Дріс масаты:Жариялау шін жаттарды анытау жолдарынашып крсету.

Тірек сздер:Таырып, жаттарды анытау, тарихнамалы фактор, мрааттанулы фактор, деректанулы фактор, орды жне трлік баспалар, деректерді анытау кзі.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

Жариялау шін жаттарды анытау жмысын йымдастыруды кез келген ылыми-зерттеу жмысынан айырмашылыы аз. детте оны алдында басылым таырыбы бойынша монографиялар, маалалармен атар жатты жарияланымдарды да оса ммкіндігінше толы (библиографиялы тізім) жасау жзеге асырылады. растырушыны бдан былайы жмысыны тиімділігі библиографияны аншалыты толы жасаланына байланысты болып келеді. Таырып бойынша дебиеттерді, мерзімдік басылымдарды, жатты басылымдарды зерттеу – аныталатын дереккздер луетіні шеберін анытауа ммкіндік береді. Бл жердегі маыздысы – белгілі бір кезедегі мемлекеттік немесе ведомстволы мрааттар торын, оны ішінде мемлекеттік мрааттарды айта рылу мерзімдерін, оларды ылыми-анытамалы аппаратын, мрааттарды орлармен жабдыталу тарихын, оларды аншалыты саталандыын білу болып табылады.

Жарияланан жаттарды анытау кзі болып е алдымен кіметтік органдарды ресми басылымдары саналады. Археограф шін кне задар жинатарыны барлыын, оларды ай жылдары басыланын, айта басыланын білу аса маызды. Ондай басылымдарды ресми сипаты болмаанымен, тиісті жатты жарияланымдарды даярлау кезінде оан кз салу аса пайдалы болма. Маызды ресми басылымдар атарында Ресей империясыны толы задар жинаы, Ресей империясыны задар жинаыны ш басылымы бар.

Археограф шін ведомстволы басылымдар, мерзімдік баспасз, жаттар жинатары, мемуарлар, т.б. анытау кзі ызметін атара алады. Осынау аса зор «апараттар теізінде» зіндік бадарлаушылы рлін атаратындар – библиографиялы анытамалытар, крсеткіштер, каталогтар болып табылады.

Жарияланбаан жаттар мемлекеттік жне ведомстволы мрааттарда, кітапханалар мен мражайларды олжазба блімдерінде, жеке мрааттар мен коллекцияларда аныталады.

Курсымызды бірінші бліміні дрістерінде айтып ткеніміздей, археография тарихнамамен тыыз байланыста болып, оны сраныстарына сезімталдыпен арауа тиіс боландытан, археограф отанды жне шетелдік тарихты ртрлі былыстары бойынша ылыми-зерттеушілік дебиетпен жасы таныс болуы керек. Бл жерде оан тарихи библиография, сондай-а тарих ылымыны тарихы бойынша зерттеулер кмекке келеді.

дебиетті зерттеп, дереккздер шеберін белгілеу негізінде басылымны жоспар-проспекті жасалады, онда жаттар жинаына енгізілуге тиісті мселелер мен оиалар ашып крсетіледі; жаттарды аныталу, тадап алу дістеріні ерекшеліктері, мтінін беру жне археографиялы безендірілуі белгіленеді; дереккздерді жйеге келтіру тсілдері, ылыми-анытамалы аппаратыны рамы аныталады; таырып бойынша библиография келтіріледі; наты нмірлері мен орларыны, коллекцияларыны, т.б. крсетілген мрааттар, кітапханалар, мражайлар шебері белгіленеді.

детте анытау бан дейін жары крген жаттар жинатарын, дебиетті зерттеуден басталады. Бл археографа оларда кездесетін сілтемелер арылы дереккздер шеберін анытауа ана емес, сонымен бірге оларда жарияланан жаттарды (толы немесе зінділермен) белгілеп алуа ммкіндік береді.

Мерзімдік басылымдарда жары крген жаттарды: декреттер, жарлытар, аулылар, съездер, конференциялар мжілістеріні хаттамалары, хаттар, т.б. анытауды зіндік спецификасы бар. Ресми басылым болып есептелмейтін газет немесе журнал беттерінен зін ызытыран жатты кезіктірген археограф оны мтіні тпнса немесе ресми басылым мтінімен бірдей екеніне кз жеткізуі тиіс. Бл шін мерзімдік басылым редакциясына немесе е дрысы – тпнса саталатын жерге хабарласу керек. Осылайша газет немесе журнал жат туралы млімет жинауды нерлым олжетімді кзі болып табылады, алайда ол тек сирек жадайларда ана, археограф арнайы келіскен кездері ана жат жариялауды кзі бола алады.

