Кеестік кезедегі азастан археографиясы. 1- саат.

Дріс масаты: Кеестік кезедегіазастан археографиясыны ерекшеліктерін крсету.

Тірек сздер:Орынбор мраатты ылыми комиссия, азастан зерттеу оамы, Партия тарихы, Орталы мемлекеттік мраат, ведомстволы мраат, рухани мра.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Кеестік археографияны даму ерекшеліктері

Кеестік кезенідегі археография. Кеес кіметі кезеінде де археография ылымына айтарлытай кіл блінді. 1926 жылы траты мраат комиссия археографиялы комиссиямен бірігіп тарихи археографиялы комиссия деп аталып, 1931 жылы тарихи археографиялы институт болып айта рылды.

КСРО кезеінде археографиямен айналысатын негізгі ш орталы болды: КПСС ОК жанындаы марксизм-ленинизм институты, КСРО А Тарих институты, КСРО Министрлер Кеесіні жанынандаы Бас мраат басармасы жйесіндегі мраат йымдары. Мрааттар, мражайлар, баса да ылыми мекемелер жылма-жыл кптеген тарихи жаттарды жариялап отырды. «Исторический архив» журналында жаттармен бірге методикалы маалалар да жарияланды.Мскеуді Тарих- мраат институты археограф мамандар зірлеу ісімен шылданды. Археография ісіні ке ріс алуы тарихи деректерді жариялауды бірыай ылыми дістерін белгілеуді ажет етті. Кеес археографтары жинатаан тжірибе «Тарихи жаттарды басып шыару ережелерінде» (1955 жыл) нерлым толы бейнеленген.

XX асыра атысты жаттарды жариялануына байланысты 1990 жылдардаы археографиялы жарылыс ресей оамыны ашыланына, ресей мраат орларына жол ашыланы ресей тарихшылары мен археографтарына здеріні шыармашылы потенциалын олдануа ммкіндік берді. Мраат ісі мен баса да мір салаларын шарпыан экономикалы кризиске арамастан бл ммкіндіктер барынша олданылды.

Бірнеше баыт бойынша ресейлік жне шетел археографиясыны ара-атынасы артты. Біріншіден басылым ызметіні йымдастырушылы механизмі ола алынды. Кркемдік басылым дайындытары кптеген каналдар бойынша аржыланды, оларды концециясы мен бадарламасы трлі мемлекеттерді комиссиясы, кеестерімен, редколлегияларымен растырылып, аралып, баыланды. Екіншіден шетел археографтарыны кркемдік жаттарды даярлау мен шетел мраат жаттарын пайдалануа атысуы амтамассыз етілді. шіншіден азіргі тада археографияда олданылып жрген микрофильм, микроафиша, компакт-дисклерде саталан жаттара арналан технологияларды олдану басталды.

ткен дрістерімізде айтып ткендей «Советские архивы», «Отечественные архивы» журналдарында 1970 – 2000 жылдары басылып шыан археографияны таырыбы жне міндеттері жайлы дауларда тарихи дереккздерді жариялау туралы мселе млдем ктерілген жо немесе, баса сзбен айтанда, жатты жарияланымдарды барлыын археографиялы жариялауа жатызуа бола ма? Дегенмен, бл жадай ойылып отыран мселені лі де толы аныталмаанын білдіреді. Осы уаыта дейін, мысалы, археографияда «тарихи дереккздердік жарияланым» ымын анытауда р трлі тсілдер олданылуды. Осы кнге дейін тіпті археографияны тарихы жайлы дебиеттерде де бір татаа бір жаынан ткен тарихымызды зерттеу масатында алынан «Декреты Советской власти», «Белорускі архіу» жне т.б. басылымдар ойылса, екінші жаына тарихи ылымны ажеттіліктерін амтамасыз етуден алыс масатта алынан «Собрание узаконений и распоряжений Рабочее-крестьянского правительства РСФСР», «Собрание узаконений и распоряжений Рабочее-крестьянского правительства БССР», «Ведомости Верховного Совета БССР», «Национальный реестр правовых актов Республики Белорусь» жне т.б. ресми басылымдарда жарияланып жатан билік жне басару органдарыны аулылары мен жарлытары ойылады.

Белоруссия археографиясыны тарихында басару немесе баса масаттарда олданылан жеделдік сипаттаы басылан жаттармен археографиялы жарияланымдарды араласып кеткен мысалдарын кездестіруге болады. Белоруссиядаы тарихи деректерді жариялауа арналан, апаратты – шолу сипатындаы маалаларды авторы жаттарды ылыми жариялау тізбесіне «Буревестник», «Известия Витебского совета рабочих, крестьянских и солдатских депутатаов» газеттерінде жария етілген біра жариялау кезінде деректер ретінде зерттеуге жатпаан жаттарды да осады.

