Археографияда ылыми басылым тсінігі 1- саат.

Дріс масаты: Тарихи деректерді жариялауды теориялы-дістемелік негіздерін ашып крсету, негізгі тенденцияларын анытау.

Тірек сздер:Басылым, басылымны объектісі, «тарихи деректерді жариялау» тсінігі. жаттарды жеделбасылымдары, жаттарды ретроспективті басылымдары.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Археографияда ылыми басылым тсінігі.

2. Басылымны объектісі.

3. «Тарихи деректерді жариялау» тсінігі.

4. жаттарды жедел жне ретроспективті басылымдары: жалпы белгілері жне ерекшеліктері.

Апаратты оамда кез келген ттынушыа ажетті апаратты трлі апарат кзінен еркін алуына толы ммкіндік бар. Аымды апараттар легі кнделікті баралы апарат ралдары арылы, ылыми жаалытар кітап, журнал, тіпті Интернет т.б. арылы алынуда. р апаратты ттынушыны тадаулы з дерек кзі бар жне оны пайдалану ммкіндігі шектеулі болуы да ммкін. Соы мселе рине, апаратты ндылыы жаынан ол жеткізуі шектеулі мраат жаттарына атысты. азастан Республикасыны «лтты мраат оры жне мрааттар туралы» Заына сйкес кез келген зерттеуші мраат жаттарын андай да масатта еркін пайдалана алады. Пайдалану ммкіндігі шектеусіз мраат жаттарын ммкіндігінше жария етуді бірден бір зін атайтын жолы - басылымдарды жариялау ісі. Бл ретте тарихи деректерді жария етілген кздері - басылымдарды рлі ттынушылар шін андай болма?

азастанда «Мдени мра» бадарламасы аясында бгінде тарих ылымымен етене филология, шыыстану жне біратар тжірибелік ылыми салалар да айтарлытай лестерімен елімізді тарихи мдени мрасын сатап алуа кш салуда. Шет елдердегі аза тарихы бойынша мраат материалдарын жинатап, нды жаттар жинатарын жариялау ісі жола ойылды. Бл игі іс-шараларды брі басылымны аншалыты маыздылыын крсетсе, соншалыты дрежеде зектілігін де айындайды. Мндаы лкен масат мраат жаттарын кпшілікке таныстыру арылы орта археографиялы кеістікті алыптастыру екені аны.

Чех алымы, филолог Й. Грабак мдени мраны бірнеше трге бліп арастырып, мдени мраа деген ылыми ызыушылы барлы мдени мраларды зерттеумен, сондай-а оны пайдалану ммкіндігімен, тсіндірумен, жаа ескерткіштерді жария ету жне ылыми айналыма енгізумен де байланысты екенін крсетеді. Й. Грабакты пікірінше, саталан барлы мраларды жиынтыы потенциалды мдени мра болып табылады. Оны айналыма енгізілгендері актуальді мра, ал потенциалды мраны жария бола алатын рі актуальді дегейге жететін блігі виртуалды мра бола алады¹. Расында да, осы аталмыш дниелерді барлыы бір нрсеге келіп саяды. Яни мдени мра байлытарын азіргі мдениетке енгізу тарихи дерек-ескерткіштерді жариялау болып табылма. Мны зінде де салматы дние жатыр. йткені басылымны кмегімен мдени мра байлыы потенциалды кйінен ткенге атысты малматтарды шынайы дерегі, яни ретроспективтілік кйіне ауысады. Мдени байлыты ретроспективті малматтары бгінгі кнгі мдениетті де зекті блігі. Сондытан бкіл ылыми ізденіс мдени мраларды зерттеумен, оларды орау жне сатаумен, пайдалану ммкіндіктерін амтамасыз етумен, тсіндіру, жария ету жне айналыма жаа ескерткіштерді енгізумен байланысты².