з материалдарыды: маала, хабар, репортаж, корреспонденция. интервью, фельетон, пікірлеріді, т.б. мерзімдік басылымдарда жариялауды жні бір баса. Бл жадайда газет немесе журнал негізгі дереккз болып есептеледі, алайда мерзімдік басылымдардаы з материалдарын басуа даярлаан кезде де археограф редакция мраатына немесе материал авторларыны жеке мраатына хабарласу арылы оларды тпнсасын табуы керек. Оларды варианттарын жарияланан мтінмен салыстыруды археографа да, даярланып жатан жарияланымны болаша пайдаланушысына да осы баспасз органыны тарихын (кеінен аланда – журналистика тарихын), авторды жеке басын зерттеуде жне, е аырында, газет (журнал) материалдарын даярлау кезіндегі оамды-саяси ахуалды зерттеген кезде берері кп болма.

Жарияланан материалдарды анытааннан кейін мраатты жаттарды анытауа кіріскен дрыс. Ол археографты ызытыратын ылыми-анытамалы аппарат жйесін, сондай-а ондаы лі кзге тсе оймаан жаа тсімдер жайлы мліметтерді зерттеуден басталады. Бл мселеде мрааттар бойынша нерлым олжетімді анытамалытар – жолкрсеткіштерде апараттар айтарлытай тапшы болып келеді. Оларда соыстан кейінгі тскен жаттар жайлы мліметтер болмауы ммкін.

Жарияланан ылыми-анытамалы аппарат трлерімен танысты жарияланым таырыбы бойынша жаттар болуы ммкін деп жобаланатын наты орлар мен коллекцияларды белгілеп алуа ммкіндік береді. Бдан кейін орлар тізімін зерттеу мраатта бар барлы каталог трлерімен (жйелеуші, пндік, таырыпты, атаулы, географиялы, т.б.) танысумен параллель жргізілуі тиіс.

Мраат жаттарын табысты анытау кбіне растырушы мраатты эвристикамен таныс па, жо па, тарихи дереккздерді жатан жерін дл табар зіне тн сезімталдыы ай дрежеде, соан байланысты болады. Соысы, бізді ойымызша, мраатты ылыми-анытамалы аппараты жйесін зерттеуден ана пайда болмайды, е алдымен археографты мраат жаттарымен за мерзім оян-олты жмыс істеуі негізінде, тжірибеден туші мраатшылармен немі байланыс жасаудан, жне е аырында, оны жалпы тарихи даярлыы нтижесінде пайда болады.

На осы, жаттарды анытау кезеінде, тарихшы мен мраатшы кооперациясы ажет болады. Тарихшы тарихи зерттеу дістерін мегергенімен, кбіне мраатты эвристика мселелерін шешуде дрменсіздік танытады; мраатшы мраатты кптеген орлары мен коллекцияларында шашырап жатан жекелеген тарихи дереккздер жайлы айтарлытай танымы боланымен, кейде оларды арасындаы себептік-салдарлы байланысты, оларды тарихи таным процесіндегі орындарын аара алмайды.

Бейнелеп айтанда, тарихшыны жйегі кішігірім, біра мият делген, ктімді, ал мраатшыны жері ауматы-а, біра ол жасы жеміс беруі шін, бірінші оны днді даылды ктіп-баптауды озы технологиясымен таныстыруы керек те, ал ол оны барлы алапа таратуы тиіс.

Кпшілік жадайда ресми жаттармен атар жеке баса атысты дереккздер де жарияланым объектісі болуы ммкін (жеке хаттар, кнделіктер, естеліктер, маалалар, т.б.). Оларды анытау шін орларында ресми жаттама саталып алан мемлекеттік мекемелер мен оамды йымдар тарихын ана біліп ою жеткіліксіз болады. Бл жерде орында зіні жаттары (е алдымен хаттары) саталан археографты ызытыран адаммен арым-атынаста болан барлы жандарды анытауды маызы зор. Сондай-а бл орларды саталатын жерін білу де маызды. кінішке орай, кейбір республикалы мрааттарда, кітапханаларда, мражайларда саталан жеке мраатты орлар туралы анытамалы басылымдар болмауы да ммкін, сондытан мндай жмыстарды табу шін кейде крші елдерге тініш жасауа тура келеді.