Мскеуді тарихи-мраатты институтыны кптеген студенттері кеес археографиясыны басында матрос-большевик Н.Г. Маркин трды деп трбиеленді. Н.Г. Маркинні редакциясымен 1917 – 1918 жылдары пия жаттар жинаыны 7 шыарылымы жары крді. Н. Г. Маркинні редакциясымен шыан Бірінші жарияланым – «Сборник секретных документов из архива бывшего Министерства иностранных дел» В. И. Ленинні тікелей нсауымен жары крді жне жас кеес археографиясыны дамуында маызы зор болды. Осы жарияланыммен Кеес кіметі бкіл лем алдында Еуропадаы буржуазиялы мемлекеттерді, соны ішінде Ресейді самодержавиелік жне буржуазиялы уаытша кіметіні жасырын дипломатиясын шкерелеп берді. Ол бірінші дниежзілік соысты империялы негізін ашты оны наыз айыптыларын крсетті. Сол кезде айта кету керек немрайды жасалан бл жарияланым тек саяси масаттар шін ана олданылды жне ылыми зерттеуге арналмады. Бір жыл ткеннен кейін Ковнода шыан жарияланымда осы масатарды кздеді жне де шкерелеуші сипатта болды. Бл жерде біз К. Б. Езитовты «Белорусы и поляки: Документы и факты из истории оккупации Белорусси поляками в 1918 и 1919 гг.» деген кітабында сйеніп отырмыз.

Археография мселесінде догматикалы жне консервативтік кзарасты жатаушысы, 1960 – 1980 жылдарды басына дейін Мскеу тарихи-мраат институтыны кафедра мегерушісі болан профессор М.С. Селезнев осы уаыты деін, мысалы, археографияны зерттеу саласына жедел жарилуды да осуды дрыс деп есептеді. Осы кзарасты Росархивты азіргі жетекшісі, корр. мшесі В.П. Козлов та жатайды. Ол Ресейдегі жатты жариланымны жйелі дайындыыны басталуын І Петрді атымен байланыстырады. Ол археографияны теориялы негізі туралы мааласында былай дейді: «Осы І Петр кезінде ресми жаттарды, императорды жарлытарын, жоары жне жергілікті билік мекемелерінні нсауларын жариялау пайда болды». Бл жадай пікірталаса атысушы Б.Г: Литвак тарапынан ткір сына алынды. Ол брын кеестік археографияа тн археографиялы жне археографиялы емес жарияланымдарды араласып кетуін крді.

Сонымен жаттарды археографиялы жариялау деген не жне ртрлі адамдармен ртрлі уаыттарда олданылан баса жатты жарияланымдардан оны айырмашылыы неде?

Бастапы дрістерде айтып ткеніміздей, дстрлі трде археография зіні басты назарын ткенді шолу жаттарына аударады. Осыны жне де жарияланымны масатты таайындауын ескере отырып, жарияланымды археографияны атарына осуа ммкіндік беретін себептерді крсетуге болады.

Сонымен, таным масатында іске асырылатын немесе ткенді тану шін ммкіндік туызатын (басару жне баса масаттар шін емес) жарияланымды ареографияа жатызуа болады. Екіншіден, жарияланатын жат іс ааздарын жргізуден емес, мрааттан алынады (мражай, кітапхананы олжазба блімінен, жеке топтама). шіншіден, жариялауды тек археограф іске асырады, сонымен атар дереккз тек ана жаыртылмайды жне де археографиялы рсімдеумен, ылыми-анытамалы аппаратпен байытылады.

Археографиялы жарияланымды блай анытау оны зерттеу назарынан осы кнге дейін кеінен жары кріп келген здері мір срген кездегі партия жне мемлекет айраткерлеріні «ебектерін», «шыармаларын», «маалалары мен баяндамаларын», сонымен атар пар тизандарды, соыс ардагерлері мен революционерлерді кздері тірі кездеріндегі басылан естеліктері, саяси ксемдерді, скери адмдарды «естеліктері», «ой-толаулары», «сырлары», р трлі ресми жне ведомстволы басылымдардаы кптеген жеделдік жарияланымдарды алып тастайды.

Археографиялы жарияланымны басты міндеті оан кірген жаттарды оырмандар шін ол жетерлік болуы.

жатты жарияланымны мні р трлі уаытта алай абылдананы туралы біраз тоталып кетейік. ХVІІІ асырдан бастап Белоруссияда, Польшада, Ресейде, Украинада жаттарды ылыми жариялауды практикалы мн-маынасын ына бастады. Осыны ескере отырып 1758 – 1759 жылдары «Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae...» атты сегіз томды жаттар жинаыны 1 – 5 томдары жарыа шыты (растырушы Матей Догель (1715–1760); 1761 – 1777 «Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae scriptorium…colectio…» атты жатты

1 – 5 томдары басылып шыты (растырушы – Митцлер де Колофф (1711 – 1778).

Германиядаы тауратты экзегетиканы ірі кілі Михаэлисті шкірті, Ресейдегі дереккзтану мен археографияны негізін алаушыларды бірі Август Людвиг Шлецер (1735–1809) жылнамаларды басып шыару шін, «Ресейді шбсіз жне дрыс тарыхын» жасау масатында кптеген тізімдерді салыстыру ажет деп есептеген. Оны дайындаан жне 1767 жылы басылып шыан Никонов жылнамасыны бірінші блімі те лкен мияттылыымен ерекшеленеді. Оан жазан алы сзінде Шлецер былай дейді: «Жылнаманы рбір беті аз дегенде трт реттен згертілді, тпнсамен сзбе сз ана емес, рбір рпі салыстырылды».

