Жатты басылымдарды даярлау дістемесі. 2-саат.

Дріс масаты: жатты басылымдарды даярлау дістемесін ашып крсету.

Тірек сздер: жат басылымыны феноменологиясы, басылымны моделі, за актілер, нормативті - дістемелік жаттар.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1.жат басылымыны феноменологиясы. жат басылымны моделі.

2. Басылымды ызметі нормативті - дістемелік амтамасыз ету мселелері.

3. Басылымды ызметті реттейтін за актілері. «азастан Республикасыны лтты мраат оры жне мрааттар» Р Заы, «Апараттандыру» туралы Р Заы.

4. жаттарды жариялау жмыстарын реттейтін нормативті - дістемелік жаттар.

Бл ымны ішіне жаттарды ылыми жарияланымын жасаудаы тадау, баалау, жйелеу, реттеу жне кодтау дістері мен тсілдеріні мселелері кіреді. Мен жоарыда нормативтік-дістемелік шыармашылы жмысына байланысты археография ылыми пн ретінде алыптасандыын, сондай-а зіне тн ерекшеліктері, тсілдері бойынша жаттарды жариялау практикалы ызметіні ерекше тріне айналанына назар аударып ткен болатынмын.

жаттарды жариялауды трлері мен кезедеріні тртібін реттейтін ртрлі кезедерде жасалан ережелер, дістемелік сыныстар, нсауларды даму тарихына егжей-тегжейлі тоталмай-а, тек археографиядаы нормативтік-дістемелік базаны алатын орнын ана (ылым ретінде де, жне практикалы ызмет саласы ретінде де) атап тпекпіз.

Мселе мынада: ережелер, нсаулар, дістемелік сыныстар мен жариялаушыларды ттас нормативтік ызметі е алдымен тарихи жаттарды жариялаушылара жмыс барысында кмектесуге арналан. Наты іс жзіндегі маынасынан блек (жаттарды жариялау тсілдерін бірегейлеуге жне осылайша оларды кез келген пайдаланушыа бірдей тсінікті рі олжетімді етуге жрдемдесу), нормалаушылы ызмет археографиялы ойды дамытуда да лкен маыза ие.

кінішке орай, археографияны тарихы баса жаын да: ережелер, нсаулар мен сыныстарды археографиялы ойды дамуы мен жетілуіне ммкіндік бермей, догматизмге шалдытыру рдісі де бар екендігін крсетеді. На осыдан археографияа, оны рилы проблемаларына немрайдылыпен арау кзарасы алыптасан. Кбіне ережелер, нсаулар мен сыныстар археография теориясы мен дістемесіні дамуын тежейтін тежегішке айналады. Бл сіресе басылым шін жаттарды тадап алуда аны байалады. Кптеген ережелермен шектелетін жаттарды іріктеуді негізгі принциптері (коммунистік партиялылы, тапты трыдан келу, т.б.) археографияны осы принциптерге сай келмейтін кптеген тарихи дереккздерді жариялау ммкіндігінен айырып, мойнына тас болып байланып келген-ді.

рине, ережелер мен олара сйкес нормативтік-дістемелік жаттар зіне дейінгі басылым тжірибесін орытындылап, оларды алыптасан, жалпы абылданан нормаларын ерекшелейді. Олар з уаытыны ылыми, дереккзтану ымына сай келетін тсілдерді тадап алуы тиіс. Оларды баыттылыы зіндік жарияланым мдениетін алыптастыруа арналан. Бл жерде дл бгінгі кні (кез келген деректер жинатамасын жариялау мерзімі) не нрсе ереже ымына кіреді, ал не нрсе анытауды ажет етпей, зінен-зі міндетті болып аландыын тсіне білу маызды.

Мысалы, ХІХ – ХХ . басындаы археограф ежелгі дние ескерткіштеріне тзету енгізіп, дауысты дыбыстан кейін тпнсада тсіп алатын «ер» рпін ойып отыран кезде, ол бл белгіні табии тілді тарихи келісіміндегі маызы жайлы ойына да алмаан болар-ау. Ол мтінді з кезінде алай жазылып жрген болса (жат жасалан кездегі емес), солай беріп, бл осылай болуа тиісті, ешандай тсінікті ажет етпейтін нрседей крген.

Осылайша, 1865 жылы «Русский архив» журналында «Князь Тавриялы Потемкинні з олымен жазандары» атты мааланы жариялай отырып (оны ХVШ асырда мір сргені белгілі), журналды шыарушы редакторы П. И. Бартенев оан берген тсініктемеде былай деп жазан: «Біз тпнсаны зіне тн жазылу емлесін згеріссіз алдыру тек те ертедегі жазылу тсілі тіл тарихы шін маызды болып есептелетін бірегей, кне ескерткіштер шін ана лайыты деп есептеп, азіргі кездегі (астын сызан біз. – М. Ш. ), зіміз абылдаан жазу емлесін енгіздік». Бдан рі Бартенев здері жариялап отыран жат кнеге жатпайтындытан, оны жазылу емлесін згертуге болатындыын тсіндіреді.

Екінші жаынан, 1997 жылы Вилен, Гроднен жне Ковен генерал-губернаторы Д. П. Святополк-Мирскийді 1904 ж. 20 мамырда ІІ Николайа арнап жазылан «Баыныштылы есебіні» мтінін берген кезде оны тпнсалы орфографиясын сатап алан белорус археографтары, сір, мнысымен наыз ылыми жарияланым жасап отырмыз деп тсінген болса керек, ал бл жадайда жарияланым объектісін бірегей жата да, кне жата жатыза алмасымыз ап-аны болса керек-ті. Жариялаушыларды «ереже мдениетін» ана емес (ол бойынша жаа заман жаттары тпнсалы орфографиясын сатамай жарияланатынын айтады), сонымен бірге «археографиялы дстр мдениетін» де аяа басуыны (мысалы, П. И. Бартеновты Тавриялы Потемкинні жазандарын жариялауы кезінде орын алан) нтижесінде бл тіпті де бірегей емес жаа заман жатыны мазмны алым емес пайдаланушылар (студенттер, оушылар, малімдер, т.б.) шін тсінуге иын болып шыан.

Ежелгі дуір ана емес, ХХ . бірінші тосанындаы жаттар мтінін беруде буквалистік тсіл олдануды насихаттап жрген украинды археографтармен де келіспеуге болмайды. Мысал шін В. Л. Модзалевскийді у. Владимир Киев университетіні профессоры В. Ю. Данилевичке 1919 ж. 31 арашасында жазан хатынан зінді келтіреміз: «Деятельность Архивнаго Управленія возникшаго на Украин въ революціонный пріодъ и существовавщаго два года, закончилась 15 октября 1919 года: въ этотъ день оно распоряженіемъ Попечителя Кіевскаго Учебнаго Округа опечатано и тм самымъ лица, въ немъ работающія, распущены..».