Статистикалы, скери, картографиялы, ылыми-техникалы, кинофотофоножаттарды анытауды зіндік ерекшеліктері болады (Кино жне фотожаттарды анытау жне жариялау дістері туралы мына ебектерді арауа болады: Магидов В. М. Зримая память истории. М., 1984; Янин В. Л. Старая граммофонная пластинка как объект источниковедения // Археографический ежегодник за 1978 год. М., 1979; Селезнев М. С. Проблемы публикации фонодокументов // Актуальные вопросы теории, методики и истории публикации исторических документов: Межвузовский сборник научных трудов. М., 1991. С. 63–68 и др.) Сйтіп, статистикалы дереккздер шін жаттарды аыры мтіндерін анытау маызды болса, ылыми-техникалы дереккздер шін – объектіні (бйымны) сатылар бойынша делуі маызды. скери аппаратты баыныштылы буындарын білу керек, скери іс ааздарын жргізу йымдарын білу ажет боланда орда жо бір штабты материалдарын осындай орларда жатып алан жоары жне тменгі тран штабтар материалдармен толытыруа ммкіндік береді.

Жргізілген іздеу жмыстарыны нтижелері рбір аныталан жата белгіленген лгідегі карточка толтырумен бекітіледі (Карточканы сипаттамасы КСРО мемлекеттік мрааттары жмыстарыны Негізгі ережелеріні 7.2.2.14 б. келтірілген (М., 1984), бл зірге кп жерлерде олданыстаы нормативтік жат болып келеді). Онда анытауды таырыбы мен ішкі таырыбы, саталатын орны крсетілген жат таырыпшасы (ажет боланда жатты мазмныны адатпасы беріледі); іс ааздарын тіркеу нмірі; жатта аталатын оиа болан орны белгіленеді; жатты пайдаланылуы ммкін сипаты жайлы белгі ойылады (негізгі рама осу, ескертпелерде, алысздерде, хроникада, т.б. олдану шін). Аяына анытауды жргізген адамны аты-жні крсетіліп, карточка толтырылан кн ойылады.

Археография тжірибесінде карточка элементтеріні саны, таырыбы, ішкі таырыбы, таырыпша, псана жне карточка толтырылан мерзім мен авторы туралы мліметтерді ана крсетуге дейін ысартылуы ммкін. Жмыс барысында жасалан карточкалар массиві кейін мраатты ылыми-анытамалы аппаратыны рамына енгізіледі. детте аныталан жаттар клемі тадап алынаннан бірнеше есе арты болады, ал жината жары кргендерден тіпті кп.

Жариялау шін жаттарды тадап алу проблемасы, курсымызды бірінші блімінде сз ыланымыздай, нерлым крделі, дау-дамай, пікірталаса азы болатын мселе (бл туралы толыыра мына ебектерді араыз: Отбор исторических источников для публикации в различных типах и видах изданий документов: методические рекомендации. М., 1986; Козлов О. Ф. Проблема отбора документов для издания в советской археографии (1950 – 1980-е гг.) // В кн.: Современные вопросы историографии советской археографии. М., 1986 и др.). На осыны шешіміне келгенде растырушыларды субъективизміне даыл жол ашылады: жариялауа тадап алынан жаттарды мні мен маызын баалауда оларды штарлытары кейде саяси, идеологиялы, конфессияаралы, этносаралы, т.б. сипаттара ие болып шыа келеді. ткен дрістерімізде біз жариялауа дереккздер тадап алу ісінде саяси, идеологиялы жне баса факторлар тіпті басты рл атарып кете жаздайтынын атап крсеткенбіз. жатты басылымдарды даярлау процесінде жасалан іс жргізу жаттарына кз жгіртсек, мндай мысалдарды кптеп келтіруге болар еді. Мысалы, мраатты мекемелерді жарияланым ісі мселесі аралан республикалы Бас мраат ылыми кеесіні мжілісінде сз сйлеген мраатты ведомствоны жауапты ызметкерлеріні бірі былай деді: «Кеес адамыны лтты матанышын тудыратынны барлыын, кеестік патриотизмді трбиелеуге ызмет ететіндерді, сонау ткен кезеде мірге келіп, езушілерге арсы кресте ныайан, кеес кіметі кезінде глдене тскен еліміздегі халытар достыын ныайтатындарды барлыын жариялау керек». Республикадаы археографиялы саясатты анытауда Бас мраат ылыми-баспа бліміні бастыы, жымдастыру туралы жаттар жинаыны олжазбасын талылау барысына орытынды жасай келіп, былай деді: «жаттарды барлыы бірдей керекті деректерден (астын сызан мен. – М. Ш. ) трмайтынын жолдастар ескере бермейді, кейде жаттарда ажетті деректер болады, біра андай да бір себептерден оларды тома осуа болмайды».