Орыс археографиясыны дамуына лес осан келесі бір крнекті ресейлік археограф (сонымен атар аартушы) Н.И. Новиков (1744 – 1818) «манускриптерді жарыа шыуыны» алымдр шін лкен пайдасы бар екенін атап крсеткен. жаттарды жариялаудаы практикалы ызметіні арасында ол Ресей археографиясында алашыларды бірі болып мтіндерді наты берілуін ажетсінетін, жарияланатын жата крсеткі, ескерту растыру шін дістемелік орытуа кіл блді. 1777 жылы жылы «Санктпетербургские ученые ведомости-ді» № 4 санында жарияланан «Кне ресейлік вивлиофиканы» шыуы туралы мааласында былай деп жазды: «Впрочем, желали бы мы, чтобы при издании подобных сим записок, каковые составляют Древнюю россискую вивлиофику, наблюдаемо было следующее: чтобы прилагаемые были всякой части алфавитные росписи находяшимся во оной част материям, которые при книгах сего рода весьма нужны для прискивания желаемых вещей; чтобы сколько возможно делаемы были примечания на темные и невразумительные места и слова; чтобы в леточислении всегда прибавляем был год от Р.Х.; чтобы древнее правописание не было изменяемо на новое, а наипаче, чтобы ничего прибавляемо, убавляемо или поправляемо не было, но печатано было бы точно так, как обретается в подлиннике; и, наконец, чтобы означаемо было точно, откуда получен список, где находятся подлинник и каким почерком писан, старинным или новым»

А.Л. Шлецер мен оны жатастарын мтінде авторды берген ателерін, олданыстан шыан ріптерді олдануды сатауын, жаттарды жариялаудаы «буквалистік» кзарастары шін сынай отырып, Ресейдегі археографиялы экспедицияны йымдастырушы П.М. Строев (1796–1876) былай деп есептеді: «тарихи олжазбаларды жариялаудаы наыз шынды кне ріптерді жне ысартуларды сатауда емес, сз бліктерін дрыс олдануда жатыр». Ертедегі жазыштар сздерді дрыс орналастырмай жазан, сондытан да баспашылар сздер мен сйлемдерді дрыс орналастырып, тыныс белгілері арылы мтінге зіндік мазмнын берулері керек. Осыан длел ретінде кптеген олжазбалар мен жазба ескерткіштерді мтінінен кеткен ателерді келтіруге болады. Мысалы, орыс жылнамасында Никонов тізімі бойынша, VІІ блім, 219 бетте «и Нагаи бы к Асторохани кочевали» дегенні орнына «и Нагаи быка Сторохани кочевали...» деп басылып кеткен.

Сондытан, 1817 жылы Воскресенск шіркеуінен табылан жылнаманы 1820 жылы басылыма дайындап жатып, П.М. Строев (1820–1821 жж. «Софийский временник» деген атпен 2 блім болып шыты) ескерткішті мтінін беруде Шлецер мен оны жатастарына арама-арсы ылыми-сыни дісті олданды. Басылымны алысзінде ол былай деп жазды: «Софийский Временнигін басуда ммкіндігінше длдік байалды...басылыма наты длдік беру шін мен тпнсаа арсы мына нрселерді алып тастауым керек болды: 1) азіргі азаматты баспада олданылмайтын ріптерді алып тастадым, 2) титулды астында тран сздерді толытырдым, 3) кп жерлерге тыныс белгілерін ойып шытым жне 4) кне грамматикалы формаларды, тсініксіз архаизмдерді згертпей, жылнамашыларды орфографиялы ателерін тзеттім».

жаттарды археографиялы жариялауды мні мен міндеттерін белорус тархшысы жне археографы М.В. Довнар-Запольски (1867–1934) де аны крсетіп берген. Варшава университетіні профессоры Ф.И. Леонтович дайындаын «Актов Литовской метрикиді» 1-ші томында алымны мынандай сздері берілген: «Тпдеректі археографияа атысты басылымы бізді пікірімізше ш масатты кздеуі керек: біріншіден, басылым тпнсаны айна-атесіз беруі керек; екіншіден, басылым оырмана тпнсаны зі зерттеп ои алатындай жадайлар жасау керек, шіншіден, басылым – ол лі зерттелмеген материалды тезірек тануа ммкіндік беруі керек. Бл жерде барлы нрсені мні бар, дрыс пунктуация, жекелеген жаттарды таырыбыны онымды болуы, жне де археографиялы басылымны маызды жаы, ол алысз, крсеткі, топтастырылан материал жне ескерту».