В. Модзалевский хатыны орфографиясы мен жазу емлесін азіргі заманы археографтар згеріссіз бергендігіне кмнданбай-а, соысыны саталу ажеттілігіне атысты сра туындайды. Оны стіне 1918 ж. басында Ресейде орфография мен емле ережесіне реформа жасаланы, соны нтижесінде дауысты дыбыстан кейінгі «ять», «ер» жойыланы, орфография жеілдетілгені, т.б. жзеге асырыланы белгілі. рине, Ерікті армия басып алан Киевте Модзалевский Мскеу, Петроградтаы кеесшілдер сияты жаза алмааны сзсіз (соыларыны да жазу емлесі реформадан кейін бірден, тіпті ресми іс ааздарын жргізуде де жораша тайпалып кете ойан жо: адамдар ондаан жылдар бойы жазып келген жазуын бір стте мытып кете алмайды). Тсіндіруді ажет ететін осындай сттерден кейін, сондай-а алыптасан археографиялы дстрлер мен салттара сйеніп, оны мтінін азіргі заманы орфография жне емле бойынша берген дрыс болар еді.

Бдан рі ресейлік (кейін кеестік те) археография мысалында оны нормативтік-дістемелік базасы алай дамыандыын арастырамыз. кінішке орай, негізінен ресейлік археография шеберінде дамыан белорусты археография тарихи дереккздерді басып шыаруды лтты ережелерін жасау туралы мтылыс боланы туралы андай да бір маызды мысалдарды келтіре алмайды. Наты бір жатты басылымдара байланысты белорус археографтары жасаан ртрлі нсаулар мен жаднамалар жалпыодаты (ресейлік) ережелер мен сыныстар арнасында дамыды, ешандай ерекшеліктері болан жо. Сонда да біз рі арай солар жайлы сз етпекпіз.

ХХ . басында Ресей археографиясында жарияланан дереккздерді айтарлытай оры боланына арамастан, осыан байланысты жатты басылымдарды даярлауды лкен тжірибесі, актілік, сондай-а нармативтік сипаттаы дереккздерді жариялауды жалпы ережелері алыптаспаан болатын. Тіпті тек ана жаттарды жариялаумен айналысуа міндетті болан мекемелер де (Петербургтік, Киевтік, Вилендік, Кавказды археографиялы комиссиялар) з басылымдарын даярлау шін болса да бірыай эдициялы тсілдер жасап шыаруды ойларына да алмады.

детте археографтар лгі ретінде алыптасан дстрді, бан дейін жары крген осындай материалды жарияланымын негізге алып, басылым тсілдеріне здеріні толытырулары мен згерістерін енгізетін. Сйтіп, бл кездегі «ережелер мдениеті», замандас археограф-тарихшы турасын айтандай, «дстр мдениеті» археографиясынан сыып алынан.

Мысал ретінде 1869 ж. бекітілген жне оны ызметіні негізгі баыттарын реттейтін «Вильна аласындаы Ежелгі актілерді жйелеу жне басып шыару туралы ережені» ала отырып, біз жатты 13 параграфтарыны ішінде тек екеуіні ана (3-ші жне 7-ші), оны зінде археография дістемесінен грі аталан мекемедегі археографиялы жмыстарды йымдастыруа атысы барлыын оып, таырауа мжбр боламыз. Айталы, 3-параграф жариялауа жататын жаттар шеберін анытайды: «ХVП жзж. соына дейінгі Батыс-орыс лкесіні занамасына, басаруы мен сот істеріне, жергілікті халыты жне Православты шіркеуді жадайына, сондай-а тарихи жазбалар, кнделіктер жне баса материалдара тсініктеме беретін мемлекеттік жне загерлік актілер (яни, грамоталар, жарылар, сыныстар, сот істері, привилеялар, фундуштар, жазбалар, т.б.)».

7-параграфта сзбе-сз былай делінген: «Комиссия мшелеріні міндеттері: а) кне актілерді арау, оларды блімдерге бліп орналастыру, оларды тариха атысты алатын орындарын анытап, басылым шін тадап алу; б) актілерді дрыстыына баылау жасау, кшірмелерді тпнсамен салыстыру, рбір олмен жазыланны дрыстыына кулік беру, ажет болса рбір актіге тиісінше таырып, сипаттама жне тсініктемелер тіркеу; в) басылан кезде корректурасын алу, жалпы дрыс басылып шыуына баылау жасау. Актілер мен олжазбаларды жариялануы кезінде тарихи ылымны осындай ебектерден талап ететін шарттарыны барлыы саталуы тиіс».

Кріп отыранымыздай, мнда не жарияланатын жаттар мтіні алай берілуі керектігі, не жаттарды басылыма даярлауды археографиялы тсілдерін бірегейлеу туралы (таырып ою, тсініктемелер беру), не ылыми-анытамалы аппарат ру тртібі жайлы бір ауыз сз жо. Іс ааздарын жргізу материалдарына араанда, бл мселелер Вилен археографиялы комиссиясыны сериялы жне сериялы емес типтегі томдарды басылыма дайындау туралы мжілістерінде де ктерілмеген. Мндай жадай Вилендікке дейін екі-ш онжылдытар брын рылан Петербург жне Киев археографиялы комиссияларында да орын алан (мысал шін араыз: 1837 ж. 18 апанда бекітілген Петербург археографиялы комиссиясыны Басшылыа алатын ережелері (Археография бойынша хрестоматия: Мскеу мемлекеттік тарихи-мраат институтыны студенттеріне арналан оу ралы / проф. Г. Д. Костомаров редакциясымен (олжазба ыымен). М., 1955. С. 148–153; осындай ереже негізінде жасалан болуы ытимал, 1840-жылдары бекітілген Киев археографиялы комиссиясы туралы Ережелер жобасы (Журба О. І. Киівська археогрфічна комісія 1843–1921: Нарис історіі діяльності. Киів, 1993. С. 166–169).

Алайда за уаыт дайындыпен атар эдициялы тсілдерді бірлігі саталуын талап ететін сериялы басылымдарды лкен тасыны пайда болып, жымды археографиялы жмысты ажет еткен кезде, ХХ . бас кезінде мірге келген ірі баспалы жобалар ртрлі ережелер мен нсауларды тудыра бастады. Олардан алымдар белгілі бір трдегі дереккздерді жариялауды ережелерін жасауа, археографиялы нормаларды жалпылауа ауысты.

