ХР-ды Пекин каласыны №1 Тарихи мраатындаы азастан тарихы мен мдениетіне атысты жаттар жайында.

ХР-ды №1 Тарих мрааты ытайдаы е кне мражайларды бірі, е мол жаттар саталынан мадай алды мрааты. Оны мраат орында он миллионнан астам р трлі тілде хатталынан аса нды жаттар сатаулы. Белгілі себептерге байланысты аталмыш мраат шетелдік зерттеушілер шін кпке дейін "жабы" кйінде болып келді.

Экспедиция мшелері здеріні ылыми іздестіру жмыстарын е алдымен, мрааттаы "жаттар каталогын" тексеріп срыптаудан бастады. Жмыс барысында ХР-ды №1 Тарихи мраат орындаы ХУШ-ХІХ асырлардаы аза хандыына тікелей атысты хатталан тарихи жаттарды 3500-ден астам тпнсасы бары аныталды.

Оны ішінде кне манжр тілінде манжр жазуымен хатталынан жаттар саны 3000 дана шамасында, кне ойрат тілінде ойратша "тотын-моол" жазуында хатталынан 40-тан астам жат, ытай тіліндегі жаттар саны 350-ден астам, ал "шаатай тіл-жазуындаы" тарихи жаттар 60-тан астам екендігі белгілі болды.

Археографиялы зерттеу жмыстары барысында аталмыш жаттарды ырыуар блігімен микрофильмдегі кшірмелері арылы оып танысуа жне ХР-ды "Мраат туралы заы", сондай-а, оан атысты зге де занамалы ереже-аидаларды шектемелеріне байланысты толы болмаса да, кейбір жаттарды кшірмелерін алуа ол жеткізілді.

ХР №1 Тарих мраатындаы азатара тікелей атысты р трлі тіл-жазуында хатталынан жаттарды тарихи хронологиялы межесі Манжр-Цин империясы мен аза хандыы арасындаы арым-атынастара байла-нысты 1741-1828 жылдар аралыын амтиды. жаттарды мазмны мен сипаты бойынша топтастыратын болса, олар:

1. аза хандыыны хан-слтандары тарапынан Манжр-Цин императорына ("лы Бода Ежен ханы") жне жергілікті шенеунік-лытарына жазан хаттары (кшпілігі "шаатайша" жне "тотын-моолша");

2.XVIII-XIX асырлардаы аза-ытай сауда байланыстары туралы жаттар (ХР № 1 мраат орындаы азатара атысты жаттарды басым блігі аза-ытай шекара саудасы жніндегі жаттар ытай, манжр тілдерінде хатталынан);

3. аза-Манжр-Цин, аза-ырыз, аза-оан, аза-ойрат, аза - ашар жне аза-орыс арасындаы шекаралы, саяси, скери, азаматты-ылмысты, т. б. істер туралы жаттар (манжр, ытай, ойрат, шаатай/ескі аза тілдерінде);

4. азаты елі мен жері, салт-дстрлері, саяси-леуметтік жадайы, т. б. туралы мліметтер (манжр, ытай, ойрат, шаатай/ ескі каза тілдерінде).

5.аза-ытай (Манжр-цин) арасындаы дипломатиялы арым-атынастара байланысты (елшіліктер жне соан атысты туындаан мселелер туралы ) жаттар.

6. аза жне ытай билеуші лауазым иелеріні арасындаы жеке тлалы хат-жаттар (Бода Еженхан грамоталары, сый-сияпатты хаттамалары, дрі-дрмек сраулары, т. б.) [17,6б].

ХР мраатынан аныталан жне аз да болса ол жеткізілген жаттар азастан тарихы мен мдениеті шін те кнды рі ылыми маныздылыы аса зор тарихи кжаттар болып табылады. Атап айтканда:

а) ХУШ-ХІХ асырлардаы аза-ытай, аза-ойрат, аза жне зге де Орталы Азия елдері арасындаы байланыстары жайында осы кнге дейін белгісіз болып келген тарихи ыр-сырларын анытауа;

) ХУШ-ХІХ асырларда Орталы Азиядаы аумалы-ткпелі жадайда мір срген аза хандыыны ішкі-сырты саяси-леуметтік ахуалын, шаруашылыы мен этникалы хал-кйін т. б. жете біліп зерттеуге, елді сол замандаы шекарасын анытауа;

б) "Шаатай/ескі аза" тілінде жазылан хат-жаттар аркылы азіргі аза жазба деби тіліні тарихи алыптасу рдісін зерттеп білуге.