Олай болса осы арасалматаы сабатастыты, ндестікті амтамасыз ететін басылым болма. Белгілі масаттарды кздейтін басылымдарды оам шін аса ажеттілігі айын. Басылым - е алдымен адамны апарата деген сранысын анааттандыра алатын коммуникация ралы. Сол себепті оларды р трлі ызметтері оам мен адамны игілігі шін жмсалады. Басылымны мдени мраа атысты нды асиеті ол адамны ой шыармасын атадан балаа, баладан ортаа тарататын рал болуында. Осы трыдан басылым мдениетті бір сатысы мен екінші сатысы арасындаы сабатастыты, бір орта мен екінші орта арасындаы байланысты орнатады. Мнан келіп басылымдар оамды коммуникацияны каналдары жне ралдары рлін атарады.

Басылымны леуметтік болмысы оны мдениеттегі рлін, мдени мра жйесі ретіндегі мнін, тарихи ілімдерді тарату, оыту ралдары ретіндегі маызыны да ерекше екенін крсетеді. Тіпті оны белгілі леуметтік топты мддесін кздейтін, яни саяси масатта олданылуыны зі де задылы. Кез келген ттынушы басылымны ажеттілігі оны зіне ажетті материалдарын іздестіруге кп уаыт жмсамай-а, жылдам тауып алу шін деуі жасырын емес. Зерттеушілер де осы пікірді олдап, зерттелген мселе тірегінде оан айта оралмас шін де басылым ажет дер еді. Бл пікірді Н.М. Карамзинні сзі де растайтындай. Ол з уаытында былай деген еді: “зім жасаан кптеген ескертпелер мен зінділер мені атты рейлендіреді. Ертедегі адамдар баытты: олар осындай кп уаытты алатын са шаруаларды білмеді. Біра шындыты айындауды ажет ету рбандыа баруа трарлы. Егер бізде барлы материалдар жинаталан кйде болса, мен бір ана іспен айналысар едім. Ол - сілтеме жасау”. Н.М. Карамзинні бл сзі басылымны зерттеушіні арты жмыстардан босатып, тек зіне ажетті іздеу жмыстарымен айналысудаы рліне лкен мн бергені. Мндай жадайда расында да, зерттеуші з зерттеу мселесі бойынша деректерді кбірек талдар еді. йткені р зерттеушіні жмыс тиімділігі жалпы тарих ылымыны тиімділігіні басты факторы. рі барлы уаытта деректерді жариялау ісіні тек білікті жмыса ана емес, ткен тарихын білуге мтылатын кпшілік ауым шін де маызды екені даусыз.

азастанда археографияны рлін дрыс тсіну шін археографиялы ойды алыптастыру жне археографиялы ызметті дрыс жола ою ажет. Уаытында Валкты берген анытамасы бойынша «жаттарды жариялауды теориясы мен тжірибесі» бгінде лкен салматы археографиялы ызметке айналып отыр. Оны археографиялы ызмет ретінде алыптасуыны з задылыы бар. Себебі археография олданбалы сипата ие. Теория міндетті трде тжірибемен штасады. Тжірибе барысында археографияны теориясы тысары алып алмайды, немі зерттеушіні назарында болады. Чернышевскийді сзімен айтанда, “теориясыз еш пн болмайды, тіпті оны тарихы туралы ойды болуы да ммкін емес”. Тарихшылар зерттеу мселесінде кпшілік жадайда тарихи деректерді ылыми айналыма енгізеді, сонан біраз уаыт ткеннен кейін ана тарихи деректерді жариялауды принциптері мен дістеріне кіл ояды. Тжірибелік жмысты мні археографияны теориясындаыдай тарихи деректерді жай ана жариялаумен шектелмейді. Таза тарих ылымы археографияны теориясын, принциптері мен дістерін з бетінше алыптастырып, дамыта да алмайды.

ткенні нды дниесі ешашан да деректерді бір ана категориясымен зерттеліп жазылан емес. азіргі тада бл деректерді ауымы те ке. р кезде деректерді жаа трлері пайда болып, оларды тарихшылар ылыми айналыма енгізіп жатты жне алдаы уаытта енгізеді де. Жазба ескерткіштерді трлеріне арамастан археографиялы ызмет оларды айналыма енгізуді бір ана жолы басылым деп арастырады. Сондытан да археография жазба деректерді барлы тріне орта.