Археографиялы басылымдарды маыздылыын белорус археографиясыны негізін салушы И. И. Григориевич «Ежелгі грамоталарды белорусь мрааты» атты ебегіні алысзінде крсетеді. Ол «Мемлекеттік грамоталар жне шарттарды жинаы» атты жаттамалы басылымны граф Н. П. Румянцевты бастамасымен жарыа шыуы арылы (4 томды 1813–1828 жж.) «бізді Отанымызды тарихы нер аламыны кшімен жаа тыныс алды жне ебекор тарихшыа танымалдылы келді» деп крсетті.

ХVІІІ –ХХ асырлардаы ресейлік, белорусты жне баса да тарихшыларды жоарыда аталан жне кптеген зге де зерттеулерін талдау археографиялы басылым ретінде ылыми-анытамалы аппаратпен жабдыталан, тпнса мтініне сас жаттарды жне жинатарды танитындыын куландырады, ол зерттеушілерді аталмыш басылыммен жмыс істеуін жеілдетеді.

рине, жатнамалы басылымдарды пайда болуын тек тарихи ылымны дамуымен байланыстыруа болмайды, ал ол адамзат дамуыны соы кезеінде алыптасаны белгілі. Оны кітап басу ісімен де байланыстыруа болмайды, дегенмен оны аталан істі ке етек алуына сері болмай алан жо. жаттарды басу ісін, біздіше, жазуды пайда болуымен байланыстыруа болады. Кне заманнан бізге жеткен аздаан жазбаларды (таста, пергаментте, таы да баса материалда) кейін пайда болан, ылыми ажеттілігін арналан тарихи, археографиялы басылымдарды бастамасы ретінде арастыруа болады.

Ежелден жаттарды жариялау тек практикалы масаттарда (саяси, идеологиялы, діни т.б.) жзеге асырылды, бл іс жиналан ауым алдында жатты оу жне оларды кшіру арылы жргізілді. Мселен, Полоцк моностырларындаы арнайы шеберхана-скрипторияларда кітаптарды кшіру тжірибесі болан. ХІІ асырда Евфросинья Полоцкая бастамасымен рылан бл шеберханалар кітаптарды кшіру орталыына айналды. «Житье преподобной Евфросиньи Полоцкой» атты кітапты крсетуінше, Евфросиньяны зі де кітап кшіру ісімен шылданан: «нача книгы писаты своими руками». Скрипториялардан шыан кітаптар кейін бкіл Полоцк жері жне одан тыс жерлерге де таралды.

Рухани мазмндаы ждігерлермен атар деби сипаттаы мтіндер де кшірілді, азаматтара таныстыру масатында занамалы актілерді де кбейтті. жаттарды оларды мазмнын малмата алу жне орындау жне зекті саяси масаттарда кшірді: ртрлі мліктік, сословиелік ытарды длелдеу немесе растау шін, рекеттерді негіздеу шін, саяси арсыластар рекетін ашу шін, т.б.

Актілік сипаттаы дереккздерді зерттеумен айналысатын кптеген зерттеушілер де соы жайта ерекше назар аударды. Мселен, ХVасырдаы мскеулік лы князьдарды шартты грамоталарыны тпнсасын жне кейінірек дайындалан оларды кшірмелерін салыстырмалы талдау академик Л. В. Черепнинге соыларды дайындалу себебін анытауа ммкіндік берді: «Бл іс мына кезде орындалды: ескі жат соы уаыттаы саяси кресте зектілікке ие болан кезде».

жаттарды саталуын амтамасыз ету масаттында олара да кшірме жмыстары жргізілді. Бан ХVІ асырды соы мен ХVІІ асырды басында лы Литва князьдігіні канцлері Лев Сапеганы кімімен Литва метрикасы лы князьдік канцелярияны мраатындаы кітаптарды кшіру ісін мысал ретінде атауа болады. Бл тжірибе (кне грамоталарды кшіру арылы жаарту) орта асырларда кеінен олданылды.

жаттарды басу ісін олдану біртіндеп ке етек алуда. Апаратты масаттармен атар анытамалы, оу масаттарындаы басылымдар пайда болуда. Соыларына «Вильноны орталы мрааты мен Вильноны кпшілік кітапханасында саталан кне грамоталар мен актілер палеографиялы суреттеріні жинаын» (Вильно, 1884) да жатызуа болады. Оан 1432–1548 жж. Пергаменттік жне ааз грамолардан литография кмегімен жасалан суреттерді біратары кірді, олар брын басылып шыан немесе тпнса болуы да ммкін, сонымен атар осындай жаттармен архивариустар, болаша зерттеушілер, гимназия оытушылары мен студенттерді, т.б. жмыс істеуге йретуге арналды.

Алайда алымдара арналан басылымдарды пайда болуымен оамны ретроспективті апараттара деген ажеттілігін анааттандыруа арналан жатнамалы басылымдар жоалып кетпейді. Осылайша, масатына байланысты жатнамалы басылымдарды екі аымын айтуа болады, оларды шартты трде археографиялы жне археографиялы емес деп атауа болады. Олар шін басылым нысаны орта, бл жат тр, пайда болу мерзімі, орналасу орнына (мраатта, аымдаы іс жргізуде, трмысты салада т.б.) байланысты емес. Екі аыма да орта таы бір жайт – жатты айта алпына келтірілген апаратыны болуы.

