олдана білген XVIII асыр археографтары хабарлама, тарихи-загерлік, акт деректерін жариялау дістерін тануы XIX асыр археографиясыны дамуына ерекше негіз болды.

XIX асырды I жартысындаы Археография (1800-1860)

XIX асырды I жартысында Ресейде феодал- крепостной атынастарыны шиеленісі мен атар капиталистік атынастарды дамуы тездетілді. Бл процесстер 1861 жылы крепостной ыыны жойылуы мен капиталистік атынастарыны орныуына кеп соты.

XIX асырды I жартысында болып ткен леуметтік згерістермен атар жаратылыстану жне оамды ылымдарды дамуымен атар жрді, елде жаа ылыми йымдар пайда болды. Тарихты зерттеуге деген ызыушылы артты. Буржуазды жне дворянды тарих ылымы ткен леуметтік, экономикалы жне мдени проблемаларды здігінше сипаттауа тырысты. Бл XVIII асыра араанда тарихи деректерді жинау мен басылыма дайындауда ке рісті талап етті.

Осыан байланысты археография дами тсті.

Егерде XVIII асырда жекелеген тарихшылар: Татищев, Щербатов, Голиков жне таы басалары деректерді жинаушы, жариялаушы жне зерттеуші ретінде болса, енді XIX асырды бас кезінен бастап тарихи деректерді жариялаумен арнайы айналысатын бір топ археографтар пайда болды. Олар: Р.Ф. Тимковский, К.Ф. Калайдович, П.М. Строев, Я.И. Бередников. XIX асырды I жартысындаы археографияны айрыша ерекшелігі болып тарихи жаттарды жинау мен жариялаумен айналысатын арнайы археографиялы йымдарды пайда болуы еді.

Деректерді кптеп жариялау науаны жымды жмыс пен мемлекеттік аржы жне олдауды талап етті. Бларсыз кіметтік йым мрааттары мен ведомствалар мрааттарын жан-жаты зерттеу ммкін емес болды. кіметті арнайы археографиялы йымдар руыны зіндік масаттары болды: идеология кресіні кшеюіне байланысты кімет жариялау жмысын кілетті топтарды мддесіне сай жмыс істеткізгісі келді. Осылайша декабрист Бестужевті 1837 жылы зіні аасына жазан хатында былай делінген: «кімет бізді мемлекетке дейінгі тариха атысты актлерді жариялау шін барлы дістерді олдануда».

Басалардан брын 1804 жылы Мскеу университеті жанында Тарих жне ресей кне ескерткіштер оамы рылады.

Бдан кейін трлі тарихи оамдар баса университтерде рыла бастайды: 1805 жылы азанда - Отан тарихы оамы рылады. Бл оамны «ебектері» жылнамалара, археологияа, славян философиясына жне шыыс кне ескерткіштеріне арналды. 1817 жылы Харьков университеті жанында ылым оамы рылып, оларда «ебектерін» жариялады. 1834 жылы Ригада Лифляндия, Курляндия жне Эстляндияа атысты деректерді іздеу жне сатау масатында Тарих жне кне ескерткіштер оамы рылады. оам зіні міндеті етіп жылнамалар, хронографтар жне баса да тарихи ескерткіштерді жариялау жмысымен айналысты.

ылыми оамдармен оса тарихи деректерді жариялау шін ресми йымдар рыла бастайды. Мскеу шетел жаттарыны бас мраат коллегиясы жанында 1811 жылы мемлекеттік мадатамалар мен келісімдерді жинастыру жне жариялау комиссиясы бекітіледі. 1829-1834 жылдары ылым академиясыны археографиялы экспедициясы теді, нтижесінде 1834 жылы Петербургте халы аарту министірлігі жанында археографиялы комиссия рылады. Деректерді басылыма даярлау методикасы жасала бастайды, бл басылым алысздерінде жне кейбір жекелеген арнайы ебектерде крініс табады.

Тарихи жаттарды жариялау масштабын кеейту шін басылыма даярлау методикасын растыру ажет болды. XIX асырды I жартысында негізгі сауалдар бойынша кзарастар айтылды: дерек мтінін жариялау дістері, жылнамаларды классификациялау, негізгі тізімдерді іріктеу. Бндай сауалдар, ойлар мен кзарастар маалалар, олжазбалар, ережелер мен басылым алысздерінде жазылды.

1814 жылы «Сын отечества» журналында Петербург оамды кітапханасыны директоры А.Н. Оленин жне сол кітапхананы ызметкері А.И. Ермолаевпен «Краткое рассуждение о издании полного собрания русских летописей » атты мааласы жарияланды. Маалада авторлар жылнамалар тізімін блек сзбе-сз басылыма жариялау керектігін айтады. Яни маба кйінде жариялау.

Оленин жне Ермолаевтар ойынша жылнамаларды жариялаанда тек жазу стилі мен пунктуациясын сатап ана емес, сонымен атар олданыстан шыып кеткен ріптер жне азбука цифрьмен оса шыару керек деп есептеді. Оленин мен Ермолаев негізінен дерек критикасынан бас тартты.