азіргі тада басылымдармен жмысты йымдастыру лкен иыншылытарды бастан ткеруде. Басылымды зірлеуді кпшілігі дайын жаттарды сканерден ткізу арылы оны кшірмесін жариялау деп абылдайды. Шын мнісінде, редакциялы аланы жоспарлы жмысын талап ететін басылымды зірлеу крделі іс. Осы тста бгінгі кнде археографиялы кеістікті алыптастыруды басты талабы андай деген сауал туындайды.

Мрааттану ылымымен тыыз байланысты археографияны бгінде отанды ылымда ктерер жгі айтарлытай ауыр. Мні жаынан тарихи-филологиялы ылыми пннен саналатын оны зерттеу объектісін азіргі алымдар, оны ішінде тарихшылар, филологтар дрыс тсінуге міндетті. Алаш кеестік археографияны негізін алап, арнайы ылыми пн ретінде алыптасуына лкен лес осан С.Н. Валк оны бтіндей теориялы мселелерін арастырып, басылымны маызына, тарихи деректерді жариялауды кеестік тарихта алыптасан жаа баыттарына жете тоталып, эдиционды археографияны^* кеінен зерттеген еді³. Археографияны арнаулы тарихи-филологиялы пн болып алыптасуына елеулі лес осан авторлар да бар⁴. Жасыратыны жо, археографиялы мектеп алыптастыру масатында Ресей мен Украинаны теориялы жне тжірибелік істерінен лгі алып, йренеріміз кп. Осыны негізінде аза археографиясыны негізін салу тарихшы-мраатшыларды алдындаы лкен міндет.

Басылымдарды зірлеу арылы археография тарихи деректерді жариялауа зірлеуді жне жариялауды, сондай-а тарихи деректерді жеке жне ттастай категорияларын басылыма зірлеу принциптері мен дістерін негіздейді. Ол басылымны ызметіне тікелей араласады жне сол арылы тарихи деректерді айналыма енгізеді. Басылым з ызметі барысында археографты жмысыны нтижесін ттынушыа (зерттеушіге немесе кпшілікке) сынады. Міне, осыны барлыы ттаса келген жадайда ана апаратты кеістік алыптасады. Апаратты кеістікте малматтарды жаашылдыы кез келген ттынушыны зіне тартаныны даусыз. Малматтарды жаашылдыы басылыма жаттарды іріктеуде басты критериге алынады. Алаш лі жары крмеген малматтары бар жаттара сраныс рдайым лкен. рі тпнса мтіндері шіп бара жатан жаттарды жариялауда да басылымдар тпнса деректерді сатап ала алады.

Басылымны оамды ызметтері археографиялы шараларды ттастырып, саналы трде тжірибе алмасуды амтиды. Осы ретте археография мен басылым брыны автор (мір сріп кеткен) мен азіргі ттынушыны (болашата мір сретін) арасын байланыстырушы ретінде арастырылуы ажет. Басылымдарды адамдар зірлейді. Демек, басылымды жариялаушыны зі брыны автор мен болашатаы ттынушы арасындаы делдалды ызметін атарады. Осылай ол ткен уаыт пен азіргі (болашатаы) мдениет ндылытары арасын байланыстырушы болып келеді.

Басылымдар мдени мра байлытарын, оларды ішінде ерекше маызды тарихи ндылытарды саталуын амтамасыз етеді. Алайда, бл арада ескерткіштер екінші кйінде, яни кшірме трінде саталатынын естен шыармау керек. Жаа тасушыа кшіріліп, згерген кйде жааран ескерткіш бірнеше данада болуы да ммкін. Тарихи деректі тпнсасы жоалып, айта орнына келтірілмейтін жадай болса, онда ескерткіш толыымен жоалып кетпейді. Мселен, Гомерді баршаа аян “Илиада” мен “Одиссея” поэмасы осыан длел. Ал бірнеше тиражбен жары крген ескерткіштерді біратары жоалса да, алан тираждаы кшірмелеріні кмегімен ескерткішті жоалтпауа да болады. Мселен, Польшада 1939 жылы кзде скери имылдар барысында поляк картографиялы материалдарыны бірнеше тиражы жойылып кеткеніне арамастан біратар даналары саталынан. Басылымны атаратын осы ызметіні екінші жаы таы бар. Ол тпнсаны бірегейлігін з алпында, яни физикалы кйін бліндірмей сатап алады.