Осылайша, жылнама сияты маызды, сонымен бірге крделі баяндама дереккздерді бірін археографиялы дайындау кезінде эдициялы тсілдерді бірегейлеу ажеттігін тсініп, 1905 ж. А. А. Шахматов жылнамаларды басып шыару ережелеріні жобасын жасап шыарды. Онда жылнамаларды негізгі мтінін тадап алу жне беру, осы дереккзді баса редакциялары мен тізімдерінде кездесетін ртрлі жазыландарды оу, ХV . дейін жне одан кейінгі уаыттарда жасалан жылнама мтіндеріндегі жазу емлелерін пайдалану, т.б. болды. А. А. Шахматов ХІХ . бірінші ширегінде А. Н. Оленин, К. Ф. Калайдович, П. М. Строев, т.б. ресейлік археографтарды жылнамаларды жариялау жніндегі айтандарын айтарлытай дамытып, дістемелік сипаттаы ережеге айналдырды.

Талылаудан кейін шахматовты жоба «Императорлы Археографиялы комиссиялар басылымына арналан ережелер» деп аталан жиынты жата енгізілді. Ереже ресми трде бекітілмесе де, «Орыс жылнамаларыны толы жинаыны» редакторлары оны жмыста басшылыа алан, оан мтінді беру тсілдері туралы мселе комиссиялар мжілістерінде сирегірек талыланатын боландыы ку.

Аталан жобаа шахматовты жылнамаларды басып шыару ережелерімен атар актілік сипаттаы жаттарды басып шыару ережелері де (ХVІ . дейінгі грамоталар басылымыны 6 тармаы, 22 тармаы – актілер басылымын реттейтін жне басылыма крсеткіштер жасауа байланысты 9 тарма) енгізілген, бларды жасауа А. А. Шахматовпен атар В. Г. Дружинин, С. А. Андрианов жне басалар атысан. 1907 жылы бл жоба баспаханалы тсілмен жары креді.

Халы аарту министрлігіні арамаындаы Петербург археографиялы комиссиямен атар жаттарды басып шыару ережелерін жасаумен біратар ресейлік тарихи мрааттар, сондай-а Ресейді жоары ылыми мекемесі – ылым академиясы да айналысты, ол актілік сипаттаы дереккздерді жариялау тртібін реттейтін тыш іргелі нормативтік-дістемелік жатты жасап шыарды. Сз «Экономия коллегиясы Жинаын басып шыару ережелері» туралы болып отыр, оны да, жинаты да дайындауа академик А. С. Лаппо-Данилевский бастамашы болан еді. Батыс Еуропа елдеріндегі археографиялы жмысты жола ойылуын зерттеу шін А. С. Лаппо-Данилевский Австрия тарихты зерттеу институтыны, Берлиндегі жне Мюнхендегі дереккздерді басып шыарумен айналысатын археографиялы комиссияларды, Италияны тарих институтыны жмыстарымен танысты. Ол ылым академиясы шін ХVІ–ХVШ . жаттарын (1900 ж.) жне жекеше жне кіметтік лыорысты актілерді басып шыару (1901 ж.) жоспарын жасады. Ережелерді алашы нобайы 1901 жылы дайын болды. Алайда 1919 жылды 7 апанында зі айтыс болана дейін алым оны жетілдіру жмыстарымен айналысты. А. С. Лаппо-Данилевскийді шкірті С. Н. Валк атап крсеткеніндей, нтижесінде осыан сас батысеуропалы жаттарды жариялау ережелері лгілеріні барлыынан асып тскен, маызы жаынан бір ерекше орды басып шыару ережелерін жасап шыаруды тар шеберінен асып, жалпы археографиялы мселелерден сз озайтын ебек дниеге келді.

Ереже 1922 ж. жары крді. Ол 240 бапа блінген жне грамоталар мтінін беруден бастап, олара тсініктер, крсеткіштер жасауа дейінгі мселелерді амтиды. Осында А. С. Лаппо-Данилевский бірінші рет олданан терминдер (тсініктер «легенда», «бастапы хаттама», «аыры хаттама», «клаузула» жне т.б.) археография мен дипломатика салалаларында жаппай олданыла бастады. Жарияланатын жаттар мтінін беруді ретке келтіру тртібі, олара таырып ою, ылыми-анытамалы аппарат, т.б. жасау ережелері азіргі археографияда да олданылуа лайыты.

А. С. Лаппо-Данилевский «Ережелері» бдан кейінгі барлы осыан сас жмыстара лгі болды деп сеніммен айта аламыз, алайда оны жасаушы алымны есімін белгілі себептермен кейінгі уаыта дейін замандас археографтар атай алмай келді.

Сйтіп, бгінгі кнге дейін зекті болып келген А. С. Лаппо-Данилевскийді бл ебегі археография дістемесі бойынша революцияа дейінгі дебиеттерді соысы болды.

1917 ж. азаннан кейінгі тбегейлі згерістерге байланысты археографиялы жмыстарды йымдастыруда, жарияланымдар таырыбында, археографияа жарияланым дадыларынан жрдай адамдарды кптеп келуіне байланысты, бан дейін жарияланым объектісі болмаан жаттара атысты эдициялы ызметті жаластыруды алашы кезеінде кмек крсете алатын нормативтік-дістемелік база жасау мселесі ктерілді. Бл баыттаы бірінші адам Мраат ісі Бас басармасыны Петроград блімшесіні ызметкерлері жасаан «жаттарды басып шыару ережелеріні» жары круі болды (1919 ж. 15 ыркйекте бекітіліп, «Мраат ісі бойынша декреттер, циркулярлар, нсаулар мен бйрытар жинаында» М., 1921. 1 шы. 118–122 б. басылып шыан). «Ереже», оны растырушыларды пікірінше, мбебап сипатта (яни, кне жаттарды да, жаа жне азіргі заман дереккздерін жариялауда да олданылуа жарайтын) боланымен, дегенмен онда бірінші топтаы дереккздерді жариялау дістемесіне атысты мселелер басым болатын. Бл онда кбінесе Петрге дейінгі кезе жаттарын жариялаумен айналысып келген Петроградты археография комиссиясыны ызметімен байланысты алымдарды (А. А. Шахматов, С. Ф. Платонов, В. Г. Дружинина) атысандыынан еді. Лаппо-данилевты кеейтілген «Ережелерге» араанда бл барынша ысартылан трде болды, – оан бар-жоы 40 тарма енгізілген.

1919 жылы «Ереже» жарияланым масатын, мтінді беру жне жаттарды археографиялы ресімдеу принциптерін, оларды жарияланым ішінде жйеленуін, ылыми-анытамалы аппаратын жасау тртібін, т.б. анытады. Онда жаттарды жариялау тарихи, тарихи-занамалы, тарихи-географиялы жне баса сипаттаы зерттеулерге арналуы ммкін екендігі крсетілді; лингвистикалы жне палеографиялы масаттар шін ескерткіш бйымдарды «фотомеханикалы дістермен» шыару дрыс екендігі айтылды.

