Басылымны функциялары. 1- саат.

Дріс масаты:Басылымны функцияларын анытап, крсету.

Тірек сздер:Басылым, басылымны оамды функциялары, басылымны эвристикалы функциясы, басылымны зерттеу функциясы, басылымны зерттеу функциясы, басылымны салалы функциялары, басылымны практикалы функциясы, басылымны ылыми функциясы.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Басылымны оамды функциялары. Басылымны мдениеттегі рлі.

2. Басылымны эвристикалы функциясы.

3. Басылымны зерттеу функциясы.

4. Басылым тарихи ілімдерді тарату ралы жне оыту ралы ретінде.

5. Басылымды саяси масатта олдану.

6. Басылымны салалы функциялары.

7. Басылымны практикалы функциясы.

8. Басылымны ылыми функциясы.

Басылым - деби шыарманы жары крген нсасы. Басылым бірнеше функциялардан трады: Басылымны оамды функциялары. Басылымны эвристикалы функциясы. Басылымны зерттеу функциясы. Басылым тарихи ілімдерді тарату ралы жне оыту ралы ретінде. Басылымды саяси масатта олдану.

Басылымны салалы функциялары.

Басылымны практикалы функциясы. Басылымны ылыми функциясы.

Басылымны оамды функциялары – бл белгілі мемлекетті идеологиясын алыптастыру, олдау, жариялау, бекітудегі мемлекет ызметі. Бл функция білім беру, мдени, басылым, теледидар ралдарымен іс жзіне асырылады.

Басылымны эвристикалы функциясы – басылымны бастапы кезеі эвристикалы кезе деп аталады, яни, басылыма жарияланатын мліметтерді іздеп, табу немесе ылыми айналыма енгізу.

Басылымны зерттеу функциясы - ол жеткен білімдерді кеейту жне жаа білімдер алу, ылыми топшылауларды тексеру, табиат пен оамда крініс табатын задылытарды анытау, жобаларды ылыми трыда жинатап орытындылау, ылымды негіздеу масатындаы зерттеулер, тжірибелер жргізумен, ылыми ізденістермен байланысты ылым сипаттаы жмыстар, талдамалар

Басылым тарихи ілімдерді тарату ралы жне оыту ралы ретінде.

Тарихи сана – бл бгінгі рпаты леуметтік жады. леуметтік жады формасы жаынан мбебап жне мазмны жаынан наты болып келеді. Сондытан да тарихи сана ашанда наты-тарихи, леуметтік, лтты жне индивидуалды мазмнмен толырылады. азіргі кезеде леуметтік жадыны ш дегейінде жаhанды дегейінде, лтты дегейде жне жеке тлалы дрежеде тбірлі згерістер болып жатыр: адамды индивидуал-

ды дегейде антропологиялы ткеріс орын алды, леуметтік немесе этносты дегейде лтты сана-сезімні брын-соды болмаан дмпуі байалды, ал жалпыадамзатты дегейде апаратты жаhандану дерісін бастан кешіп отырмыз. Бл згерістер, з кезегінде тарихи сана мселесін кн тртібіні алдыы атарына шыарып отыр. леуметтік-мдени еспен сипатталатын тарихи жады немесе тарихи сана нерлым тере болан сайын адам да, ттастай аланда оам да рухани бай болады. Ал тарихи білім беруді масаты жан-жаты дамыан тланы ойлау мдениетіні ажетті компоненті ретіндегі тарихи сананы элементтерін адам бойында алыптастырумен штасып жатады. Тарихи эрудиция – бл тланы рухани байлыы. Алдыы буынны жинатаан леуметтік-мдени тжірибесіне тереірек енген сайын азіргі адамны мірлік жне азаматты станымы да айындала тседі. Тарихи білім адамны ылыми дниетанымыны алыптасуына, оны бойында адамгершілік мраттарды егілуіне ыпал етеді. Отана деген сйіспеншілік, оны ткені мен бгінін матан тту патриотизм деп аталатын сезімдерді йылысын тудырады. Сондытан да басылым тарихи ілімдерді тарату ралы жне оыту ралы ретінде арастырылу тиіс.

Басылымды саяси масатта олдану - саяси жйені негізін рудаы, билік шін саяси крес жолындаы, мемлекеттік жне оамды ауіпсіздікті сатаудаы, леуметтік жне лтты келісімдегі, мемлекетті егемендігін, ішкі жне сырты жаулардан оранудаы мдделерді келістіретін мемлекетті рекетін бейнелейтын басылымдар.