Басылымны артышылыы да мынада, ол кшірмелерін пайдалану арылы тпнсаа ол жеткізуді шектейді. Мны зі оны за жылдар бойы з алпында саталуыны кепілі болады. Тпнса ешандай физикалы згеріске шырамайды. азіргі жадайда мрааттарда кптеген материалдар микрофильм трінде беріледі. Ал мны зі басылыма деген сранысты арттырады. Сол себепті нды деректерді тпнсаларын з алпында сатап алуды бірден-бір кепілі басылымдарды кптеп зірлеп жасау. Сонымен, басылымдарды ескерткіштерді орау ралы ретінде арастыруда басылымды ызметті мдени ескерткіштерді орау міндетін атаратынын ерекше атап ткен жн. Бл міндетті археография мраат ісіні міндетінен кем атармаса керекті.

андай да басылымны болмасын басты шарты ажетті материалдарды бір ізділігін сатай отырып, оларды жиынтыын беру. Дегенмен бл шараны зінде біратар шарттар ескерілуі тиіс. Алдымен матриалдарды берудегі объективтілік пен басшылыа алынатын критерилер. Тек объективтілікті ттастай бере алатын басылымны материалдары ана таза тарихи ойды алыптастырады.

Археографиялы апаратты кеістікті алыптастыру ісінде басылыма материалдарды іріктеу ажеттілігі андай жне ол неден тума? аза тарихында барлы хандар туралы тп деректер толы саталмаан. Алайда бір тарихи дуірді барлы деректерін жариялау ісі де ммкін емес. Іс жзінде кездейсо басылып алан басылымдар да аз емес. Сонымен атар барлы деректік базаны клемінде басылымны таырыбын тадау салматы жмыс. Басылымдарды барлыы тек барлы жаа деректерді айналыма енгізуге баытталады. Оларды объектісін тадауда маызды рл атаратыны е алдымен ескерткіштерді мні жне критерилері. Кейбір тарихи кезедерге атысты саталан деректерді лкен жиынтыы едуір иындытар туызады. жаттар саныны кптігі материалдарды іріктеуді иындатады. Сондытан алдымен басылымны объектісіне ажетті материалдарды іріктеу масаты ойылады. Мны зі материалдарды іріктеуде оларды санын шектейді. ылыми басылымдарда материалдарды іріктеуді жргізілуі міндетті. йткені бл басылымны зі оны ажет етеді жне материалдар анарлым кп болан сайын басылымны зі біраз уаыта созылады. рі кейбір жаттарды басу ажет пе деген сауалдар да туады. Ал деректерді толы жинаын жариялау барысында мына деректі жариялау керек пе деген сауал ойылмауы тиіс.

Басылыма материалдарды іріктеу проблемасымен атар мынадай біратар шешімі бірден табылмайтын проблемалар да туындап жатады: 1) басылыма кіретін ескерткіштерді андай трге жататынын айындау; 2) ескерткішті жалан болатынын жне 3) ескерткішті тпнсалыы жнінде бірнеше пікірлерді болатынын ескеру. Басылым дайындаушыны орытынды тйіні осындай тпкілікті мселелерді шешіп бере алады. Ескерткіштерді тпнсалы дегейіне оны авторыны (авторлыыны) да пікірі ыпал етеді. Жалпы бл мселелерді брі тек тадап алынан басылымдарды зірлеу барысында ана туындайды.