Археографиялы пен археографиялы емес басылымдар арасындаы айырмашылытар:

Біріншіден, олар масатына байланысты ерекшеленеді, бл айырмашылы растырушыны жаттарды басуа дайындау барысындаы жмыс сипатын анытайды. Кез келген археографиялы емес басылымны масаты – ттынушыа баспаа берілген жатты мазмнын жеткізу, жатты шыуы, авторыны жеке басы, жатты пайда болу себептерін анытауа т.б. байланысты мліметтерге мн бермей, жаттаы деректермен, оиалармен ттынушыны таныстыру. Мысалы, бгінгі газетте Белорусь Республикасыны Президентіні кешегі сзін басатын растырушыны (ол Президент кімшілігіні ызметкері немесе газет редакциясыны ызметкері де болуы ммкін) масаты біреу –онда айтылан мемлекет басшысыны ой-пікірлері мен аидаларын оырмана, яни Белорусь азаматына, шетелдік азамата немесе азаматты жо тлаа жеткізу. Мндай басылымнан кп нрсені (мысалы, Президент сзіні себептері, сйлеген сзіні зге нсалары, оны дайындаан адамдар, мемлекет басшысыны сйлейтін сзімен танысу барысында енгізген тзетулері туралы т.б.) білу ммкін емес жне оны масатына байланысты ажет те емес.

жатты дайындау уаыты бл жерде лкен рл ойнамайды: ежелгі саяси айраткер сзі де археографиялы емес трыдан басылуы ммкін.

Археографиялы емес сипатта сонымен бірге кне жне жаа занамалы актілер де басылуы бден ммкін. Бірінші жадайда ол андай да бір оу немесе зге (ылыммен байланысы жо) ажеттіліктерді теу масатында болса, екінші жадайда – бл актілерді азіргі оам міріне енгізу масатында. Екі жадайда да зерттеушіге (тарихшы, загер, саясаттанушы т.б.) аталан басылымдармен жмыс істеу иын, йткені мнда жаттарды з мтіндерінен баса ешандай апараттар, атап айтанда, жаттарды шыуы, оларды рылу ерекшеліктері мен кезедері, жаттарды растыруа атысан тлаларды ртрлі кзарастары туралы мліметтер жо.

Кне жне азіргі заманы занамалы сипаттаы актілерді баспаа дайындаудан бірнеше мысал келтірейік. 1936 жылы Ленинградта профессор И. И. Яковкин «лы Литва князьдігіні занамалы актілері» атты жаттар жинаын дайындап, басады. Ол тарихшы жне загер студенттерге арналды жне 20 жаттан трады (толы немесе зінділер); соны ішінде – лы Литва князьдігі Статутты ш редакциясыны зінділері 1529, 1566, 1588 жж., король Казимир Ягеллонны судебнигі 1468 ж., волок жарылары 1557 жж. Бар. зге басылымдарда брын басылан жаттар мтінінен баса аталмыш басылымда осымша апарат жо. Алайда аталмыш басылымны масатын (оу масатын) есепке алып, оны Белмем университетіні за факультетінде дайындалан «Дагаворы і граматы як крыніца белорускага федальнага права: Дапаможнік для студэнтау юрыдычнага факультэта» (Мн, 2000) жмыс сияты археографиялы басылымдар (оу трі) атарына жатызуа болады.

1960-80 жылдары БКСР СІМ ызметкерлеріні Белорусь А ыты ылымдар блімімен бірге дайындаан екі томды «Белорусь КСР халыаралы атынастарда: Белорусь КСР-ні шет елдік мемлекеттермен халыаралы шарттары, конвенциялары жне келісімдері (1944-1959)» (Мн, 1960); «Белорусь КСР халыаралы атынастарда: БКСР-ні жан-жаты халыаралы шарттар, конвенциялары жне келісімдері (1960-1980)» (Мн, 1983) атты жаттар жинатарыны сипаты млде згеше. Жоарыда арастырылан басылыммен салыстыранда аталан басылым оу масатын кздемейді. Оны масаты –республиканы Б рамына кіргеннен со абылдаан ммкіндігінше барлы халыаралы шарттарын, келісімдері мен конвенцияларын бір жерге жинастыру, солайша дипломаттарды осыан сас жаттарды дайындауына кмектесу. Мнда сонымен бірге таырыптары бойынша жйеленген жаттар мтінінен баса оны археографиялы басылым екенін танытатын зге деректер жо. Аталмыш жинаа енген жаттарды кпшілігі бгінгі кні зіні практикалы мнін жоалтып, наты тарихи дереккзге айналанына арамастан, екі томды археографиялы басылыма айналмады, себебі ол не оу, не ылыми масаттарды кздемеді.