Басылымны салалы функциялары- басылымны белгілі бір баыттары бойынша блінуі, яни тарих саласы, экономика саласы, за саласы, техника саласы жне т.б.

Басылымны практикалы функциясы - ылыми-библиографиялы крсеткіштер шыару, баспасз статистикасын жргізу, жйеленген каталогтар негізінде баспалара, мекемелерге, жекелеген адамдара апаратты-библиографиялы анытамалар беру ызметіні саласы

Басылымны ылыми функциясы -табии байлытарды тымды пайдалану жне оамды тиімді басару масатында табиат, оам жне ойлау задарын зерделеу, болмыс туралы объективті білімді тжырымдау жне теориялы жаынан жйелеу болып табылатын адам ызметіні саласы;

азіргі тада технократиялы ойлау жйесі алыптасып, лкен арын алуда. Осы тста мемлекетті жне оамны саналы кілдері ткен тарихи кезедердегі деректерді болаша рпаа жеткізу масатында сатап алдыру жауапкершілігіне ерекше мн беріп, біршама іс-шаралар жасауда.

Мраат жаттары тарихи дерек ретінде азастанны леуметтік, экономикалы жне саяси дамуына тигізер сері мол. йткені ткен тарихи кезедерді зерттеп білу шін мраат жаттарына сйенеміз. Мраат жаттарын тиімді пайдалану арылы азастан тарихыны «атада» беттерін ашуа ммкіндік туады. Тарихи зерттеулер мраат жаттары негізінде жинаталып жазылатындытан бл мселе азіргі тада зекті болып отыр. Мраат жаттарын мдени- аарту жне насихатты масатта пайдалануды барысында: крмелер йымдастырып, теле жне радио хабарлар даярлап, лекция мен экскурция ткізіп жне мерзімді басылымдарда маалалар жариялап, трлі жатты крме йымдастыру болып табылады. Крме жаттарды насихаттау шін жасалады. Крмеде арнайы тадалып алынан нды, рі ызы (хаттар, естеліктер, фотосуреттер, брошюралар, плакаттар т.б.) жаттар ойылады. Крмені таырыбы елді оамды – саяси міріне белгілі мемлекеттік жне оамды ызметкерлерге, республика тарихына арналуы ммкін. Мраат жаттарыны крмелері уаытша жне траты болып келеді1.

Мраат жаттарын танымал етуде радио хабарларыны атаратын орны зор. Мраат жаттарын насихаттауда бірнеше радио хабарларды трі олданылады. Олар: таырыпты гімелер, баяндамалар, лекциялар жне мраатта табылан жне жаадан келіп тскен жаттар жайлы хабарлар йымдастырылады5. гімелік, лекциялы жне баяндамалы радио хабарларыны затыы 30 минут болуы шарт. Ал соы хабарда берілетін радиолы апараттар клемі бір беттен аспауы ажет. Радиолы апаратты оылу затыы 3 минуттан аспауын ескерген жн. детте радиорепортаждарда жаттар жайлы жне оны ылымды, халы шаруашылыын, мдениетті дамытудаы ролі жнінде айтылады6.

Мраат жаттары негізінде даярланан телехабарды крерменге сері зор. Телехабарларда белгілі оиаа байланысты нды жаттарды тпнсасын жне оиа кугерлерімен даярланан телехабарларды крерменге сері зор. Телехабарларда белгілі оиаа байланысты нды жаттарды тпнсасын жне оиа кугерлерімен атысан адамдарды крсетуге болады. Сонымен атар фото-кино жаттарды пайдалануа, хабара музыка мен н осу тиімді. Мраат жаттары негізінде зірленген телехабарлар зіні клемі жаынан ртрлі болып келеді. Бір трі тележурналды болып келсе, екіншісі мраат жаттары негізінде жасалан арнайы телефильм. Телехабар шін мазмны ызыты жаттар тадалынып алынады. Телехабар текісін крермендер тиісті дрежеде абылдауы шін автор сзімен атар жаттардан зінді келтіріп, оиаа атысан адамдара сз беріп, кркемдік шыармадан зінді келтірген жн.