Материалдарды іріктеуді орта мселелерінде басылымды зірлеушіні материалдарды іріктеуі мен з ебегінде пайдалану шін тарихшыны деректерді іріктеуі арасында састытар орын алады. Тек деректерді жне материалдарды аз саны боланда ана барлы фактілер тарихи зерттеулерде айта тірілуі ммкін. Баса жадайларда зерттеуші тек жиынты деректер ішінен ажетті материалдарды іріктейді.

Ттынушы, мселен, тарихшы мен басылымды зірлеушіні арасындаы е басты айырмашалы мынада: тарихшы іріктелген фактіні бірнеше дегейде крсете алады, бірнеше деректерді пайдаланып бір фактіден хабар береді. Ал басылымды зірлеуші мны істей алмайды, йткені ол ескерткішті не ттастай немесе одан зінділер беруі тиіс. Егер тарихшы кптеген деректерге сйене отырып, фактіні ыса да нса бере алса, басылымды зірлеуші материалдарды кеістігін кеейте алмайды. Мндай састытар басылыма материалдарды іріктеу жне жаттарды ндылыын сараптау, оларды мраата іріктеу арасында да кездеседі.

Сонымен, басылымдар археографиялы апаратты кеістікті алыптастыруда маызды жне жауапты рл атарады. рі жаттарды жариялау оларды тарихи дерек ретінде ндылыын арттыра тседі⁵. Басылым кмегімен мдени мра потенциалды кйінен ретроспективті малматтарды шынайы дерегі кйіне згереді. Басылым арылы айналыма енгізілген ретроспективті мра бгінгі кнгі мдениетті бір блігі ретінде ары арай рпатар арасын жаластырып, уаыт кеістігінде тарихи сабатастыты амтамасыз етеді.

Бдан брыны дрістерімізде археографияны деректемемен зара сері туралы сз еткенбіз. Ерекше атап тілген жадай: бл ылыми пндер зерттеулер мен жарияланымдарды обьектісі болып саналатын тарихи деректерді жаындастырып ана оймайды, бл пндерді пайда болу тарихы мен дамуыны ортатыын, састыын, сонымен бірге тарихшы-зерттеушілер мен археографтарды деректермен жмыс істегенде олданатын діс-тсілдеріні біркелкілігін байаймыз. Соы жадай ылыми зерттеулер жргізу жмысы мен жатты жарияланымдар зірлеуді арасында ешандай айырмашылы жо деген ойа жетелейді жне екеуіні арасына сзсіз тедік белгісі ойылу керек. Біра та, бізді анытаанымыздай, айтылан жорамал ешандай сын ктермейді: жатты жарияланымдар кез – келген зерттемелерді зірлеуді негізі болып отыранына арамастан, ылыми зерттемелерді орнын ауыстыра алмайды. Тарих ылымыны тарихында (археографияда да) орын алан мндай жадайларды тек ана кері сер еткендігін келтірілген мысалдардан круге болады.

Тарихшы-зерттеушілер бір жаынан, екінші жаынан археографтар деректермен жмыс жргізу дістеріні, тсілдеріні састытарын ескере отырып, кездесіп отыратын айырмашылытара да кіл блулері керек,

зертттемелер мен жатты жарияланымдарды зірлеуде деректік сынды ртрлі жргізулері керек. Мндай айырмашылытарды бар екендігіне тарих ылымын зерттеуге деген ерекше бетбрыстан жне Белоруссияны, Ресейді, Украинаны, Польшаны, баса да ататы тарихшыларды ылыми мралары арылы кз жеткіземіз. Брындары мраатшы мен археографты жмыстарыны блінуі, айырмашылытары жайлы

И.Я. Спрогисті, Д.Я. Самоквасовты пікірлеріне сйене отырып айтан болса, дл осылайша археографты жмысы тарихшыны жмысынан ерекшеленеді.

з бойында дарынды тарихшыны, деректанушыны, шебер педагогты, тарихи білімді кеінен таратушы, таы сол сияты жасы асиеттерді стті жинатаан Ресей тарихшысы В.О. Ключевскийді шыармашылыына кіл блейік. Деректану таырыбы бойынша оыан дріс курсында ол: «Тарихшы мраатшыны ша басан жаттарды ретке келтіруін барынша шыдамдылы танытып ктіп отыруа мжбр болады» дейді.