азіргі уаытта рекет ететін, 1996 жылы референдум барысында тзетулері мен осымшалары енгізілген, республикалы баспалардан (ресми жне ресми емес) кітапша трінде таратылан Белорусь Республикасы Конституциясыны басылымы да археографиялы сипатта емес. Археографиялы емес басылымдара сонымен бірге ХІV асырдан басталып, Тртжылды сеймді оса есептегенде басылан Речь Посполитой задар жинаыны 8 томдыыны жариялануын жатызуа болады, оны 1733–1782 жылдары Варшавада пиаралар абылданан жне елге «Volumina Legum» таырыбымен белгілі болды. (1859-1860жж. Жинаты Петербургте Иосафат Огрызко айта басады. 1889 жылы ылым академиясыны загерлік комиссиясы Краковте «Volumina Legum» жинаыны 9 томын шыарды, оны рамына 1782, 1784, 1786 жне 1788-1792 жж. Сеймдер конституциясы енді.) Мселе басылымны жеке сипатта боланында ана емес, сонымен атар жарияланан жаттарды толыандылыы, мтіндерді кшіру кезінде кеткен ателіктер, ылыми-анытамалы аппаратты рамы маызды.

Жоарыда крсетілгендей, археографиялы басылымны (е алдымен ылыми сипаттаы) масаты – ттынушы назарына тек жарияланатын жат мтінін ана емес, сонымен бірге ммкіндігінше ол туралы толы апарат беру, ол мтінмен бірге тарихи дереккзді ылыми айналыма енгізу сипатын береді. Осыан орай ылыми (зге ылым саласы сияты) зге дерекздерге араанда, археографиялы басылымды алуа мтылады, бл жатты археографиялы басылымы керісінше сраныса ие болмайды. Осыдан аса маызды, біра алдыы жарияланымдаы зерттеушілер талабынан шыпаан жатнамалы ждігерлерді айтадан бірнеше рет басу ісі озалады. Мселен, 1649 жылы «Соборлы уложение» абылданан жылы екі рет басыланына арамастан, ХVІІІ асырда он шаты рет жне ХІХ мен ХХ асырларда да бірнеше рет баспа бетін крді. Белорусь-литвалы жылнамалар «Орыс жылнамаларыны толы жинаы» (бірінші рет – 17 т. (1907); екінші рет – 32 т. (1975), 35 (1980) сериялы басылымында екі рет шыты. ызыты ірлік жылнамаларды бірі – Баркулабов жылнамасы он шаты рет басылды, соны ішінде М. В. Довнар-Запольский 1898 жне 1908 жылдары, Е.Р. Романов – 1900, 1910, 1916 жылдары, А.Н. Мальцев – 1962 жылы, А.Ф. Коршунов 1975 жылы, Н.Т. Войтович 1977 жылы, В.А. Черемицкий – 1997 жылы жариялады.

Занамалы сипаттаы маызды ждігер саналатын лы Литва князьдігіні Статуты да бірнеше рет баспа бетін крді.

жаттарды археографиялы басылымына деген ажеттілік осы жаттарды археографиялы емес басылымдары болан жадайда жне тек кне, орта асыр жазба ескерткіштерге байланысты туындайды деген ой алыптаспас шін жаа тарих дереккздерін ылыми масатта басу мысалдарына жгінейік. С.Н. Валк бастамасымен жне тікелей атысуымен абылданан Советтік Ресей билік органдары мен басару органдарыны декреттерін жариялау туралы сз озалма. 1939 жылы алым арнайы маала жариялады, онда ол сол уаыта дейін жарияланан декреттер мен оларды дереккздерін мият талдап, мынандай шешімге келеді: «олда бар басылымдарды ешайсысы тарих ылымыны талаптарын анааттандыра алмайды. Осыан байланысты Валк «декреттерді ылыми басылымы болу» керек деген мселені ктереді, ол «мтінні олда бар барлы дереккздеріні негізінде – жатты сыни кзараспен аныталан дрыс мтінін» жне «рбір мтінні тарихын» анытауа баытталан. Валкті бл мааласына біз басуа арналан ресми сипаттаы жаттарды негізгі мтінін тадау мселесіне атысты айтып оралатын боламыз.

Жоарыда айтыландарды орытындылай келе, археографиялы басылымны масаты – тарихи таным барысына жарияланатын жатты осу екендігін айта кету керек. Оны ттынушы жарияланатын жатты мтінімен арапайым оырман ретінде емес, алым ретінде жмыс істеуі керек, яни мтінді талдап, оны ртрлі редакциялары мен тізімдерін салыстыру (салыстырмалы текстологиялы талдау оны деректану, палеографиялы, филологиялы сипаттаы маызды шешімдерге келуі ммкін), жат туралы ммкіндігінше брін білу (оны шыу тарихы, жасалан уаыты мен орны, авторы, физикалы саталуы, сырты ерекшеліктері т.б.). Бір сзбен айтанда, М.В. Довнар-Запольскийді терминологиясын олдана отырып айтар болса, археографиялы басылым жатты зерттеуші оан бірінші дереккз ретінде арастыруына болатындай алыпта жариялауды кздейді. Ттынушы олында жариялаушыны ылыми жмысы туралы есебі болу керек, йткені онсыз оны ылыми натылыы мен сапасын анытау ммкін емес.