«Ережелерде» жаттар мтінін беруде оларды жасалу мерзіміне жне тіл ерекшеліктеріне туелді болды: ХVІ . бірінші жартысына жне одан да ерте кезеге жататын жаттарды жариялау кезінде оларды тпнсамен жолма-жол бірдей етіп теру сынылды; ХVІ . екінші жартысынан ХVШ . дейінгі жаттар «ммкіндігінше длме-дл», біра ріптерді стіндегі жне титл астындаы ріптерді ерекшелемей берілуі керек болды. ХVШ – ХІХ . жаттарыны мтіндері фонетикалы ерекшеліктері саталып берілуі; жуанды жне жіішкелік белгілері азіргі заманы жазу емлелері бойынша берілуін, «ять» рпі тиісінше «е» рпімен ауыстырылуы талап етілді. «Ережеде» шетел тілдеріндегі жаттарды жариялау ерекшеліктері де ескерілген.

1917 ж. кейінгі археографиялы парадигманы згеруі (бізді айтып отыранымыз жаа жне азіргі заман жаттарына деген кзарасты згеруі) бл ызметті нормативтік-дістемелік амтамасыз етілуін жасауды талап етті. 1918 ж. Ресей мраат ісі Бас басармасыны рылуы зіні ведомстволы (е алдымен орталы тарихи) мрааттарын ондаы бар жаттарды саталуын амтамасыз ететін жне сонымен бір мезгілде тек ана сатау емес, тарихи дереккздерді жариялаумен де айналысуа міндетті ылыми-дістемелік орталы ретінде арастырды.

1921 ж. мраат ызметкерлеріні алашы бкілресейлік конференциясыны зінде А. А. Шилов «Басып шыару ызметіне байланысты мраат орыны тарихи-революциялы материалдарын деу» деп аталатын баяндама жасады. Онда ол Мраат басармасына Мембаспада тарихи-революциялы жаттарды кітап етіп шыарумен айналысатын жеке секция ру туралы сыныс жасады. Конференцияда абылданан резолюцияда Мраат басармасына революциялы озалыс тарихы бойынша жне сіресе провинциялардаы озалыс тарихы бойынша жаттарды басып шыаруды йымдастыруа сыныс жасалды.

1925 ж. болан Ресей мраат ызметкерлеріні бірінші съезі 1921 жылы конференцияа араанда мраат мекемелеріні археографиялы ызметін йымдастыру мселелерінен жаа жне азіргі заман кезеіні дереккздерін басып шыару дістері мен тсілдерін талылауа кірісті. Осында жасалан А. И. Андреевті «Тарихи жаттарды жариялау ережелері туралы» баяндамасында жаа заман дереккздерін жариялауа даярлауа ажетті нормативтік жатты керектігі баса айтылды. С. Н. Валк баяндамасында тарихи-революциялы жаттарды басып шыару тсілдеріне байланысты мселелер сз болды. Баяндамашы з сзінде жаттар мтінін басып шыаруа даярлауды талдаумен шектелді, жне де оны мазмнына тарихи тсініктеме беруге байланысты мселелер жеке талылау таырыбы болуы керектігін ана айтып тті.

Тарихи-революциялы жаттарды жариялау дістемесіні жасалмаандыын атап тіп (біратар дстрлері алыптасан баса санаттаы жаттара араанда), С. Н. Валк «осыны нтижесінде мазмны жаынан жасы басылымдар жары кргенімен, олар мият жола ойылан ылыми жмыстара пайдалануа жарамсыз екендігін», бізді ойымызша, ділетті атап крсетті. Осыны жне баса осындай жадайларды ескере отырып жаттарды жариялауды міндетті нормаларын жасау мселесі бірінші орына ойылды.

С. Н. Валк сондай-а жаа жне азіргі заман жаттарына атысты мтінді тадап алу проблемасына да назар аударды. Авторлыты жне осындай трдегі дереккздерді жасау шартын ескере отырып, ол з пікірінше, мтінді тадап алуды мндай формалды критерийінен бас тартуды, оны рбір редакцияны пайда болу шарттарынан немесе жарияланатын жаттара дайындалатын тізімдерден тратын тарихи критериймен ауыстыруды сынды. Баяндамашыны мтінді редакциялау, транскрипциялау жне эмендациялау туралы пікірлері назар аударуа лайы болды; олар бгінгі кнге дейін зектілігін жоалтпай, жаттарды жариялауды ртрлі ережелері мен дістемелік сыныстара еніп келеді. А. С. Лаппо-Данилевскийді «Ережелері» де, оны шкірті С. Н. Валкті кейін маалаа айналдырылан баяндамасы да археография теориясы мен дістемесіні дамуына негіз болды.

Екі баяндаманы да (А. И. Андреев пен С. Н. Валкті) резолюцияларында съезд «жаттарды жариялауды біралыпты жйесіні жасалуын талап етеді жне Орталы мраатты ылыми-йымдастырушылы коллегиясы асындаы арнайы рылан комиссияны кшімен мраат жаттарын жариялауды егжей-тегжейлі ережелерін жасап шыаратын уаыт жеткендігі айтылады. Алайда бл резолюция ресейлік архивистер мен археографтарды асыл армандары болып ала берді. Оны жзеге асыруа жасалан бірден-бір талпыныс С. Н. Валк даярлаан «В. И. Ленин ебектерін басып шыару ережелеріні жобасы» (М., 1926) болды, онда теориялы-дістемелік атардаы біратар маызды мселелер: басылым рамы мен міндеттерін анытау, ылыми-анытамалы аппарат жасау, т.б. арастырылды. 1990-жылдары «В. И. Ленин ебектерін басып шыару ережелеріні жобасын» айта басуа дайындаан С. Н. Валкті шкірттері мен ріптестеріні пікірінше, «бл болашата да толы пайдалануа жарайтын ебек. Сонымен бірге бл ережелерді жасау мен олар бойынша лениндік мтіндермен жмыс жасау- 20-жылдарды зінде-а кеестік дереккзтану шін маызды ылыми зерттеулер – лениндік мраларды зерттеу дереккзтануды негізін салуа ммкіндік берген болатын».

Ресейлік археографтарды археография саласындаы нормативтік базаны жасауа крделі адам жасауына арамастан, бл баыттаы басымды украиналы ріптестерге берілуі тиіс. 1931 ж. Украинаны Орталы мрааты мраат ызметкерлеріні курсын йымдастырды. Онда басалармен атар екі дріс курстары – П. А. Билыкты «Мраат органдарындаы археографиялы жмыстар туралы» жне В. И. Веретенниковты «Археографиялы техникалар міндеттері» оылды, блар шын мнінде украинды археография тарихын (біріншісі) жне жаттарды жариялау дістемесін (екіншісі) баяндаан жаттар болды.

