Ырыстан республикасы

Бішкек аласында жргізілген археографиялы іссапарды атаран жмыстары. (21 - 25 араша 2004 ж.)

"Талас ескерткіштері" археографиялы іссапарыны масаты ырызстанны лкетану мражайларында саталынан кне трік бітіктастары мен ескерткіштерін кешенді трде зерттеу, деректанулы материалдарды жинастыру, археографиялы сараптау жасау болды.

"Талас ескерткіштеріне" азіргі азастан мен ырызстанды шекара айматарында, Талас зені бойынан табылан ескерткіштер жатады. "Талас ескерткіштері" азастанды зерттеушілер тарапынан арнайы бадарлама бойынша брын-соды зерттелінбеген. ырыз алымдары ана аздаан зерттеу жргізіп келеді. Жаадан бірнеше кне трік жазуы ошар сай, т. б. жерлерден табылып келеді. Жалпы ырызстанда кне трік ркениетіне байланысты алуан трлі археологиялы ескерткіштер ашылып келеді.

Археографиялы іссапар 5 кн жргізілді, оны барысында ол жеткізген негізгі ылыми жетістіктер мынадай:

ырызстан Республикасыны Бішкек аласындаы Мемлекеттік тарихи мражайьшда сатаулы Талас бітіктас, тас мсін, ескерткіштері зерттелді. Оларды фото, цифрлы суреттері тсірілді, жалпы жэне детальды сызбалары жасалынды, архитектуралы лшемдері алынды.

1.Талас II бітіктасыны фото, цифрлы суреттері тсірілді, жалпы жне детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды. Кне трік мтінні олкшірмесі алынды.

2.Талас VIII бітіктасыны фото, цифрлы суреттері тсірілді, детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды. Кне трік мтінні олкшірмесі алынды.

З.Талас IX бітіктасыны фото, цифрлы суреттері тсірілді, детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды. Кне трік мтінні олкшірмесі алынды.

4.Талас X бітіктасыны фото, цифрлы суреттері тсірілді, детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды.

5.Талас XI бітіктасыны фото, цифрлы суреттері тсірілді, детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды.

6.ырызстанда табылан кне трік тас мсіндерді фото, цифрлы суреттері тсірілді, детальды сызбалары жасалды, архитектуралы лшемдері алынды.

Іссапар барысында 250 цифрлы, 100 трлі тсті фотосуреттер тсірілді, 20 минутты бейне таспа жазылды, 20 бітіктас пен ескерткіштерге архитектуралы лшемдер жасалып, сызба суреттері дайындалды, 6 кне трік бітіктас, жазуларды археографиялы, деректанулы, мтіндік талдаулары жасалынды, 5 кне трік бітіктас, ескерткіштерді олкшірме, эстампажды, калькалы кшірмелері алынды.

5. Туркия республикасы Стамбул аласында жургізілген архе-ографиялы ісспарды атаран жмыстары. (11 - 25 желтосан 2004 ж.)

Археографиялы ылыми іссапар негізінен келесі жерлерде жргізілді:

1."Топапы сарайы" мражайыны кітапханасы мен мрааты;

2."Тркі жне ислам ескерткіштері" мражайы;

З.Стамбул университеті Орталы кітапханасыны "Кне олжазбалар мен басылымдар блімінде" ("Надир есерлери");

4."Слеймания" орталы жазба ескерткіштері кітапханасы;

5."Бейазит" лтты кітапханасынын кне олжазбалар блімі [17,9б].

ылыми іссапарларды масаты Тркия Республикасыны Стамбул аласында сатаулы тран, брын зерттелмеген жне аныкталмаан азастан тарихы мен мдениетіне байланысты осман, тркі, шаатай, т. б. тілдерде жазылан деректерді іздестіру, анытау, зерттеу, жинастыру, тарихи-археографиялы деректерді зерттеу, деректанулы материалдарды срыптау, археографиялы талдау жасау болды.