Мраат жаттарын мдени- аарту масатта пайдалануды таы бір трі- кездесулер йымдастыру, экскурсия мен лекция оу болып табылады. Бл кездесулерде мраат орыны рамы мен мазмны жнінде жне мраат орын ылым, мдениет саласында пайдалануды маызын крсетеді.

зіні маыздылыына арамастан, археографиядаы жете зерттелмеген мселелерді бірі – кінішке орай, «нені жариялау керек» деген сраа жауап беру. Жинаталып жатан мраатты жаттар клеміні крт лаюы мен оларды жарияланып лгеру ммкіндігімен сйкес келмей отыран жадайда бл мселені ккейкестілігі арта тседі, сонымен бірге археографиялы басылымдарды міндеттері мен оны зірлеу жадайлары мен дістерін жасы мегермеген, дадыланбаан кездейсо адамдарды археографияа келуі бл мселені нерлым о шешілуіне ыпал ете алмайды.

Соы жадайа ресейлік тарихшы А.Д. Степанский з кезегінде кіл бліп, былай дейді: «Бгінде ылыми емес басылымдарды беттерінен археография дегенні не екендігін білмейтін адамдарды сынуымен нды деректер жары кріп жатыр». Басаша айтар болса, олар мтінні арабайыр нсасын айта бастырумен шектеледі.

Бгінгі тадаы жатты жарияланымдарды жариялануына талдау жасайтын болса, оны ішінде сіресе журнал бетінде жары кргендері жайлы О.В. Наумов: «кінішке орай, ылыми-археографиялы жмыста тжірибені аздыы жатты жариялауа зірлеу барысында байалады, олар негізінен мыналар: бірттасты саталмайды, кейде біржатылы байалады, зінді трінде беру жиі шырасады, басылымдарды кпшілігіні кешенділігі бзылады, жата шолу жасауда ателіктерге жол беріледі».

Бл кемшіліктер соы он жылдаы Ресейді, оны ішінде журналды басылымдардаы жатты деректерді жариялау ісіне тн, сол кезедегі Белоруссия басылымдарында да жоарыда аталан кемшіліктер кездесті. Белоруссия археографтарыны ксіби зірлік дегейіні жеткіліксіздігі бір жаынан, екінші жаынан оларды «ережелер мдениетін», «дет-рып мдениетін» археографияда сатау ажеттігін мойындамауы отанды ылым шін нсыз жатты басылымдарды пайда болуына келіп сотырады.

Жарияланымны объектісін анытаушы археографа за уаыт бойы ылыми емес серлер (саяси, идеологиялы т.б.) ыпал етті, «нені жариялау керек?» деген мселе ылыми трыда шешілмей, бл сраты жауабы тарихшылар мен археографтара, мраатшылара туелді болды. Шынын айту керек, бл жерде кп жадайда билік етуші идеологияны жатты жарияланымдара ойан талабына, нсауына, олдауына байланысты болды. Оларды ойынша, жарияланан деректер социалистік жйені артышылыын длелдеп, капитализмді жексрын етіп крсетулері керек.

«жатты материалдарды пайдаланан кезде фактілерді ркім зіне олайлылы жаынан арастыруа, з масаты шін брмалауа, сйтіп бгін берілетін бааны ткеннен іздестірмеуіміз керек»,– дейді беларус археографы Е.Ф. Шорохов. Сонымен атар, шындыты айтамын деп, ділдікті крсетемін деп мемлекетімізді ткенінен кез келген фактіні жарыа шыара беруді зі ел тарихын аралауа келіп сотырмасын.

Дегенмен, совет кіметі тсындаы деректерді жариялауа зірлегенде археографияны саясат пен идеологияа баынышты болды деп тжырымдау аса дрыс болмайды. ХІХ асыр мен ХХ асырды басындаы жатты басылымдара талдау жргізсек, жоарыда айтып ткен «баыныштылы» дерті оларды да шарпыанын креміз. Бан кз жеткізу шін бір ана «Виленск археографиялы комиссиясыны актілеріне» назар аудару жеткілікті: оларда, деттегідей, орта асырда католиктер тарапынан ысым жасаланына арамастан, беларус жерінде православие дініні стемдік еткенін длелдейтін жаттар кп, сонымен бірге ежелгі ірі байлар, магнаттар, Литва лы княздыыны шыан тегіні «орыстыын» анытауа ажетті жаттар да жеткілікті.