Сол 1931 ж. Мраат ызметкерлеріні бкілукраиналы екінші съезі тті. Съезде «ылыми-тарихи зерттеу ажеттіліктері шін жаттарды жариялау методологиясы мен техникасына негізгі нсаулар» (жобаны жасаан П. А. Билык, жоба негізінен В. И. Веретенников жасаан ХVШ жне ХІХ . кеселерінен шыан жаттарды басып шыаруды уаытша ережелеріні жобасын айталайды) жне «Архів радянськоі Украіни» журналындаы ылыми-деректік жарияланымдар ережесінен» (Е. И. Коганны жобасы) абылданды. Уаыт талабына сйкес екі жатты даярлануы да барынша саясиландырылып, идеологияландырыланымен, олар кеес археографиясыны нормативтік-дістемелік базасын алыптастыруды бірінші тжірибесі ретінде аралуа лайыты.

Белоруссияда украиналы мраатшыларды съезінен бірнеше жыл брын жаттарды жариялау техникасы мселесіне талылау дрежесінде болса да шешім абылдауа талпыныс жасаланын айта кету керек. Бізді айтып отыранымыз - Могилев губерниялы мраатыны мегерушісі Д. И. Довгяллоны «Белоруссиядаы археографиялы жмыстар» атты баяндамасыны орытынды блігі, автор онымен Мраат ызметкерлеріні бірінші бкілбелоруссиялы конференциясында (мамыр 1924 ж.) сз сйлеген болатын. Ол «Жмыс дісі туралы ескертпелер» деп аталды жне практикалы археография саласындаы дістемелік сыныстар сипатында болды. (Бл туралы 1917–1941 жж. Белоруссиядаы археографиялы жмысты йымдастыруа арналан дрістерде егжей-тегжейлі сз болады).

Кейбір деректерге араанда, 1933 ж. Беларусьті Орталы мраатында жаттар жарияланымыны діснамасы мен дістемесі жайлы ебек даярланан, кінішке орай, бізге оны кейінгі тадыры жайлы анытауды сті тспеді.

1930 ж. Мскеу тарихи-мраат институтыны рылуымен жаттар жарияланымыны дістемесі (немесе техникасы) мселесін талылау оны абырасына ауысып, онда А. А. Сергеев жасаан археографиядан арнаулы курс оылатын болды. Бір басында практик-жариялаушы жне педагог тжірибесін жасы штастыран Сергеев «Красный архив» журналын редакциялаушы боландытан, басалардан грі жаттар басылымыны ережелерін жасауа дайындыы мол еді. кінішке орай, мезгілсіз ажал (А. А. Сергеев 1935 ж. 19 ыркйекте 50-ге араан жасында айтыс болды) алыма бастаан ісін аятауына ммкіндік берген жо.

Дегенмен де А. А. Сергеевті «Архивное дело» журналында жариялаан «жаттарды жариялауды діснамасы мен техникасы» (1932, № 1–2) жне «КСРО ОМБ жаттарын басып шыаруды ережелерін жасау мселесіне» (1935, №1) атты маалаларыны біратар кемшіліктері боланымен, оны ізбасарларыны жмыстары шін жаымды маызы болды. Соы мааласына осымша ретінде автор «КСРО ОМБ жаттарын басып шыару ережелеріні жобасын» жариялаан.

Таы бір ресейлік археограф А. Л. Поповты «Бізді тарихи жаттарды басып шыару туралы мселемізге» атты мааласы А. А. Сергеевті жоарыда аталан соы мааласымен бір мезгілде дерлік жары крді (1935, №3). Онда да жоарыда сз болан украинды алымдар ебегі сияты здеріне дейінгі археографтар ызметіне нигилистік баа берілді. Кеес археографиясыны революцияа дейінгі «тасбаа аяындай арынымен мшр болан» академиялы жмыстарымен салыстыранда жеткен жетістіктерін атай келе, автор «мтіндерді археографиялы деу жне алпына келтіру дістері саласында бізді алдымызда технологиялы мрамызды бл саласындаы кне, жинаталып алан лкен, рі алынбаан міндет транын атап крсетті».

Мааласыны аяында А. Л. Попов наыз большевиктерше, редакторлы субъективизмні, жаттарды жариялау саласын жайлап алан бассызды пен анархияны кзін ртуа шаырды. «Карфаген иратылуы тиіс, – деп толанды ол, – жариялау ісіндегі анархия жойылуы тиіс, жаттарды жариялау ережелері жасалуы керек».

Маалада теориялы сипаттаы мселелермен атар (жарияланым мен тарихи зерттеу, жарияланым таырыбын анытау араатынасы туралы, т.б.) дістемелік проблемалар да сз болды (крсеткіштер, тсініктер, т.б. жасау туралы), оларды археографтар жмысы шін ешандай маызы болмады жне оларды сраныстарын анааттандыра алмады. Осы жадайды ескере отырып, е алдымен мраатшылар мдделі болан тарихи жаттарды жариялау ережелерін жасау талпыныстары жаласа берді. Сонымен бірге бл істе 1929 ж. одаты ОМБ рыланнан кейін, оны органына айналан «Архивное дело» журналыны жемісті ызмет атаранын айта кеткеніміз жн болады.

Журналды 1935 ж. 4 – нмірінде жары крген А. А. Шиловты «Тарихи жаттарды жариялау мселесіне» деп аталатын мааласы осыны алдындаы нмірде жарияланан А. А. Сергеевті «КСРО ОМБ жаттарын жариялау ережелері» жобасына н осу еді. Мселе мынада, Шилов та Сергеев сияты осындай нормативтік жатты жасаумен айналысан болатын, рас, ол тек жаа заман дереккздерін жаиялауа ана олданылатын. Ол жасаан «Жаа заман жаттарын басып шыаруа даярлау ережелері (ХІХ–ХХ .)» Г. А. Князевті «Мраат ісіні теориясы мен техникасы» (Л., 1935. С. 108–120) кітабына осымша ретінде жарияланан болатын. Ол материалды дрыс жне олжетімді беру жаынан А. А. Сергеевті «Ережелерінен» тымды болды, оны стіне жаттарды жариялауа байланысты негізгі мселелерді амтыды.