Осы археографиялы іссапар нтижесінде "Топапы сарайы" мражайыны кітапханасы мен мраатынан (мнда 200 мынан астам тарихи жаттар сатаулы) Слтан Сулеймен ("Кануни") дуірінде хатталан Тркістан ханы Бара туралы осман тіліндегі бір жазба нса жне 1705-1713 жылдары Осман империясы патшасына жіберілген сыйлытар жайындаы хаттамада аза (Тркістан) ханы Сейд Мехмед баадр хан туралы малмат табылып, оларды тпнсасынан цифрлы кшірмелері тсіріліп алынды.

Аталып ткен мражайлар мен кітапхана орларында азастан тарихы мен мдениетіне байланысты деректерді каталогтары арастырылып, малматтар алынды, жаттар жайында сирек миниатюралар, тарихи дебиет пен зерттеу жмыстарымен танысып, ммкіндігінше цифрлы кшірмелері мен микрофильмдері алынды.

Стамбул аласындаы мражайлар, мрааттар мен кітапханаларда ХІУ-ХIХ асырлар аралыында осман, шаатай, тркі тілдерінде хатталынан жаттарда Алтын Орда, ырым, аза хандытары жне Бхара, Хиуа хандарыны тарихы жайында деректі жаттар сатаулы екені аныталды.

Аталмыш мражай, мраат, кітапханаларда сатаулы тран колжазабалар, сирек кездесетін басылымдар мен кітаптарды жалпы саны те кп боландытан, археографиялы іссапарды бір топ ылыми мамандарды атыстыру арылы за мерзімге йымдастыру ажеттілігі туындап отыр. йткені осы 14 кндік іссапар барысында лі аныталмай, тексерілмей алан мыдаан тарихи жаттар мен деректер бар.

Жоарыда аталып ткен "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасы бойынша йымдастырылан археографиялы экспедициялар мен ылыми ісспарларды нтижесінде жинастырылан тарихи нды жаттар мен деректер Р.Б.Слейменов атындаы Шыыстану институтында ордаланды жне зерттеуші алымдармен шыыс тілдерінен аударылып, "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасы жоспарымен кптомды ылыми басылымдарды жариялау дайындытары жасалып жатыр.

Швейцария

азастан тарихы бойынша таы да бір лі зерттелмеген дереккздеріні бірі швейцар саяхатшысы Анри Мозерді (1923 жылы 79 жасында Швейцарияны Шарлоттенфелс аласында дние салды) оры болып табылады. 1880 жылдары ол Орта Азия мен азастана бірнеше сапар шекті. Осы сапарларыны орытындылары бойынша ол зіні мемуарларын басып шыарды. Берн тарихи мражайында сатаулы тран бл орды азастан тарихы шін маызы осы жаздаы бізді Батыс Еуропаа сапарымызды барысында аныталды.

зіні бірінші саяхатында А. Мозер аза даласын "Орынбор-Орск-азалы-Ташкент" баыты бойынша тті. Ол генерал Черняев, Ресей империясыны Бхар мірі жанындаы елшісі Витгенштейн ханзада мен Санкт-Петербургтаы Франция елшілігіні скери атташесы, полковник барон де Сермелермен бірге жол жрді. Сапар барысында ол жан-жаын баылап,жергілікті билеушілермен кездесті, азатарды экономикалы, мдени міріні сипаттамаларын жасады: табиат, й, киім-кешек суреттері; сол кезді крнекті адамдарымен кездесулері жайлы естеліктер, халыты бай салт-дстрлері, дет-рыптары туралы ызыты гімелер. А. Мозерді азатар кша жая арсы алып, баалы сыйлытар берген: анжарлар, кілемдер, ат бзелдері.

Бл сапардан А. Мозер Бхара, Хиуа, Ашхабад, Тегеран, Кавказ, ара теіз арылы 1883 жылы Стамбула оралды. Ол зімен кптеген материалдар алып келді: ару-жара, ат бзелдері, киім-кешек, зергерлік, темір бйымдар.