1917 жылдан кейін деректерді іріктеудегі біржатылы басаша мнге ие болды, стемдік етуші партияны, оны жетекшілеріні ерекше іріктеліп, аса шеберлікпен жинаталан жаттары кеінен жариялана бастайды. «Оларда жариялануын партияны басшылары малдаан мліметтер ана берілген», – дейді бгінгі ресейлік зерттеушілер.

1991 жылды тамыз айына дейін КСРО ОК бас хатшысыны орынбасары В.А. Ивашкоа КСРО ОК жанындаы марксизм-ленинизм институтыны директоры академик Г.Л. Смирнов мынандай жадайларды млімдеді: мемлекет басшысы ретінде В.И. Ленинні наты саяси ызметіне атысты жаттарды ішінде, оны ойынша, бкіл лемде, елде ртрлі кзарас тудырарлытай жаттар да бар. Бл жерде гіме Ресей большевиктер партиясы ксеміні кейбір туелсіз мемлекеттерге арсы кш крсету рекеттерін олдаандыын длелдейтін жаттар жнінде болып отыр (оны ішінде Эстония мен Латвияа арсы), кеестік Ресейді мемлекеттік йымдардаы шетелдік азаматтара кзарасына байланысты жмыс тсілдеріні пиясы ашылды (концлагерде стау жадайы, Ресейге келген шетелдіктерді соынан баылау ою т.с.с). Ленинні жаттары арасындаы осы жне баса да осыан сас мысалдарды келтіре отырып, тарих-партия институтыны басшысы: «Мндай жаттарды дл азір жариялау орынсыз» деген тжырымдама жасайды.

Кеестік мемлекетті жарты асырдан астам уаыт бойы зара соыс ашпау жнінде станан саясаты 1939 жылды 23 тамызындаы совет-герман Келісіміне осымша пия аулыны боландыын, жне «Катынь трагедиясы» жаттарыны боландыын жоа шыарып келді.

«Екінші дниежзілік соыс арсаыны жаттары мен материалдары. 1937-1939 жж. (М.: КСРО СІМ, 1981), бір жаынан «1939 жылды баламалары» (М.: СА баспасы, 1989), екінші жаынан – жарияланым таырыбын тадауа байланысты мселеде «социализмні дамыан» кезеіндегі кеестік археографтара жан-жаты ойлануа негіз болады. Осыан сас мысалдар лі де айтарлытай толыа тсуі ммкін.

Кей жадайда цензура елегінен абайсызда тіп кеткен шамалы жаттарды жариялаан баспаны жмысыны уаытша тоталуына немесе біржола жабылуына апарып сотыратын. Бан мысал ретінде айтар болса, К.С. Станиславский мен В.И. Немирович-Данченконы жазысан хаттарын жариялааны шін «Исторический архив» журналы 1960 жылды басында жабылып алды.

Жариялау объектісін тадауа стемдік етуші идеологияны серін айтпаанда, жариялаушы адамны ол деректерді, жариялануа зірленген жатты рамына, тіпті жаттар топтамасына аншалыты маызды деп баа беруіне де байланысты болуы ммкін. Мндай кзарас жариялаушыны жалпы дниетанымына, ой-рісіні дегейіне, лтына, конфессияа, кркемдік трбиесіне жне баса да мндерге байланысты алыптасуы ммкін. Белорусьты кітапты басып шыару тарихынан шамалы ана хабары бар археограф Ф. Скоринаны, П. Мстиславты, И. Федоровты жазбаларына немесе оларды фамилиялары аталан жаттара мн де бермеуі ммкін. Православие дінін станатын жариялаушы баса дінні адамынан грі рине, православие дінін станушы адамны аламынан шыан дниеге кбірек мн беруі ытимал. Археографияда кездейсо жарияланан, кездейсо зірленген жаттарды аз кездеспейтіні белгілі болып отыр.