А. А. Шилов «Ережелерді» 12 беттік вариантымен шектеліп алмады, оны толытырып, жетілдіріп, нтижесінде 1936 ж. «ХІХ жне ХХ . басындаы жаттарды жариялау бойынша басшылы» деп аталатын кітабын жазып, оны 1939 ж. Мскеу Тарих-археография институты басып шыарды. «Басшылыты» рецензиялаан С. Н. Валкті пікірінше, ол нерлым басым жаттарды жариялаумен айналысатын тарихшылар мен мраатшыларды стеліні стінде жатуы тиіс кітап (он жылдан астам уаыт солай болып келді де). А. А. Шиловты жмысы негізінен жаа замандаы практикалы археология саласындаы бірінші негізгі нормативтік-дістемелік жат болып саналды жне аталан кезе жаттарын жариялауа байланысты барлы мселелерді амтыды. Оны екі маызды блімі жарияланатын жаттар мтінін тадап алуа арналан; одан кейін таырыптар, тсініктер, тсініктемелер, кіріспе маалалар жасауа арналан блімдер келеді. Автор з бетінше крсеткіштер мен ртрлі анытамалытар жасауа атысты блімдерді бліп крсетті.

А. А. Шиловты «Басшылыында» бан дейінгі екі онжылды бойында пайда болан жаттар басылымын даярлауды кпырлы практикалы тжірибесі ескерілді. Оны артышылыы ретінде осындай тектес басылымдар шін е керекті сапалар – рылым натылыын, сондай-а баяндау арапайымдылыы мен анытыын айтуа болады. «А. А. Шилов, – дейді «Басшылыа» рецензия жазан С. Н. Валк, – осы тсілмен зіні олжазбасында жаттарды жариялау мселелерін жалпы жаттар сапасын талылау аясында жоалып кетуден сатап алан; сонымен атар авторды кітабында жаттарды жариялауа байланысты кейбір маызды мселелер жай ана аталып ткені шін кінлауа да болады».

Рецензияшы кітап кемшіліктері атарында мыналарды атайды: регест жат зінділерін жариялаумен араластырылан; «отпускілер» «ааздарды алашы жобасымен» састырылан; бірнеше тпнса авторлы мтіндер редакциясы болан жадайда мтінді тадап алу мселесіне формалды кзарас бар; мтін эмендациясы мселелерін баяндауда аныты жетіспейді, т.б.

Дегенмен, С. Н. Валк атап ткен кемшіліктерге арамастан (сз реті келгенде айта кетелік, рецензияны зі зектілігін бгінгі кнге дейін жоалтпаан, археографияа байланысты теориялы-дістемелік сипаттаы тамаша ебек болып шыан), А. А. Шиловты «Басшылыы» ресейлік ана емес, лемдік археографиялы дебиеттегі ірі былыс болды. Жаа заман жаттарын жариялаумен айналысатын ресейлік, белорусты, украиналы археографтар, шынында да, практикалы рекет барысында сзсіз кездесетін кптеген крделі мселелерге жауап табатын олдан тспейтін кітап болып шыты.

Егер шиловты «Басшылы» жаа заман жаттарын жариялаушыларды «мірін жеілдетсе», оан дейін ш жыл брын жары крген соан сас «ХVІ – ХVП . жаттарын жариялау ережесі» ертедегі (Петрге дейінгі) кезе жаттарын жариялау тртібін реттеуге олданылды. Сз КСРО А Тарих-археография институты жасап шыаран (раст. акад. Б. Д. Греков, В. Г. Гейман, Р. Б. Мюллер, К. Н. Сербина, Н. С. Чернов) жне Институтты маалалар жинаыны 2-томында жары крген «Дерекккзтану проблемалары» (Л., 1936. С. 315–331), «ХVІ–ХVП . жаттарын жариялау ережелері» туралы болып отыр. Оларда басалармен бірге мтінді ысартып беруге байланысты мселелер арастырылды, бл сіресе жаа жне азіргі заман жаттарын жариялауда барынша зекті мселе болатын, йткені «тарихшы орта асырлардан зап, кейінгі асырлара жаындаан сайын, уаыт аз ткендіктен, жне жзжылдытар ткен сайын мемлекеттік аппарат лайып, мемлекеттік аппаратты артуы осы аппарат ызметін трлендіруді кшейте тскендіктен кбейген жаттар тасыныны астында тншыып ала жаздайды». Мтінді ысартып беру туралы блімні негізіне Институт ызметкерлеріні жаттарды ысартып, регест жолымен немесе жаттарды кесте формасында жинатап берудегі жинаан тжірибелері алынды.

Тарих-археология институтыны «Ережелеріне» тн таы бір жадай, олар А. С. Лаппо-Данилевскийді «Экономия коллегиясы грамоталарыны жинаы» рухын басшылыа алып, ХVІ–ХVП . жаттарыны орфографиясын азіргі заманы трінде беру мселесін азды-кпті шешкендей болды.

Ресей, Украина, Беларусь археографтарыны бан дейінгі барлы практикалы жне дістемелік ызметтеріні нтижесі 1945 ж. «КСРО мемлекеттік мраатты орыны жаттарын жариялауды негізгі ережелері» пайда болуына алып келді. Олар КСРО НКВД ММБ (мемлекеттік мраатты басарма) жне КСРО А Тарих институтыны грифімен жары крді. Оны растырушысы сол кезде Бас мраатты баспа блімін басаран МГИАИ доценті П. Г. Софинов болды.

Оны алысзінде «бан дейінгі барлы ережелерден згешелігі, бл ереже белгілі бір кезе жаттарына ана емес, шыу тегі мен сипатына байланыссыз барлы жаттара олданылатыны» атап крсетілген. «Негізгі ережелерге» С. Н. Валк зіні «Кеестік археография» монографиясында ттас бір тарау («Кеестік археографиялы практика мселелері») арнап, егжей-тегжейлі талдау жасады. Бан біз лі курсымызды тиісті дрістерінде айтып ораламыз. Бл жерде тек ана оны даярлы кезеінен бастап Мскеуде дайындалып жатан осындай жаттарды талылануында белорусты мраатшыларды атысандыы байалатынын атап ткіміз келеді.

1950–1960-жылдары басталан археография саласындаы норма жасаушылы ызметіні белсендірек бола тсуі осы кезде КСРО-да болан оамды-саяси сипаттаы оиалармен тікелей байланысты. ылыми жне мраатты мекемелермен атар ЖОО-лар, мражайлар, кітапханалар, баспалар, газет-журнал редакцияларыны, т.б. ызметкерлеріні кілдері де практикалы археографиямен ызу айналыса бастады. Бан дейін пия саналып келген мраатты орлар тріндегі жаа жарияланым объектілеріні пайда болуы, т.б. эдициялы ызметті дістемелік амтамасыз етілуін табандылыпен талап етті. 1950–1960-жылдары жаттар жариялауды біратар ережелеріні пайда болуы осы жадайды сері деп білеміз. Бан дейінгі негізінен бір мекеме дайындаан жне кбіне шектеулі шеберде пайдалануа есептелген дереккздермен салыстыранда, 1950–1960-жылдар ережелері кооперативті жасалып, мбебап сипатта болды.