1888 жылы ол йелімен бірге Орталы Азияа айта келді, мнда ткізген бір жылды ішінде ол зіні жинаын кеейте тсті.

А. Мозерді байауы бойынша, азатарды зын саны бір миллионнан астам болды. Біра ол Батыс азастан жерлерімен ана жрді. Ол кезде аза даласыны кімшілік рылымы ш бліктен трды, оларды мына кісілер басарды: 1) Солтстік ауматы билеушісі сол кезде Бай-Мхаммед болан; 2) Еділ мен Орал аралыыны басарушысы Жан-Тре; 3) Орынбор даласыны басшысы Слеймен Тя болды. аза асйектері шамамен 1200 йден трды.

Сонымен катар, ол Тркістанда да болды, ол туралы біз "Тркістан" атты аза аксйектері фотосуреттеріні кнды альбомынан білеміз. А. Мозер орында шыыс, батыс еуропалы тілдерде жазылан кптеген олжазба папкалары мен жаттары бар. Фотосурет, азатарды олнер лгілері

тріндегі бірегей материалдарды ерекше атап ту керек. азіргі тада бізді Шыыстану институты мен Берн университет' арасында А. Мозер орын бірлесіп зерттеуге келісім жасалан.

Мдени мра бадарламасы бойынша шыыстану институты ызметкерлері шетелдік олжазбалар мен сирек кітаптар орларына кптеген крделі археографиялы экспедициялар ткізді. олжазба деректер орына бай Батыс Еуропа елдерінде, АШ, Жапония, Тркия, Египет, ытай, Ресей, Армения мемлекеттерінде іздену жмыс­тары жргізілді. Францияа жасалан археографиялы сапар нтижесінде аза мемлекеттілігіні дипломатиясыны бір крінісі болып табылатын “азатарды Цинь императорына сйгліктер сыйлауы” атты итальянды суретші Джузеппе Кастильониді 1757 жылы салынан суретіні Францияны “Гиме” музейінде тпнсасы табылып, кшірмесі алынды.

азастан Республикасыны лтты кітапханасы Британ кітапханасына,

Парижді, Мадридті, Севильяны, Флоренцияны жне Берлинні лтты кітапханаларына, Франция Сырты істер министрлігіні дипломатиялы архивіне, Ватиканны пия архивіне ылыми-іздеу экспедицияларын жнелткен еді. Олар елді ылыми ортасында бан дейін млім болмай келген 77 олжазба мен 200-ге жуы баспа німдеріні кшірмелерін жасатып айтты. Оларды арасында бірегей материалдар бар, мысалы, Папа Урбан ІV-ті Хулау хана хаты, Алтын Орда хандарыны Ватикан папаларымен жазысан хаттарыны кшіремелері, “Ас-сах ат-Тауарих” (1440 жылы жазылан Жалпы тарих) олжазбасы бар, оны 12-ші тарауында тркілерді, моолдарды, Темір улетіні тарихына атысты мліметтер мол, оны стіне бл олжазба бкіл лемде жалыз дана кйінде саталан. Осындай жмыс Франция лтты кітапханасыны орында, Ереван, Каир, Ыстамбл, Анкара, Будапешт кітапханалары мен мрааттарында да жргізілді. Отанды тарих ылымы шін дереккздік мні бар олжазба-ескерткіштер ылыми айналыма енгізіліп отыр. Бл кітаптар бгінгі ні елімізді кітапханалары мен жоары оу орындарында кеінен та­ралып, азастан тарихы, шыыстану, мдениеттану саба­тарында негізгі оу ралы ретінде белсенді пайда­ланылып жр.

 

Баылау сратары:

1. Археографиялы ора сипаттама берііз?

2. андай критериялар мен принциптер негізінде археографиялы ор рылады?

3. азастан археографиялы орыны ерекшеліктерін крсетііз?

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

 

Модуль 2. Археографияны теориялы-дістемелік негіздері

ДРІС -7