Бан арсы жылнамалар мтінін басылыма дайындау дістері жайлы згеше ойлар Р.Ф.Тимковскиймен Мскеу университеті жанындаы Тарих жне кне ресей ескерткіштері оамыны мшесі К.Ф. Калайдовичті «олжазбаларында» Оленинні мааласын талылау барысында айтылды. Оларды пікірінше жылнама мтіні ылыми даярлаудан ту керек, яни пунктуацияны ою жне мабадаы ысаран сздерді тсініктемесін жасау ажет деді. Тимковский мен Калайдович Оленин мен Ермолаев сынан діске арсы болды жне осылайша жарияланан жылнамалар білімді мен білімсіздерді дрыс жолдан тайдырады деп есептеді жне екінші критикалы басылымны ажет болып алу жадайын айтты.

Жылнама деректер мтінін басылыма дайындау дістері сауалын П.М. Строев «Софийский временник» алысзінде озады. «Софийский временник»- ті жариялаанда ммкіндігінше длдікті сатаанын айтып, Строев Шлецер мен басалары талаптанан мтінні сзбе-сз жариялануына арсы болды. Оырман мтінді дрыс тсіну шін Строев мтіндегі олданыстан шыан ріптерді ауыстыру, тірлерді дрыс ойылуын жне жазушыларды жіберген орфографиялы ателерін тзеу керек деп есептеді. ателерді тзегенде Строев оларды ескертпелерге жазу керектігін айтты, яни оырман мтін мабасын да тзетулерді де кру ммкіндігіне ие болады. Кріп отыранымыздай авторды райсысында з дісін дрыс деп есептеді, алайда бл екі діс те: критикалы жне дипломатиялы басылым трі мен міндеттеріне байланысты екеуі де архоеграфияда олдануда. Біра сонау кезде мынадай сауал болан емес.

XIX асырды басында жылнамалар тізімін cатылара топтастыру мселесі айтыс тудырды. Жылнамарды басылыма даярлау жайлы Н.М. Карамзин «Истории государство российского» ебегіні I томына жазан «Об источниках»- та ол андай ателіктер жібергендігі жайлы айтты. Карамзин мынаны байады: е бастысы тзетілген жылнамалара ылыми баян жасалмаанын крді.

Карамзин жылнамалар тізімін шыу жеріне, уаытына, шыу жадайына классификаиясын жасау керектігін айтан жне жыланамалар топтарынан е кне жне толы тізімді жариялау ойы да дрыс еді.

1835 жылы Я.И. Бередников «Археографиялы экспедиция актілерін жариялауды басты ережелерін» жасады жне осыан толытыру ретінде басылым алысздерінде блшектеп келтірілген «жазу ережелерін» жасады. Дл сол уаытта Н.Г.Устрялов жйелі жолкрсеткішті лгісін жасап, оны растыруды шарттарын белгілеген. Аталан шарттар археографиялы комиссияны отырысында талыланан болатын.

«Басты ережелерде» келесі сауалдар озалды: керек жадайда акт мтініне атысты барлы тр кшірмелерімен жабдытау, мтінде байалан барлы ателерді крсету,трлі тізімдерде байалан састытарды тзету. «Ережеде» актілерге ескертпелер мен таырып беру негіздері жне уаыты аныталмаан актілерді уаытын анытау дістеріні негізгілері белгіленген. «Софийский временник» алысзінде арастырылан «Жазу ережелері» мтінді басылыма даярлауды ылыми-критикалы дістеріні кеінен жне детальды олданан мазмндамасы болды.

Аталан ережеде деректерді жариялауды тжирибесімен акт деректеріні археографиялы рсімделуі осарланан.

Жйелі жолкрсеткіштерге келер болса, Устрялов бларды «актілерді шін маызы бар негізгі заттарды іздеуді кілті» деп арастырды. Осыан арамастан ол жолкрсеткішті хронологиялы жне жйелі деп блді. Таырыпа Устрялов арастырылан барлы акт таырыпшаларын кіргізуді сынды, яни бл оырмана бкіл басылым мазмнымен танысуды жне актілерді арастыру жмысын женілдетеді деді.

Жйелі жолкрсеткіш Устрялов пікірінше шке блінуге тиіс еді: 1)атаулар жолкрсеткіші; 2)жер атауы жолкрсеткіші; 3)ескі сз атаулар жолкрсеткіші: сословие, ызмет,сот укілдер,кіметтік йымдар, теге, лшем,салы жне баса да заттар атаулары. Пн-таырыпты жолкрсеткіште маынасы жаын заттар бір топа топтастырылды. Жолкрсеткіштер пішімі мен оларды даярлау дістерін растыру деректерді жариялау методикасыны маызды этапы болды.

«Археографиялы экспедиция» актілеріні алысзінде жарияланбаан ережелерге араанда ке ауымды сратар озалан: аса нды тарихи оиалара атысты деректерді сараптау принциптері; мтін тадау (негізінен маба мен соы кшірмелері); мтінді басылыма дайындау дістері мен баян.