Мысалы, 1955 жылы «Тарихи жаттарды жариялау ережелерін» (келесі 1956 жылы сранысты аса зор боланы ескеріліп, оны екінші редакциясы басылып шыты) шыару шін КСРО А Тарих институты, КСРО Бас мрааты жне Мскеу тарих-мраат институты жмыс істеді. жатты растырушылар арасынан біз белгілі ресейлік археографтар мен тарихшылар – С. Н. Валкті, А. А. Новосельскийді, Л. Н. Пушкаревті кездестіреміз.

Жоарыда атап ткеніміздей, Беларусь мраатшылары мен археографтары басалармен атар бл ережелерді талылауына атысты (соылары «КСРО БМФ жаттарын жариялауды негізгі ережелеріні» жаа редакциялары ретінде дайындалды). Олар жасаан ескертпелер мен сыныстар белгілі бір дрежеде теориялы сипатта болды (мысалы, «жата ішкі жне сырты сын» ымыны маынасын ашуа, таырыпты тадау критерийлерін оларды ылыми мнімен жне саяси зектілігімен ана емес, осы таырыптаы жаттарды болуымен де толытыруа, т.б. сыныстар жасалды).

Бекітілген жне басылып шыан «Ережелерді» баспаа даярлауды негізгі кезедері ескерілген 205 тарматан тратын 10 блімге топтастырылан: 1. Таырып тадау, жаттарды анытау жне іріктеу. 2. Мтінді белгілеу. 3. Таырыпшалар. 4. Тсініктер. 5. Басылымны ылыми-анытамалы аппараты. 6. осымшалар. 7. Иллюстрациялар. 8. Жекелеген бліктері мен жаттарды басылымда орналасуы. 9. Мазмны. 10. Басылымны сырты трі.

Бірінші блімні мазмны 1945 ж. «Негізгі ережелермен» салыстыранда, таырыпты тадау, жаттарды анытау жне іріктеуде тек ана таырыпты басылымдармен шектелсе де, нерлым тереірек ым береді.

Екінші блімде мтінді белгілеуге байланысты мселелер аныыра баяндалан. Археографиялы практикада алыптасана айшы ежелгі жне авторлы мтіндерді беруде тзетілген оылымды сзбе-сз беруге (негізгі мтінді емес) сыныс жасалды. Осы блімні 3-тармаында мтінді беру кезінде ХVШ . ортасына дейінгі жаттарды тпнсасында орфографиясын сатау сынылды. Бл осы кезеде морфографиялы принципке негізделген М. В. Ломоносов грамматикасыны пайда болуыны сері, дегенмен фонетикалы жне морфографиялы принциптерді станатын ескі орфография дстрлері Ресейде ХІХ . басына дейін саталаны белгілі.

ылыми-анытамалы аппарат туралы блімге растырушылар 1945 ж. «Негізгі ережелерде» жо оиалар хроникасы, терминологиялы крсеткіш, пайдаланылан дереккздер тізбесі, ысаран сздер тізімі, библиография сияты трлерін енгізген.

жаттар жарияланымын тарихи алысзбен беру міндетті еместігі, археографиялы алысзбен шектелу ажеттігі жайлы даулы сыныс жасалды. Бізді ойымызша, ол «Ережені» жасаушыларды осы кезге дейін археографияда орын алып келген саясат пен идеология ысымыны кріністерінен тару сияты шынайы тілектерінен туындаан сияты. (Жоарыда атап ткеніміздей, бл украинды археографтар жасаан 1930-жылдарды нормативтік-дістемелік жаттарында ерекше кзге тсетін еді). Мазмны бойынша тсініктемелерде жатты датасы мен авторлыын негіздеу де кдік туызады. Осыан орай рецензентті «дата мен авторын крсету жат мтініні жасалу тарихына байланысты боландытан, мндай негіздемені орыны мтінге тсініктемеде» деген ескертпесімен келіспеске болмайды. Мазмнына тсініктеме сипатыны ерекшеліктерін: баалау тсініктеме, тсінік беретін тсініктеме, толытыратын тсініктеме, анытама беретін тсініктеме, т.б. баяндап жату да арты сияты болып крінді.

Осы жне баса да кемшіліктеріне арамастан, негізінен «Ережелер» жаымды ызмет атарды: оны арасында археографиялы практикада тарихи дереккздерді жариялау тсілдерін бірегейлеу саласында айтарлытай табыстара ол жеткізілді.

Белорус археографиясыны тарихы шін С. Н. Валкті басшылыымен жзеге асырылан «Кеес кезеіндегі жаттарды басып шыару ережелері» (1960 ж. басылып шыан) даярлануыны ерекше маызы бар. Брынылармен салыстыранда ол біршама «жеілдетілген» сипатта болды, олай дейтініміз онда блімдер сегізге дейін ысартылан: 1. Анытау мен тадап алуа дейінгі жмыстар. Басылым трлері. 2. Анытау жне тадап алу. 3. Археографиялы рсімдер. 4. Мтінді беру. 5. жаттарды жйелеу. 6. ылыми-анытамалы аппарат. 7. осымшалар. 8. Иллюстрациялар.

Аталан «Ережелерді» жобасына Беларусь мраат органдары мен мекемелеріні ызметкерлері 40-тан астам сыныстар мен ескертулер жасады. Оларды нерлым маыздылары мыналара келіп саяды: жарияланымны типтері, трлері мен формаларына оларды масаттарына орай толыыра анытама беру; басылым шін жаттарды анытау мен тадап алу принциптерін нерлым аныыра баяндау, т.б. Белорусты мраатшыларды бан дейінгі бар басылым типтеріне: академиялы (ылыми), гіт-насихатты (ылыми-кпшілік), оулы (хрестоматиялы) осымша анытамалы типін енгізуге жасаан сыныстары кіл аударарлы боланымен жзеге аспады.

Белорус мраатшылары мен археографтары дайындалу стіндегі «Ережелерге» «КСРО халытарыны тілдеріндегі (белорус, украин) жаттар мтіндерін беруді реттейтін параграфтар осу туралы мселені екінші рет ктерді. Бл жадай бір жаынан оларды осы проблеманы маыздылыын тсінетіндігін білдірсе, екінші жаынан археография саласындаы дістемелік дебиеттермен таныстыы нашарлыын да крсетті. Мселе мынада, бл кезде Украинада М. Пещак пен В. Русаковскийді «Правил видания памяток украіньскоі мови ХІV–ХVШ ст.» жаттарын басып шыару жмысы аяталуа жаындаан болатын (Киевте 1961 ж. жары креді), бан оса баса да осыан сас жаттар даярланып жатан-ды. Беларусь мраатшылары мен археографтарыны пікірінше, «Ережелер» жобасы анытайтын ежелгі жаттар мен жаа дуір жаттарыны шекарасы да тсініксіз, тсіндіруді ажет ететін мселелер жеткілікті сияты.