Осы жадайларды ескере отырып, арнайы ылыми лшемдерін (лшемдері, ойылатын талаптарды трлерін) зірлеу ажет деген ой келеді, сол ережелерді пайдалана отырып, міндетті трде жне бірінші кезекте жариялануа тиісті жаттар клемін анытаймыз. Бл талаптар тарих ылымында ана олданылатын (тарихилыы, шыншылдыы, жан-жатылыы, кешенділігі, яни мліметті толы берілуі) жалпы принциптер археографиямен тыыз байланысты деректемелік пндер (тарихнама, мрааттану, деректану) шін де орта талап болуы керек. Мндаы масат: археографиялы жарияланымдарды кздегені – ылымды жаа жаттармен амтамасыз етіп тру, ал олар з кезегінде негізінен наты тарихи кріністерді зерттеумен айналысатын тарихшы – зерттеушілер шін деректік ызмет атарады. Жарияланым деректік жаынан толыанды (бан деректік сын жеткілікті дрежеде, дрыс жргізілгенде ана ол жеткіземіз) болуымен бірге, деректік апаратты жан-жаты таралуы жне р жатты тарихи дерек ретіндегі баасы амтамасыз етілуі керек.

Жариялау шін жаттарды тадау жмысы е алдымен мраатшыны мрааттануды талаптарына сйкес тадауынан басталады, яни траты сатауа абылданан жаттар белгілі бір дрежеде срыптаудан ткізіледі. (Сатау мерзімі крсетілген бір лгідегі, ведомстволы жаттар тізбелері брын да болатын, азір де р сала бойынша тізбелер зірленеді).

Жариялауа жат тадауды критериін зірлегенде басты міндетті назарда стау керек, бл міндеттер археографты да алдына ойылады, ол міндеттер: жариялауа тадап алынан жаттар ткен тарихымызды шынайы танып білуде (тарих ылымына атысты) басалара араанда жариялананнан кейін ылыма зор пайда келуі тиіс.

Жоарыда айтыландарды ескере отырып, жариялауа жат іріктеуде станатын аса маызды негізгі ш факторды ерекше атап ту керек.

Оны алашысы тарихнама саласына жатады. Тарих ылымыны даму жадайына, дегейіне ттастай жне кейбір салаларына талдау жасай келе, археограф нерлым зекті саналан немесе дл азір зерттеліп жатандытан жатпен амтамасыз етілуі ажет болып тран тарихи зерттеулерді ерекше трін анытайды. Бл жадайлар керісінше де болуы ммкін. Кей жадайда белгілі бір жаттарды жариялануы тарихнаманы станан белсенді баытыны біржатылыын крсетеді.

«Сборник грамот Коллегии экономики» жинаыны жариялануына байланысты С.Н. Валк былай деді: «Жинаты жары круі тарихнаманы сол кездегі мселелерімен тыыз байланысты болды: андай да бір тарихи деректерді жариялануы тарихнамада стемдік етуші теорияны, кзарасты нтижесі екендігіне кз жеткізуге болады».

андай жадай боланда да, тарихнамалы фактор жариялаушыа зінше баыт сілтеушіні ызметін атарады, тарихшылар мны траты пайдаланады. Археографиялы басылымдарды болмауы немесе крт азаюы тарихи зерттеулерді кейбір баыттарыны зерттелмей аланын аартады.

Бл жерде Ресейді, Украинаны археографиясы сияты, Беларусь археографиясыны тарихнамасына тарихнамалы жмыстарды да амтылуы зады, Беларустегі тарих ылымыны жадайы туралы тарихнамалы шолуа да осыны айтуа болады

Археографиялы факторкейін жариялануасынылатын жаттарды арнайы археографиялы сипаттамасы есебіні жргізілуін алдын ала арастырады. Бл жерде орды рушы мекемені іс ааздарын жргізу барысында пайда болан материалдарыны толытыына мн беріліп, аныыра айтса, мраат орыны маыздылыына назар аудару керек. Егер мраатшылар жаттарды траты сатауа абылдау кезінде жаттарды тадау жмысы сапасыз жргізілсе немесе баса бір себептерге байланысты (жаттарды бір блігіні физикалы жадайыны нашарлыынан жойылса) мраат оры орды рушы жмысыны негізгі баыттары туралы толы тсінік бере алмайды, кейін тарихи дерек ретінде олданылуы ммкін маызды материалдар болмайды, мндай жатты жариялауды аншалыты дрыстыын археограф ойлануы керек.

кінішке орай, бан дейін болан траты сатауа абылданатын жаттар тізімі мраат орына маызды жаттарды іріктеліп жинаталуына сер етпеді. Ол тізімдерде кптеген жаттар кешені амтылмады, мысалы, хат алмасулара аса мн берілмегендіктен мекемелер мен жымдарды мраат орлары жта крінді.