Сонымен атар ттынушы жариялаушы материалдарды баспаа дайындау барысында олданан діс-тсілдер туралы да білуі керек. Бл іс жарияланан жатты мтінін тпнса мтініне балама ретінде абылдау шін ана емес, сонымен бірге практикалы мселелерді шешуге де кмектеседі. (Алысзді археологиялы блімінде ттынушыа жарияланатын жатты мтінін ары арай алай беретіндігі туралы хабарлаан жариялаушы кейін рбір сас жадайда мтіндік ескертулер беру ажеттілігінен зін босатады, бл жайт жарияланымны клемін ысартып, дайындау мен басу баасын арзандатуа ммкіндік береді.)

Осылайша, археографиялы басылымны ішкі рылымын талдау аидалар атарын алыптастыруа ммкіндік береді, ал оны сырты белгілерімен атар болуы, ол турасында тарау басында сз болан (масаты, жатты сатау орны, басылымды дайындайтын тла), оны зге жатнамалы басылымдар арасынан ерекшелейді. Сонымен, археографиялы басылымны рамы апаратты ш блогынан труы керек: а) жатты апараты (яни жатты наты мтіні); б) жат туралы апарат; в) аталмыш басылымды дайындау барысындда археограф олданан діс-тсілдер туралы мліметтер. Бл блоктарды болуы басылыма деректану бойынша толыандылы беріп, сырты белгілер кмегімен оны археографиялы басылымдар атарына жатызуа негіз болады. Бірінші блок болмаса, жарияланым млде шыпайды. алан екі блокты болмауы немесе толы болмауы оны ылыми дегейін тмендетеді жне археографиялы басылымдар атарына жатызбайды.

Археографиялы басылым ылымны ана емес, сонымен бірге толы бір оамны дамуына о ыпал етеді. жаттарды (археографиялы, археографиялы емес) жариялау ісі оамны ртрлі ажеттіліктерін анааттандыруа арналан: ылыми, мдени, саяси, идеологиялы, анытама-апаратты т.б. Алайда тек археографиялы басылымдар ана мдениетті дамуы мен халы арасына тарихи жне жалпы мдени білімді тарату ісіне сер ете алады.

ылыми трыдан баспа бетін крген жатнамалы ескерткіштерді тек ксіби тарихшылар (немесе ылымны зге салаларыны кілдері) ана емес, сонымен бірге з еліні тарихын, мдениетін, дебиеті мен нерін тереірек білуге мартан «атардаы» оырмандар да олданады. Осымен, біздіше, лемдік жне отанды тарих пен ждігерлеріні академиялы сипаттаы басылымдарына деген лкен сранысты тсіндіруге болады. Мндай басылымдарды олданатын, біра алымдар санатына жатпайтын ттынушылар жарияланатын мтіндерге оса берілетін ртрлі тарихнамалы-текстологиялы ізденстерді назара ілмейді. Осы соы мселе олар шін басты нысан ретінде алынады, олар ысартылан купюралар емес, тпнса мтінмен жмыс істейтіндігіне кміл сенеді. Бір сзбен айтанда, басылымны ылыми сипаты мтінді ысартулар, сіресе жасандылытан орау шін кепіл болады.

Сонымен бірге археографиялы басылымдар дл сол ескерткіштерді археографиялы емес басылымдар дайындау ісіне негіз болуы ммкін. Бл іс жаттар мтінін тек алымдар ана емес, сонымен бірге студенттер, оушылар да оу ралы ретінде пайдалануын жеілдету масатында жргізіледі. Археографиялы басылымдарды болуы жарияланушыларды ателігінен сатау кепілі болады.

Археографиялы басылымдар орындайтын маызды ызметтер атарына жатнамалы ескерткіштерді сатау ммкіндігін де жатызуа болады. Осыан орай археография мселелеріне арналан ылыми конференцияа атысушыларды бірі (Минск, 1976 ж.) з пікірін наты білдірді: «Жарияланан дереккздер мір среді, ал жарияланбаандары із-тссіз жоалып кетеді». Бл тезиске длел ретінде ол тпнсасы саталмаан жаттар мтіні революцияа дейін жарияланан («Витеб жне материалдар», «Минск губерниясы актілері мен грамоталарыны жинаы» т.б.) басылымдар негізінде азіргі оырмандара (зерттеушілерге де) жеткендігін атап теді.

азіргі ресейлік зерттеушіні «жаттарды сатауды е белгілі формаларыны ішінде жариялау здік болып табылады» деген пікірімен келіспеу ммкін емес. Адамзат аншама жатнамалы басылымдара жоалан кптеген жазба ескерткіштер мазмнымен танысаны шін арыздар болды.

Археографиялы басылымдарды аталмыш сатау ызметі екі жадайда крініс табады. Біріншіден, жоарыда айтылып кеткендей, жатнамалы ескерткіштер мтінін кбейтуі зі оларды тпнсасы жоалып кеткен жадайда да саталуын амтамасыз етеді. Осыдан археографты лкен жауапкершілігі крініс табады, ол рпатара жарияланатын жаттарды мазмнын жеткізіп ана оймай, сонымен атар басылыма оны сырты кейпі, мтінні ерекшеліктері, материалдары, клемі т.б. туралы мейлінше толы апарат береді.