1837 жылы халы аарту министрлігіні журналында комиссия олдауымен археография комиссиясыны мшесі П.Г. Устряловты «Предположение об издании русских летописей и государственных актов» атты мааласы жарыа шыты. Маала авторы XVII асыра дейінгі деректерді ыскаша арастырып, жылнамаларды жариялау дістеріне сын кзбен арап, археографиялы комиссияны жылнамалар мен актілерді басылыма дайындау туралы ойларын айтады. Устрялов тпнсадаы мтінні сзбе-сз жарияланып шыуына арсы болады, оны ойынша сыннан тпеген мтінні пайдасы шамалы. Сонымен атар Устрялов Шлецерді «Нестор» басылымын сынайды.

Тарихи деректерді басылыма даярлау туралы нды ойлар тарихшы-декабристермен айтылады. Олар деректерді іздеу мен басылыма дайындау жмысына аса кіл блді жне П.М. Строев, К.Ф. Калайдович, И.П. Румянцева, Н.М. Карамзиндерді археографиялы ызметін жоары баалады. Н.И. Муравьев пен Н.А. Бестужев здеріні ойларымен тематикалы, комплексті жне тсіндірмесі бар жаттар басылымы жаындаы археографтардан асып тсті. Оларды ойларынша жаттарды жариялау белгілі бір актуальды таырыпа арналуы тиіс, таырыпты обьективті жне жан-жаты ашылу масатына байланысты басылымдаы деректерді шыу жадайы трліше болуы кажет. Басылым, оларды пікірінше, ескертпелер мен тарихи кіріспелермен жабдыталуы тиіс; олар аталан фактілер,оиалар мен адамдара анытамалар беру керек.

1816 жылы «Сын отечества» журналында жарияланан Н.Муравьевты «Рассуждение о жизнеописаниях Суворова» атты мааласында археографияны екі маызды проблемасын ктереді. Суворов ызметі мен XVIII асырды II жартысында Ресейді скери тарихын шынайы жаттар негізінде жеткізу тарихты негізгі масаты деп есептеп, ол Суворовты хаттарын жинастыру ажеттігін айтады. Бл басылыма Муравьевты пікірінше «нды ааздар, хат алмасу мен баяндамалары, яни барлы ресми жаттары» енуі тиіс болды. Кріп отыранымыздай бнда жат тріні брі кіретін жаттарды толы жинаын талап еткен. Муравьев ктерген таы бір проблема басылыма дайындалан жатарды тсіндірмесі. Оны ойынша Суворов хаттарын басылыма дайындауда сол кездегі оиалар мен оиалара атысты адамдара тсініктер жазылуы тиіс еді. Бндай тсініктемесіз уаыт те келе олар пия трінде алуы ммкін деді.

Осылайша декабристерді пайымдауларында археографияны маызды проблемалары ктерілген: жаттарды іріктеу жне оларды тсіндіру.

Аталан ережелер мен дебиет XIX асырды I жартысында тарихи деректерді басылыма дайындау методикасыны дамуыны крінісі жне бл рекеттер з нтижесін берді.

XIX асырды басында археографиялы міндеттері бар арнайы йымдар рыла бастайды. Бл археографияны арнайы ылыми пн ретінде алыптасуыны крінісі, деректерді жариялау дістері мен олардаы маалалар, документальды басылым алысздерінде жне олжазбаларда зіні теориялы негізін алайды. Басылым жайлы ызыты ойлар тарихшы-декабристерден естіледі.

Археографиялы комиссия басылымдарыны алысздерінде кп назар методика мселесіне аудартылады. Мтінді басылыма дайындауды ылыми-критикалы жолдары растырылады. XVI асырдан XIX асырды орта шеніне дейінгі жаттарды дайындауды дістері жасалан, олар сырты пішінні длдігін талап етті.

1830-1850 жылы жарияланан жаттар толы археографиялы рсімдеуден теді; жатты таырыбы жне анытамалы аппараты болады, саталу жері жне жатты шынайылы дрежесі крсетіледі. Петербург археография комиссиясыны басылымында жатты алдыны басылымы да міндетті трде крсетілген. XIX асырды бірінші жартысында ылыми анытамалы аппарат рамы жинаталан (ескертпе, жолкрсеткіш, алысз, кесте).

Ескертпелер мтін аяындаы жне жинаты арнайы бліміндегі болып блінді. Жолкрсеткіштерді ш трі жасалды: атаулы, географиялы жне пн-таырыпты. Алысзді рамы да айындалды (жатты жариялананы туралы мліметтер, басылыма шыан жатты мазмны мен сипаттамасы, басылыма дайындау дістері).

Біра жаттарды іздеу мен іріктеу жмыстары нашар дамыды.

Деректерді басылыма дайындауда лкен практикалы нтижелерге ол жеткізілді: Мскеу университеті жанында рылан Тарих жне кне ресей ескерткіштер оамы мен Петербург археографиялы комиссияларыны жмысы арылы тарихи зерттеулерге септігін тигізген лкен жатты база жинастырылды жне бл елде тарих ылымыны дамуына лесін осты.