Жариялануы ммкін материалды физикалы жадайы да маызды орын алады. Физикалы жадайына байланысты жойылу аупі бар (мтінні шіп алуы, тозыы жетуі) жаттар бірінші кезекте жариялануы керек, рине, маыздылыы аныталан со, мраат орына кездейсо тсіп, шінші срып атарында жатан жаттар бліну сатысында транына арамастан ешандай жариялауа жатпайды.

Деректемелік фактор археограф жариялануа тиісті жатты деректемелік салмаын, баасын, бгінгі тадаы жне біраз уаыт ткеннен кейінгі апаратты ндылыын ескере отырып жариялануа тиісті жатты деректемелік салмаын баасын анытауа рекеттенуінен крінеді. Бл жерде археограф мраатшы сияты футурологты ызметін атарады: тарихи зерттеулер жргізуге керекті жаттарды траты сатауа оларды аншалыты сапалы (толы) іріктеп алуларына байланысты болады.

Осы ш фактор осылып, жарияланым таырыбын анытауа кмектесуі керек. А.С. Степанскиді жаттар кешенін игеру дісі туралы алдын ала бір келісімге келіп алу туралы сынысы кілге онады, яни жариялаушыа ана емес, зерттеушіге де бан дейін беймлім деректерді жариялауда мраат жаттарыны рамы мен мазмны жайындаы ылыми зерттемелерді анытамалыын зірлеп алу керек. Осылайша археограф, мраатшы мен зерттеуші шуіні одаы «археографиялы саясатты» дрыс тадауды негізі болады. Оны одан рі жзеге асыру з алдына дербес жмыс істеуші ылыми жне мраатты мекемелерді ана міндеті емес, сонымен бірге баыт беруші арнайы археографиялы орталыпен тыыз байланыста, бірлесе отырып жмыс жргізу керек (комиссия, кеес, институт).

кінішке орай, 1960-1970 жылдары басталан археографиялы ызметті Бас мраатты шыарып отыран «Беларусь мемлекеттік мрааттарында жргізіліп жатан зерттемелер таырыптары», мраат жаттарыны жнсілтерлері мен анытамалытары арылы ретке келтіріп отыру жмысыны зіліп, жаластырылмай алуы келесі кезедерде археографияны іс жзінде дамуына кері серін тигізбей оймады. Бл мселелерді йымдастырушылы жмыстары арылы шешуге рекеттену (археографиялы комиссия, жаттарды жариялау ісі бойынша ылыми кеес ру арылы) еш нтиже бермеді.

жаттарды жариялауа іріктеуді шарттарына айта оралса, біз атаандарды ішіндегі «жалпытарихи мні» бар негізгі шеуінен баса таза археографиялы талаптар да бар. Олара брын жарияланандарды есебін жргізу жатады, рине, ондайлар болып жатса, жарияланандар мен жарияланбаандарды ара атынасы т.с.с.

Е басты мселе – жарияланатын таырыпты дрыс тадау, бл – жариялауа сынылатын жатты немесе жаттар кешеніні ндылыы. Осы фактор деректі жариялануа жататын не жатпайтынын анытайды. ндылы туралы тсінікті р археографты зінше тсінуіне байланысты олар нды деп санаан кез келген жатты жариялай беру керек деген ойа жетелейді. Жариялау объектісіне шек ойылмаан жадайда жариялаушыа толы еркіндік берілуі ммкін. Осыан байланысты, белгілі бір таырып бойынша жарияланатын деректер ай жерде саталанына, трлеріне арамастан, оларды таырыпбайланыстырады. Археографиялы німні басым блігін осы – белгілі бір таырыпа байланысты басылымдар райды.

Жариялау обьектісін тадау мселесіне байланысты гімені жаластырмас брын археографияда олданылып жрген жатты жарияланымдарды жіктемесі туралы бірер сз айта кету керек, бл жікемеде ондаы жаттарды мні мен андай масаттарда пайдаланылатыны крсетілген. Бл бгінгі тадаы археографиядаы жариялау обьектісіне атысы бар кейбір даулы мселелерді шешуге кмектеседі.