Екіншіден, жатты ылыми басылымы белгілі бір дрежеде зерттеушіні тпнсаны арау ажеттілігінен босатады, ал бл жайт здігінен оны жасы саталуын амтамасыз етеді. жаттар нерлым сапалы басылса, сорлым тпнсаны арау ажеттілігі тмендейді. Бл жайт жаттарды саталуына олайлы жадай туызады. Тпнсаа еш зиян келтірмей араанмен, оны сатау орнынан алып шыу, тасымалдау, температуралы-ылалдылы режіміні згеруіне келеді.

Археографиялы жне археографиялы емес басылымдарды арасындаы айырмашылытара арамастан, практика оларды бір басылыма осуа рекет жасалуда. Бл археографиялы теориялы мселелерін немесе оларды тжірибесіздігін жариялаушыларды кемсітуінен болатын жадай емес, кп жадайда тек зіне ана тн асиеттерге байланысты себептер сер етеді.

1950-ші жылдарды аяында басталан сериялы жарияланымдарды кптомды «Алтын асыры», осы уаытта іс жзінде аяталды. Енді «не жариялау керек?» деген сратан «айда жариялау керек?» деген сра кп туындайтын болды деп азіргі замандаы ресейлік тарихшы те дрыс атап крсетті.

Дегенмен, азіргі замандаы крделі экономикалы жадайда да практикалы археографиялы аумаын кеейту жарияланымны ылыми дегейін тсіру есебінен болмау керек. Сирек кездесетін жатты басылымдарда ылыми жне танымал жарияланымдарды біріктіру ммкіндігіні орын алуы екі есе ысырап пен зін зі атамау екені сзсіз. Жзеге асырылалы отыран мселе оырмандарды санын жне таралым санын кбейту масатында игілікті іс, ал ондай басылымдар ксіби алымдарды да, арапайым оырмандарды да талаптарына жауап бере алмайды. Сонымен бірге ттынушыны мддесін орауды декларациялау астарында жаттарды гіт-насихаттау жне идеологиялы цензура жасырынып жатуы ммкін.

орытындылай келе археографиялы басылым, оны ызметі мен міндеттерін, сонымен бірге баса жаттарды зге басылымдары арасында алатын орынын анытауды тек ылыми ана емес, сонымен бірге олданбалы сипатта екендігін атап ткіміз келеді. Археографиялы басылым кез келген алыпта алыптасуы ммкін; бастысы – онда жоарыда сз болан ішкі жне сырты белгілер болуы тиіс. Сонымен бірге археографиялы емес басылыма жылдам ауысатын формалар бар. Бл жерде сз азіргі уаытта белгілі себептермен ке тараан «басылымны кіші формалары» (яни баспасзде жарияланатын жаттар) турасында.

Басылымны кіші формаларыны кітапты формалармен салыстырандаы артышылытарына (жеделдік, немділік, оырмандарыны кп болуы) арамастан, олар бізге мжбрлі шара ретінде танылады, бан оларды «бір сттілік» сипаты ана себеп емес. (Журналды да, газетті де «мірі» за емес екені белгілі.) Жазушылар санын кбейту, таралым санын лайту сияты мселелер немі мазалайтындытан, кнделікті баспасзді жариялаушылар (сіресе ксіби дайындыы жотар) жаалытар артында жріп, кмнді, тіпті жалан жаттарды жариялауы да ммкін. (Мселен, 1980 жылдарды соында «Знамя» журналыны редакциясына келген антисемиттік сипаттаы (нпараа) байланысты оианы еске тсірейік. Листовканы жариялаан со ана оны жіберген адамны лты еврей (провокатор) екені аныталды.)

Мндай басылымдара жатнамалы жарияланымдарды дайындау барысында дерекнамалы сынны андай да бір элементтері бар деуге келмейді. Мнда сонымен бірге жарияланатын жаттар мтінін беруде, оларды археографиялы рсімделуі, ылыми-анытамалы аппаратыны рамында «ережелер мдениетімен» бірге «дстрлер мдениетіні» де элементтері жо. Дилетант-жариялаушылар арапайым оырмандар трма, ксіби археографтар мен текстологтара иынды тудыратын жаттар мтінін кбейтіп жариялайды.

Практикалы археография саласында о згерістер тарихшылар арасындаы жаттарды басу ісі оай олжетімді деген пікірді жойан жадайда ана болуы ммкін. Республикада тарихи жаттарды жариялау ережелерін дайындау бойынша басталан жмыс олар абылданан со практикалы археография саласындаы археографиялы тсінбеушіліктер жойылып, бгінгі кні археографияны теориясы мен дістемесіне, оны зерттеу нысанына байланысты зекті мселелеріне кбірек кіл блінетіндігіне сенім ялатады.

Баылау сратары:

1. Кеестік археографияны алыптасу ерекшеліктерін крсетііз?

2. Кеестік кезедегі археографияны тымды тстарын анытаыз?

ДРІС -4.