Азастан жне Орталы Азияны кне тарихы мен мдениетіне атысты ХР жерінен ашылан археологиялы-эпиграфиялы материалдар

аза тарихы мен мдениеті азіргі азастан Республикасыны шекарасымен шектелмейді. Ежелгі ытай мен Орталы жне Солтстік Азиядаы кшпелі (трік-моол, манжр-тс, нді-иран тілдес) халытар неше мындаан жылдардан бері крші болып, те тыыз саяси, этно-мдени байланыста мір сріп келгені белгілі.

азіргі ХР жерінде ежелгі азастан тарихы мен мдениетіне атысты археологиялы, эпиграфиялы ескерткіштер те кп кездеседі. ХР-да соы 20-30 жылдан бері ндіріс пен урбанизадияны арыштап дамуына байланысты археологиялы ескерткіштер кптеп ашылып келеді. Археографиялы экспедиция рамы ХР-ды солтстік жне солтстік-батыс провинцияларындаы мражайлар мен археологиялы ылыми-зерттеу мекемелерінде болды, археологиялы кешендер жне экспонаттармен етене танысып, азба жмыстарын жргізген жеке зерттеп жрген маман алым-дармен жздесті, азба жмыстарыны ылыми есептері жинастырылып, ескерткіштерді фотокшірмелері алынды.

Ежелгі азастан тарихы мен мдениетіне атысты соы жылдары ХР жерінен ашылан археологиялы кешендер мен нды ждігерліктер бізді ана емес, бкіл дние жзі шыыстанушыларыны назарын аударып, лкен ызыушылы тудырып отыр. Олардын ішінен е крнектілерін атап кетейік:

Юйхун кесенесі. 1999 жылы шілдеде Шаньси провинциясыны орталыы Тайюань аласыны іргесінен табылан, азба жргізіліп зерттелген. Кесенеде Юйхун мен оны зайыбы жерленген. лкен лпытаса ытай жазуымен оны мірбаяны табаланан. Мтінні кп тсы шкенімен, мармны 592 жылы жерленгені аны жазылан. Трік тектес жужанды Юйхун. Юйхун кесенесіндегі тас табыт-тын абыраларына барельефті оймышталып салынан сюжеттер кне тріктерді мірі мен саяси тірлігі, діни наным-сенімі, т. б. туралы те нды мліметтер береді.

Аньцзян кесенесі. 2000 жылы Шаньси провинциясыны орталыы Сиань аласыны іргесінен табылан. Аньцзя - Солтстік Чжоу деп аталатын табашты улетті (557-581 жылдар) арамаындаы Соды сауда колония-сыны басшысы (сартбауы) болан. 579 жылы осында жерленген. Ол Кытай мен Трік елі арасындаы халыаралы сауда мен саяси байланыстарды днекері болан. Кесене абыралары мен тас табыттаы трлі-тсті оймышталан мсіндер сюжеті ерте орта асырдаы мейілінше аралас-ралас жадайда солтстік ытайда мір срген трік, кытай (табаш), содыларды діни-мдени мірі, шаруашылы жайы мен тіршілік болмысын тамаша крсеткен.

Кне трік кааныны соды жазулы тас мсіні. Ескерткіш ХР-ды азастанмен шектесетін Іле аза автономиялы облысыны Чжаосу (Моолкре) аудан орталыыны шыыс жа маында орналаскан. Тас мсінні сомдалуы кдімгі кне трік асйектеріні ескерткіштеріне те сайды. Тас мсіннін тменгі тсында соды тілінде кне курсив соды жазуында 19 жол мтін ашалан. 1990 жылы жапон алымдарыны ыждаатты зерттеулеріні нтижесінде аталмыш тас мсін Трік еліні шінші улет ааны Мкан каанны немересі Нари аанны рметіне арналып, 558 жылы немесе 599 жылы орнатыланы аныталан.