Белгілі болып отырандай, археографияда е ке тарааны: жатты жарияланымдарды тріне, мніне арай жіктелуі. Алашысы жарияланымдарды кздеген масатына арай блініп жргізіледі, ылыми, ылыми-танымды жне оу ралдарын зірлеу шін. Екіншісінде жарияланып отыран жаттарды мазмнын, оларды шыу тегін, трін (ртрлілігін) саталып тран орны жне баса да жадайлар ескеріледі. Осы жадайларды ескере отырып, жарияланымдар таырыпты, ор бойынша, бір трдегі, немесе бір адамны жаттары болып блінеді. Бл жерде жіктеме жаттарды мазмнына, шыу тегіне арау сияты бір немесе бірнеше сырты белгілеріне арап жргізіледі.

Осылайша таырыпты жарияланымдарды рамында ртрлі мекемені, жекелеген адамдарды р жерде саталан ртрлі жаттары болуы ммкін. уел баста бларды біріктіруші – біз жоарыда атап ткендей, орта бір таырып.

ор бойынша жарияланымдар жаттарды саталып тран жеріне байланысты аныталады, оларда бір ана ора, бірнеше ора, немесе бір орды бір блігіне жататын жаттар амтылады.

Бір трдегі жаттарды, бір адамны жарияланымдарына тн нрсе – дереккздерді ортатыы, растырушыны бір адам болуында.

Археографияда кездесетін жатты жарияланымдар жіктемесіне берілген ысаша сипаттамадан таырып бойынша зірленген жарияланымдар шін жатты іріктеу ісі субъективтік, саяси, идеологиялы, конфессияаралы сияты крделі серлерге тсетіндігімен ерекшеленетінін креміз, ор бойынша жне жаттарды тріне арай зірленген жарияланымдардан згешелігі де осында.

Археографтарды арасында деректік толыандылыын сатай отырып, зерттеушілерге тарихи жан-жаты деректер кешенін сынуда андай жаттар басалара араанда жариялануды бірінші кезегіне тез теді деген кзарас бар. Біреулер таырыпты жаттар жинаын шыаруды дрыс санайды, оларды ойынша зерттеушілерді ойан талаптарын сол арылы анааттырады, йткені олар белгілі бір наты таырып бойынша жмыс істейді. Дрыс тадалан таырып, таырыпты ккейкестілігі нтижеге кепіл бола алады.

Жарияланым объектісін тадауда негізгі ш талапты бірі ана, атап айтса, тарихнамалы фактор ана ылыми емес: саяси, идеологиялы серлерге баынышты. жаттарды таырыпты жинаы, оларды ойынша, ылым шін кп маызы жо. Оларды сырты асиеттеріне арай жинаталан жаттар басылымы саталып отыран жеріне, тріне, пайда болан уаытына арай т.с.с. жинаталан жаттар басылымымен салыстырады. Мысал ретінде айтса, олара «Беларусь архиві» (Мн., 1928. Т.2).

Кез-келген басылымды зірлеу барысында: белгілі бір таырып ор бойынша, жаттарды тріне арай зірлеме болмасын, археографа таырыпты тадау мселесін шешу мен оан жаттарды іріктеумен айналысуа тура келеді. Біра та ол мселелерді ткірлігі р басылымда біркелкі болмайды. Алашы жадайда, таырып бойынша басылым зірлегенде р жатты тадау жеке-жеке жргізіледі. Мазмнына байланысты (таырыпа атысы болан жадайда да, болмаан жадайда да) таырыпты жарияланыма пайдаланылатыны немесе олданылмайтындыы жнінде мселе аныталады.

Бл жнінде кезінде С.Н. Валк былай деп жазды: «Кім де кім жат жинатау жмысымен айналысан болса, растырушыны андай кй кешетінін сол адам ана жасы біледі, йткені бірнеше жаттар топтамасыны олдануа жататын, жатпайтынын бірден шешу керек болады (жоарыда ор бойынша зірленетін жне тріне арай зірленетін басылымдар жайлы айтылды), ендігі жерде р жеке жатты жинаа енгізілу мселесі арастырылады, р жат жеке арастырылады, р жатты маыздылыы сарапа тседі. Жоарыда айтылан жадайларды барлыы жина шыаруды аншалыты жауапты, ауыр іс екендігін крсетеді.) андай да бір дістемелік ателіктер немесе таырыпты тарихи мнін дрыс тсінбеушілік жаттарды тадау кезінде кері сер етеді».