Бл жерде алымны тарихшы-зерттеушіні ызметін наты бліп арастыранын креміз, оны археографты ызметінен айырмашылыы: тарихи процесті танып білу шін тарихи деректерді дрыс тсініп пайымдайды, ол деректі жария болуына ммкіндік жасайды.

Ресейді таы біртарихшысы жне археографы С.Н. Валк те дл осылайша тарихи деректерді жариялау тарихты зерттеудегі маызды орына ие боланмен, тарихи зерттеулермен толытай сйкес келе бермейді деп есептейді. Ол тарихи деректерді жариялау мен одан со ол деректерді тарихи зерттеулерде олданылуы арасын айындап берді.

Валкті тсінігінде жаттарды жариялау ісі те маызды боланмен, ол осымша – тарихи жмыс болып саналады, масаты – жаттардаы мліметтерді тарихшы-зерттеушіге тарихи дерек ретінде пайдалануа жарамды етіп зірлеп береді.

Бан дейін де аты аталып келген И.Ф. Колесников былай деп жазды: «Археографты атаратын ызметі арнайы тере білімді, лкен тжірибені, жмыстаы дадыны, ысасы, баса адамдар кп мн бермей, рі тсінбей асынан те шыатын ара (ауыр) жмысты талап етеді. Ондаан ылыми диссертацияа материал дайындап бере отырып, археографты зіне не ата-да, не ылыми дреже, не мардымды жалакы (аша) берілмейді».

ХІХ асыр соында Москва мраатындаы ділет министрлігіні ХІХ асыр соындаы жаттарын сипаттаумен айналысан, яни жатты басылымдар зірлеген кезде В.Н. Сторожев археограф пен тарихшы-зерттеуші ебектеріні арасындаы айырмашылытарына кіл блді. Оны ойынша, ылыми археография тарих ылымыны талаптарын назарында стауы керек, сол талаптара сйкес мраат жаттары бойынша басылымдарды зерттеушіні олдануына ыайлап зірлеп отырады, осылайша зерттеушіні толып жатан материалдарды талдау жне сипаттау сияты зірлік жмыстарынан босатады.

Тарихшы-зерттеушілер мен археографтарды деректерге деген кзарастарыны ртрлі болуына байланысты, жариялаушы мтінні сипатын анытау, жарияланып отыран материалды орнын, уаытын, жатты авторын, жоарыда С.Н. Валк атап ткендей, археографты атаратын жмысыны аса жауапты екендігін, оларды жмыстарына ойылатын талаптар да зерттеушіні жмысына ойылатын талаптармен бірдей екендігін мойындайды.

Бдан брыны дрістерде крсетілгендей, тарихи деректерді тарихшыларды жне археографтарды кріп тануында да айырмашылытар бар. Тарихшылар шін жазбаша ескерткіш – бл белгілі бір тарихи зерттеуді бір дерегі болса, археографтар шін «жалпы тарихи дерек», оан жасалан сыни талдаудан кейін ол деректер ртрлі баыттарда олданылады. «Сондытан-, деп атап тті И.Ф. Колесников -, жасы орындалан археографиялы жмыс тарихшыларды бір рпаы шін жне кптеген тарихи зерттеулер шін таптырмас олжа».

Біз археографты тпкі масаты зерттеушіні билігіне кейінірек жан-жаты деректік сыннан ткізілетін тарихи деректі нерлым тура бейнесін сыну екендігін бірнеше мрте айталаан болатынбыз. Бл бейне тпнсаа сйкес келуі шін деректік сынны белгілі бір жиынтыын олдану ажет болады. Нтижесінде «жалан шебер» пайда болады: аныыра айтса, жаттар одан рі зерттелуге арналып жарияланады, ал осы жат жариялану шін де барынша зерттелді емес пе.