Дл осы сияты, ХР-ды солтстік-батыс лкелерінен ашылан кне Кшпелілер ркениетіні археологиялы, эпиграфиялы ждігерліктері молынан табылып отыр. Блар азастан тарихы мен мдениетіні тп-тркінін, тарихи болмысын, ежелгі са, н, йсін, кацзюй, кне тріктермен этно-мдени сабатастыын тбегейлі айындау шін тедессіз ылыми маыза ие.

"Мдени мра" бадарламасы бойынша іске асырып келе жатан ылыми-зерттеу іс-шараларды одан рі тыылыты жзеге асыру масатында Р. Б. Слейменов атындаы Шыыстану институтынан 2005 жылы 10 атар- 9 апан аралыында аталмыш институт директоры, "Шыыстану" секциясыны жетекшісі профессор М. . бусейітованы жетекшілігіндегі ылыми топ (Б.Еженханлы, Н.Базылхан) ХР-ды Пекин аласындаы №1 Тарихи мраатына арнайы археографиялы экспедициямен жіберілді. Онда ХР-ды №1 Тарих мраатыны басшылыымен (мраат директоры Син Юунфу) арнайы келіссздер жургізілді.

Р БМ Р. Б. Слейменов атындаы Шыыстану институты жне ХР-ды №1 Тарихи мрааты бірлескен жобаны жузеге асыру шін екі жатан арнайы мамандарды атыстыру, екі мемлекетті мддесіне айшы келмес тарихи жатарын ескере отырып, кешенді рі за мерзімдік жоба бойынша "ХУІІ-ХІХасырлардаы азастан мен Орталы Азия тарихы мен мдениеті туралы ытай мраат жаттары" деп аталаан халыаралы ылыми зерттеу бірлескен жобаны жзеге асыруды келісім шартын жасасты.

Бл жобаны клемінде ХР-ды №1 Тарихи мраатында сатаулы тран азастана атысты р трлі тіл мен жазуларда хатталан тарихи жаттарды, нды деректерді срыптау, сараптан ткізу, тарихи жаттар-ды екі тілде (азаша, ытайша) іргелі ылыми каталогын дайындау, ылыми-кешенді зерттеулер жргізу жне соны негізінде ылыми зерттеу ебектеріні тізбекті кптомды кітаптарын баспадан шыару, алдаы бірнеше жыл ішінде халыаралы ылыми зерттеу жоба бойынша бірлескен ылыми семинарлар мен конференциялар ткізу жне т. б. іс-шаралар амтылып отыр.

Осы ылыми іссапар барысында ХР-ды №1 Тарихи мраатында сатаулы азастан тарихы мен мдениетіне атысты жаттарды каталогын тексеру, тпнсасымен танысу жмыстары жаласты. Экспедиция рамы 25 жатты тпнскасымен алаш рет танысты. Брыы экспедиция кезінде (2004 ж.) мраат жаттары тек ана микрофильмдік кшірмелері арылы таныстырылатын еді. Ол жаттара деректанулы, археографиялы талдау жасалды. жаттарды тпнсалы сипаттамасы жасалынып, кне кытай, манжр, шаатай, ойрат-моол тілдерінде жазылан, барлыы 300 жол мтін тексерілді. Оны ішінде азаты ханы Абылай тарапынан орыс патшайымына 1740 жылы жазан екі хатыны манжрша аудармасы, Абылай ханны мрі басылан ойрат-моол ("тотын") жазуымен ойрат тілінде жазылып, Цин патшасына жіберілген хаты, білпейіз слтанны шаатай тілінде жазан хаты, Ули слтан, Орыс слтан хаттарыны манжр тіліндегі млімдемесі, т. б. тпнсалар зерделенді. Со-нымен атар азастан тарихы мен мдениетіне байланысты жаа ты деректерді ксерокшірмелері алынды.

Осы экспедиция кезінде ылыми топ мшелері Пекин кітапханасы, ХР оамды ылымдар академиясыны кітапханасы жне ХР Пекин лттар университеті кітапханасындаы сирек кездесетін кітаптар корынан да аза-станны кне тарихы мен мдениетіне байланысты нды жазбалар мен этнографиялы материалдарды тауып анытады.

зірше ХР-ды № 1 Тарихи мраатындаы микрофильмнен аныталан 3500-ден астам жаттар шан-теіз материалдарды тек бір ана тамшысы, шаын ана лесі екенін айталап айтымыз келеді.