Таырыпты басылымды растыруда растырушыларды тарапынан болатын субъективизмге жол беріліп жататыны брыннан да жасырын емес, жат тадаудаы басты міндетті бірі – коммунистік партия принциптерін басшылыа алса, «идеялы мазмны жне кез келген басылымны баыты» бгінгі кні де станылады, бгінгі кні блара осымша баса принциптер: нерлым саясаттандырылан, идеологияландырылан принциптерге жол берілді.

ор бойынша зірленетін басылымдарды зірлегенде жат тадау ісі таырыпа байланысты болмайды, жатты жарияланыма осу, оспау деген мселе болмайды. Мндай жадайда жатты тадаудаы кездесетін субъективизмге де жол берілмейді, рі зерттеушілерге ордаы барлы жаттармен танысуына зор ммкіндік туады, кптеген зерттеу жмыстарыны жргізілуіне сер етеді.

Дегенмен де, мндай басылымдар кемшіліксіз болады деп айта алмаймыз. Соыны атарына, біздіше, аржылы мндегі зінділер, ор бойынша жне тріне арай зірленетін басылымдарды зірлеу процесіне сері болады: ордаы жаттарды бірін алдырмай, немесе бір трдегі барлы деректерді амтыан басылымдарды клемі, рине лкен болады, оны басып шыаруа шыын да айтарлытай жмсалады. Осыан байланысты, бгінгі кнгі археографияны тжірибесінде басып шыаруа аржыны айдан аламыз деген сраты ары жаында нені басып шыарамыз деген сра та туындайды. Археогрфтара жатты басылымдарды зірлеуді тапсыранда кп жадайда жарияланым объектісін тадауда мекемелер мен йымдарды аржылы ммкіндіктеріне тікелей байланысты болады.

Мрааттаы кптеген орларды ылыми делу сапасын да ескермесе болмайды. Оларды ішінде бірін бірі айталайтын жаттар да, ндылыы тмен де жаттарды кездесуі археограф шін жаттарды топтау ісінде иындытар туызады, (таырыпты басылымдар зірлеудегідей ткір болмаанмен). Нтижесінде жаттарды дрыс саталуы да деректерді тадауда маызды рл атарады. Жариялау объектісін анытауда осы жне осыан сас баса да кездесетін мселелер дл таырыпты жарияланымдар зірлегендей крделі емес.

Жоарыда аталан иындытар таырыпты басылымдардан бас тартып, ор бойынша жне жатты тріне байланысты басылымдарды ана зірлеу керек деген сз емес. аржылы иындытара байланысты да ор бойынша жне жаттарды тріне арай зірленетін басылымдарды кптеп шыара беруге болмайды.

Егер р жат кптеген жылдар бойы жинаталан тжірибе нтижесінде алыптасан археографиялы талаптарды сатай отырып іріктелген болса, зерттемелер «археографиялы дет-рып мдениетіне» сіісті болып кеткен дістемелік сыныстара, ережелерге, нсаулытара, сай жргізілгенде ана таырып бойынша зірленген жинатар тарихи жаынан да, баса ылымдар шін де аса пайдалы болады.

орыта келгенде айтарымыз, жариялау объектісін тадауда мрааттарда саталан жатты байлыты, кітапханалардаы, мражайлардаы, жеке орлардаы олжазбаларды барынша тиімді мегеру, орнымен пайдалану ажет. Жары круге тиісті деректерді клеміні лаюына жне аржылы, техникалы ммкіндіктерді шектеулі болуына

байланысты туындаан бл мселені шешумен ХІХ асырды зінде-а ойлана бастаан.

Таырып бойынша жарияланым зірлеу шін жаттарды тадау барысындаы «рекетті тиімділік коэффициентіні» аса жоары еместігін мойындаймыз, соан арамастан, тарихшылар таырыпты жне ор бойынша жарияланан материалдар арылы ртрлі жаттармен танысуа ммкіндік алады. ор бойынша жне жат тріне байланысты зірленген басылымдарды дайындауда те кне рі аздаан тарихи деректерді ана, сол сияты экстремальді жадайларда пайда болан жаа заманны жаттар кешеніні аздаан блігін амту ммкін болады. Таырыпты басылымдар зірлеумен салыстыранда ор бойынша басылым зірлеуді артышылытары саталу керек.

Баылау сратары:

1. Басылыма анытама берііз?

2. Басылымны функцияларыны трлерін крсетііз?.

3. Басылым мдени мра жйесі ретінде маызын анытаыз ?

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

ДРІС -9.