Брінен де «Ережелер» жобасындаы жаттар жарияланымыны басылым типіне байланысты айта басылуына атысты тарматары кбірек дау туызды. Белорус археографтарыны пікірінше, ылыми типтегі басылымдарды айталама жарияланымы тек бан дейінгі басылым библиографиялы сирек кездесетін кітапа айналанда ана; егер басылым кезінде жат брмаланан немесе дрыс жарияланбаан жадайда; егер бейнелік немесе ор бойынша басылымдары даярланып жатан болса ана ммкін деп есептеді.

ылыми-кпшілік жне оулы басылымдара келсек, бл жерде, белорус археографтарыны пікірінше, «жаттарды айталанып басылуы ммкін, ал кей кезде тіпті ажет те».

Сонымен бірге нерлым креген практик-археографтар «Ережелерді» жобасында жаттар жарияланымыны айталама басылымына ке клемді жол беруінен археографиялы жарияланым мен тарихи зерттеулер арасындаы шекараны жойылып кету аупі бар деп есептеді. «жаттар жинаы – зерттелген ебек емес, андай да бір таырыпты талдау жмысына ажетті рал, – деді Минск облысты Мемлекеттік мраатты ызметкері. Брын жарияланан жаттарды тек ерекше ттенше жадайларда ана, мысалы, жарияланым библиографиялы сирек басылыма айналанда, немесе жоалып кеткенде ана жариялау шін пайдалануа болады».

Археографиядаы идеологиялы диктата, рас, тек ана кімшілік дістермен, республикалы ОММОР кілдері жол бермеуге талаптанып крді. Олар «жаттар басылымын белгілі бір басшы адама жаымпаздану масатында тек біржаты матауа ру шін жаттарды арнайы тадап алуа жне тіпті брмалауа тыйым салу туралы жеке тарма осу керек деп есептейтіндіктерін білдірді. Мысалы, азамат соысы кезіндегі Сталинні рлін, Отан соысы кезіндегі Хрущевті рлін. т.б. ктермелеу шін осылай жасалан». Осы жадайды ескере отырып, Беларусь ОММОР ызметкерлері «Ережеге» «лі тариха айнала оймаан, тіпті жаттары мраата тсіп лгірмеген» азіргі заман таырыбындаы жаттар жинатарын даярлауды шектейтін, тіпті тыйым салатын тарма енгізуді сынды. Минск облысты Меммраат кілдері тіпті сол мерзім тпейінше жаттар жарияланбайтын мерзімді белгілеуді талап етті.

рине, мндай батыл сыныстар даярланып жатан «Ережеге» енгізілмегені былай трсын, Минскіден Мскеуге жіберілген сыныстар мен ескертпелер жинаыны тізіміне де іліккен жо. Е жаманы – бл тізімге мскеулік ана емес, жергілікті (белорустытарды оса) жаттар басылымдарынан алынан мысалдарды да, сондай-а «стилистикалы ерекшеліктер мен сйлемдерге» тсінік беретін мысалдарды енгізу туралы сыныс та ілікпеді.

Жарияланатын жаттарда ойылан олдарды алпына келтіру туралы маызды ескертпелер жасалды. Белорусты мраатшылар «Ережеде» ойылан олдар туралы тармаа арнайы тсініктеме берілуі керек деп есептеді. Онда ойылан олдар оны иесіні одан кейінгі тадырына байланыссыз (троцкийшіл, сталиншіл, эмигрант, коллаборационист) алпына келтірілуі тиістігі айтылды. «Бл жайлы, – делінді республикалы ОММОР дістемелік комиссиясыны ескертпелерінде, – тсініктерде немесе бет астындаы тсініктемелерде айта кетуге болады. Бізде онсыз да ртрлі сатанулардан тарихымызды бет-бейнесі кмескі тартан».

Жоарыда аталан ережелерден баса осымен бір мезгілде – 1917 ж. революция тарихы, азамат соысы, жымдастыру, мдени рылыс, т.б. бойынша кп томды сериялы басылымдарды дайындалуын бірегейлеуге арналан біратар жаднамалар, нсаулар, дістемелік сыныстар пайда болды. Оларды барлыы бан дейінгі бар ережелерді дамыту, толытыру шін жасалынды жне мтінді беру бойынша наты сыныстар, жаттарды археографиялы ресімдеу ерекшеліктері, олара ылыми-анытамалы аппарат беру, т.б. баытында болды.

1950 жж. аяы – 1960 жж. басында мдени рылыс тарихы бойынша жалпыодаты серияларды белорусты томдарын дайындауа кірісе отырып, республиканы мраатшылары нормативтік-дістемелік жаттарда лттар тілінде жазылан жаттарды археографиялы ресімдеу принциптері, оларды мтіндерін беру тсілдері туралы крсеткіштерді жотыынан туындаан біратар проблемалармен бетпе-бет келді. Бл белорус тілінде жазылан «Белоруссия нері» жинаыны жаттарын археографиялы деу бойынша жаднамалар» деп аталатын арнайы жатты жасау ажеттігін тудырды. Жаднама белорус тіліндегі жаттарды жариялау тжірибесін жинатауа жасалан бірінші талпыныс ретінде ызыушылы тудырады. 1969 ж. «КСРО-даы тарихи жаттарды жариялау ережелеріні» жары круі жаттарды жариялау дістемесіндегі бірінші адам болды. Оны дайындауа КСРО-даы біратар мраатты жне ылыми мекемелер: БМБ, БЗИДАД, КСРО А КСРО тарихы институты, КОКП ОК жанындаы МЛИ, КСРО МК жанындаы Баспасз комитеті, МГИАИ атысты. «Ережені» талылауа белорус мраатшылары мен археографтары белсене атсалысып, дайынды стіндегі жатты сапасын жасартуа баытталан біратар маызды ескертпелер мен сыныстар жасады.

Брынылардан згешелігі 1969 ж. «Ережелерде» басылымды оларды типтері мен трлеріне байланыссыз даярлау спецификасы, сондай-а ртрлі дереккздермен (мемуарлармен, эпистолярлы, статистикалы жанрлармен, шетел тілдеріндегі, КСРО халытарыны тілдеріндегі жне т.б.) жмыс істеу дістемесі крініс тапты. Мнда жатты басылымдарды жіктеу мселелері нерлым егжей-тегжейлі арастырылды, жатты басылымдар типтеріне, трлері мен формаларына анытама берілді, типіне, трі мен формасына байланыссыз кез келген жарияланым барлы ылыми талаптара сай болуы керектігі ашып крсетілді.