Сз болып отыран мраат корларыны азастан тарихына, оны сырты шекаралы мселелеріне байланысты маызды рі салматы лес боларлы нактылы тарихи жаттары брын-соды зерттелмеген. ХР-ды № 1 Тарихи мраатында, Моолия мрааттарында сатаулы тран осы секілді тедесі жо жаттарды тпнсасын, онын кшірмесін жне микрофильмдерін алу шарасын тез арада іске асыру кажет.

Осыан орай 2005 ж. 22 кыркйекте Пекин аласында Р БМ Р. Б. Слейменов атындаы Шыыстану Институты мен ХР-ды №1 Тарихи мрааты арасында "ХУІІ-ХІХ асырлардаы азастан мен Орталы Азия тарихы мен мдениеті туралы ытай мраат жаттары" атты халыаралы ылыми-зерттеу жобаны жзеге асыруды келісім-шартына ол ойылды.

Сйтіп,осы мраат жаттарыны зерттеулері осы жолы археографиялы экспедициялар атаран жмыстарымен шектелмейді деп сенеміз. Экспедиция жмыстары, негізінен, алашы рет анытау, іздестіру, тексеру, срыптау сипатында боланын ерекше атап еткеніміз дрыс. Мраат жаттарын толы игеру, мемлекеттік игілікке жарату шін кп жылы арнайы жоба бойынша білікті мамандарды атыстыру кажет. Бл "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасыны бастамасы, мемлекеттік іргелі игілікті істі ілкі кадамдары рі арай зады жаласын табатынына сенімдіміз.

Монолия.

лгий - ¥бсы -Завхан - Блын - Ар-ханай - врханай - Тв-лан-Батыр -Баянхонгор - лгий баытымен жргізілген археографиялы экспедицияларыны атаран жмыстары. (8 ыркуйек - 3 азан, 27 азан - 1 араша, 2004 ж.)

"Орхон ескерткіштері" археографиялы экспедициясыны масаты Моолияны далалы, таулы жерлерінде орнатылан жне лкетану мражайларында саталынан кне трік ркениетіне байланысты трік бітіктас, тас мсін, ескерткіштерді анытау, зерттеу, археографиялы, мтіндік анализ жасау, эстампажды, кшірмелік нсаларын алу, деректану-лы материалдарды жинастыру, архитектуралы лшемдерін жасау, саталу жадайларын анытау болды. Археографиялы экспедиция барысында жинастыран жне делінген материалдары "Кне трік бітіктас ескерт-кіштеріні жинаы (Орхон, Енисей, Талас)" ылыми басылыма жарияланады.

Кне трік дуіріні бітіктастары мен ескерткіштері е кп шоырланан Моолияны орталы лкелері — Блын, Архангай, врханай, Тв айматары. Жалпы осы айматарда шоырланан кне трік дуіріні бітіктастары мен ескерткіштеріні кпшілігі далада алаш орнатылан орнында тр. Сонымен атар байыры тріктері' атаонысы Моол-Алтай тау жоталарындаы кне турік дуіріні ескерткіштері жйелі трде арнайы зерттелмей келеді. Бан дейін Моолия, Ресей, АШ, Жапония, т. б. елдерді алымдары жартас петроглифтерді зерттеу барысында кне трік дуіріні бірнеше кешендерін ана зерделеген болатын. Демек, Моол-Алтай тауыны археологиялы, тарихи, этнографиялы, т. б. зерттеулерін жандандыру ажеттілігі бар.

Монолияда жргізілген археографиялы экспедиция барысында Клтегін, Білге аан, Тны-, Клічр, "Шивээт улаан", "Идэр", Ел Етміш аан, Алтын Таман Тархан, Онгин, т. б. ескерткіш кешендері мен Татпар каан, Чойр, Тэс, Тариат, Долоодой, Тэвш сияты бітіктастары, кптеген тасмсіндері мен археологиялы табылымдары егжей-тегжейлі тексеріліп, археографиялы, палеографиялы, мтіндік зерттеулер жргізілді. Ерекше атап тер жйт—кне трік мтіндеріні эстампажды кшірмелері негізінде таба-ріптеріні даулы тстары тиянаты трде зерделенді.