Шынында, баспаа зірлеу барысында жатты алдын ала зерттеп алу ажет болды – бл археографиялы жарияланымны масатына, оны жзеге асыру жадайларына байланысты. Бл жадай археографиялы теорияны баса тезистеріне айшы келмейді, натыра айтса, жаттарды жариялаудаы масат – жатты талдай отырып пайдалануа ммкіндік жасау.

Д.С. Лихачев: «Дерек жарияланан кнде де дерек болып алуы керек, оан андай да бір згерістер енгізу ісін болашатаы зерттеушіні лесіне алдырамыз, Басылымдар арылы деректерді келесі зерттеушілерді нерлым тере талдауына ммкіндік туады. Мтінні жариялануы жатты ескерткішті одан рі зерттелуіне бгет болмауы керек».

кінішке орай, кнделікті мірде соысы немі орындала бермейді.

Жарияланан деректерді тарихшыларды одан рі з зерттеулерінде пайдаланбай ойандыы кп кездесті. Бл оларды аталан мраатты материалдарды ендігі жерде дерек ретіндегі маызы азайды деген тсініктен болуы керек. Бл тарих ылымыны сапалы дамуына, брын да жария болан тарихи деректерді одан рі тере зерттелуіне бгет болды, нтижесінде ылыми айналыма берілген жаа деректерді саны кбейіп кетті.

Тарихшыларды кейбір тобыны арасында алыптасан «деректер бір мрте жарияланан со оны тпнсалы ндылыы тмендейді» деген тсінікке тарихшы И.Л. Маяковский арсы шыып, былай деді: «Тпнсаны барынша тиянаты зірленген басылымыны зі ол жатты барлы маыздылыын крсете алмайды, тпнсаны ерекшеліктері мен даралы асиеттерін Легер: «сол заманны ерекшеліктерін тура сипаттауды тпнсаны кереметтері» – деп атайды.

«Жалан шебер» мселесіне айта оралса, арама-айшылытар сияты крініп трандар археографиялы жарияланымдарды зірлеу кезіндегі деректік сынны жеткілікті болуына байланысты аныталады. Мселе мынада, жатты ескерткіштерді баспаа зірлеу барысында деректік зерттеулер зіні жалпы крінісінде деректі сырты мселелеріне ана атысты жаын арастырады, ал жарияланан со зерттеушілерді назары оны ішкі маынасына ауады.

Археограф дерекке жасалатын алашы сынды ана з міндетіне алады, бл «сырттай жасалатын сын» деп аталады. Сонымен атар, клемі ажетті млшерден артпауы керек. Сынны жеткіліксіз болуы толыанды басылым зірлеуге кері ыпал етеді. Ал артыымен, яни те тере зерттелсе де керек емес апаратты кбеюіне алып келеді. «Виленскіні археографиялы актілерін» шыарушыларды осы арты апараттар шін айыптады, бл жинаты бірнеше томы ртрлі «кіріспе-зерттеулерге» арналды, ал олар жарияланан жаттарды мазмнына немі сйкес келе бермейтін еді

орытындылай келе, атап ту керек, «археографиялы жарияланым» тсінігіні мазмнынан таратып айтар болса, сонымен бірге оны жзеге асуы барысындаы жадайларды ескеретін болса, жатты жариялауа зірлеген кезде деректік сынны олданылуы ажет рі міндетті болып саналады. Сынны натыланан шегі, баыты, тередігі айын болуы керек. Ондаы масат мынау: археография зірленген жарияланымдарды деректік жаы толыанды болуы ажет, оан жатты мтінін толы беру жне толы ылыми сипаттама беру арылы ана ол жеткіземіз. Жарияланып отыран жаттаы фактілерді сынау тарихшыларды еншісіне тиеді.

Баылау сратары:

1. Археографияда ылыми басылым тсінігіне анытама беру.

2. Басылымны объектісін анытау.

3. «Тарихи деректерді жариялау» тсінігіне анытама беру.

4. жаттарды жедел жне ретроспективті басылымдары: жалпы белгілері жне ерекшеліктерін крсету.

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

ДРІС -8