Экспедиция барысында 2000 дана цифрлы, 950 дана трлі тсті фотосуреттер тсірілді. 100 минутты бейне таспа жазылды. 600 бітіктастар мен ескерткіштерге архитектуралы лшемдер жасалып сызба суреттері дай-ындалды. 15 ірі ескерткіш кешенні жалпы жоспар-жобасы жасалынды. 25 дана кне трік бітіктастар мен жазуларды археографиялы, деректанулы, мтіндік анализдері жасалынды. 10 кне трік бітіктас пен ескерткіштерді олкшірме, эстампажды, калькалы кшірмелері алынды. Сонымен атар брын соды зерттелмеген бірнеше ескерткіш кешендері, тасмсіндері, сандытас, оран бал-балдарды (Баян-лгий аймаында) тізбегі де табылды, оларды орналасу координаттары (жерді бойлы, ендік сызыктары бойынша) жанадан аныталды, планды архитектуралы лшемдері жасалды.

Археографиялы экспедиция лан-Батыр аласы Моолия лтты тарих мражайында сатаулы тран Трік еліні бірегей тласы Білге аанны алтын тжі, кміс шекей, асыл тастар, бар жоы 2800 дана зат-бйымдарды фото, цифрлы суреттері алынды.

Бл археологиялы табылымдар 2001 жылы Білге аана арналан ескерткіш-кешенде жргізілтен Моолия мен Тркияны бірлескен археологиялы экспедициясымен (экспедиция жетекшісі, профессор Довдойн Баяр) азылып табылан болатын. Демек, аталмыш кмбе азына XXI асырдаы кне трік археологиясында брын-сонды болмаан сенсациялы олжа.

Жалпы Моолиядаы дние жзінде тедесі жо, азаты тікелей ата-бабалары болып табылатын кне Трік Еліні бітіктас, ескерткіш кешендерін зерттеу, орау, сатау, жаырту, насихаттау істерінде Моолия кіметі тарапынан ммкіндігінше (Ресей, Жапония, Тркия, т. б. шетелдерді кмегімен) іс-шаралар йымдастырылып келеді. Алайда, мыдаан бітіктастар мен ескерткіштерді зерттеуге, корап сатауа Моолияны аражатты рі ылыми-зерттеу кші жеткіліксіз болып отыр. 2004 жылы азастан Республикасыны "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасы бой-ынша Моолияда жргізілген археографиялы экспедиция барысында мынадай жйттара ку болды. Кне трік бітіктас, шарбактас, балбал сияты кешендерді блшектері малшыларды тас орасына рылыс материал болып кетіп жатыр; кейбір жазулы тастар брыны орнынан табылмай, айда, кім алып кеткені белгісіз болып тр; ежелгі заманны оран, бейіттерін малшылар з еркімен азып, бзып жатыр. Мндай жайттарды баылап отыруа Моолияны ммкіндігі шамалы екені де тсінікті. Жадай осылай боланда, бізді ата-бабаларымызды, кне трік ркениетіні Моолиядаы асыл мралары трлі себептермен із-тзсіз жоалып кетпейді деген кепілдік жо.

Моолия мен Тркия екі еларалы келісімінде (1997 жылы бес жылды келісім) тек ана ш ірі (Клтегін, Білге аан, Тны-а арналан) ескерткіш кешендерді сатау, орау, жаырту ана аталан. Ал алан мыдаан ашы аспан астындаы далалы бітіктастар, ескерткіштер, кне ала корандары жайы арастырылмаан, тіпті, сз де болмаан.

Сондытан, азастан Республикасыны "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасы клемінде бан ерекше назар аударылса, игі болар еді. Ол шін Монолиядаы аза халыны байыры "мдени мраларын" зерттеу, орау, жаырту, насихаттауа арналан іс-шараларды за мерзімді жобалар бойынша жзеге асыру ажет.

Жалпы, ата-бабаларымыздан мра болып алан Еуразиялы кеістіктегі далалы кшпелі ркениетіні мралы ндылытарына бірден-бір бас-кз болуы-азастан Республикасы Орталы Азия мемлекеттеріні кшбасшысы болу жолындаы рухани-стратегиялы адамдарыны бірі. Демек, атамраларды ьлыми рі танымды рісін прменді трде кеейтуді, здіксіз насихаттауды, рпааралы ндылытарды сатай отырып, байыры болмыс тарихы сабаына асан ыждааттылыпен арауды міндеттері туындап отыр.