Бдан рі сздерді назарларыызды басылым шін жаттар тадап алудаы рама проблемаларды біріне, натыра айтса – ртрлі типті басылымдардаы айталама жарияланыма жол бермеуге аудармапын. КСРО-даы тарихи жаттарды жариялау Ережелеріні делген жне толытырылан редакциясына (М., 1990) кз саланда, онда жаттарды ылыми типтегі басылымдарда айта жариялауа сегіз жадайда рсат беретінін таырай оыды, атап айтар болса:

орлар бойынша басылымдарда, бір трлі немесе бір адамны жаттарын жариялауда;

егер бір басылым шеберінде барлы дереккздерді толы жариялау міндеті ойылса;

жаа жаттармен кешенді берілгенде онда айтылан оиаларды себептік-салдарлы байланыстары толыыра крсетілетін болса;

оиалар рбуінен жекелеген фактілерді бліп алу ммкін болмайтын, оианы жатты баяндалу кезектілігі ажет боланда;

мерзімдік баспасзде жарияланан жатты тпнсасы саталмаан жадайда;

бдан брыны жарияланымды табу ммкін болмайтын жадайда;

бдан брыны басылымында жат брмаланып жарияланса, немесе ондаы берілген тсініктемеде оан ате баа берілген болса;

егер бан дейін жат баса тілде жары крген болса.

Ескерте кетсек, Ережені 1969 жылы редакциясында 1990 жылы Ереже жіктемесіні 1-ші, 6-шы жне 7-ші жадайларында ана айталама жариялауа рсат берілген болатын.

Танымал басылымдара жаттар тадап алуа келетін болса, бл жерде археографтара одан да кп еркіндік беріледі. 1990 жылы Ережеде бл мселе жнінде былай делінген: «жаттарды айталама жариялануы ылыми басылымдара араанда кеінен олданылады, жне наты тапсырмалара орай жарияланымны айтарлытай блігін амтуы ммкін».

Бл арада айтарлытай арама-айшылыты аармай ала алмайсыз: бір жаынан, басылыма алаан тпнса дереккзді енгізу шін иян-кескі шайас жргізіледі, ал екінші жаынан – брын жарияланан жаттара жол ашы екендігі айтылады жне оны салдарындай – жааы тпнса дерекккзді жариялану ммкіндігі одан сайын тарыла тседі.

Археография тжірибесіндегі баяыдан бері олданылып келе жатан мндай мірше былысты себебі неде? Бізді кз жеткізген сеніміміз бойынша, бл сраты жауабы археографтарды прагматизмінде ана жатан жо: брын жары крген, сондытан да мтіндік жне археографиялы деуден ткен жаттарды жарияланыма даярлауды оайлыы ешкімге де пия емес. Мселе мынада, жатты басылымдар брынысынша талдап зерттеумен састырылады. Сондытан жариялаушылар «жина (жаттарды. – М. Ш. ) монографиялы зерттеу сияты басты таырыпты барлы сратарына жауап беруі тиіс, оианы нерлым толы суретін кзге елестетуі керек, сондытан да оларды брыны жарияланымдарына арамастан, таырыпа толы сай жаттарды ана енгізу керек» деген орытынды жасайды.

Дегенмен, бірінші блімдегі дрістерімізде атап ткеніміздей, жариялаушылар міндеттері зерттеушілер (тарихшылар, филологтар, загерлер, т.б.) міндеттерімен бірдей бола бермейді. Егер зерттеу ндылыы (бізді жадайда тарихи зерттеулер жайында айтып отырмыз) жаалыты дрежесі мен автор тжырымдамасыны длелденуімен аныталатын болса, жатты жарияланымдар, сіресе ылыми типтегі жатты жарияланымдар ндылыы негізінен ылыми айналыма тыш рет енгізілген тарихи дереккздер мазмнындаы деректерді жаалыымен бааланады. Бл жерде археограф жауапкершілік жктейтін нрсе біреу ана – таырып бойынша дереккздік базаны шынайылыыны саталуы (егер сз таырыпты басылым жайлы болса), аталан таырыпты жан-жаты ашып крсетілуіне ол жауапты емес. Археографты ісі – жаа дереккзді барлыын жрта жариялау, ал зерттеушіні міндеті – белгілі болан дереккзге жан-жаты тсініктеме беру. Осы тезисті басшылыа аланда ана археограф ттас ылыма, оны ішінде тарих ылымына барынша жрдемін тигізе алады. Олай болмаан жадайда, олар жарыа шыаран жатты нім «апаратты кедергі» тудырып, оны жеіп шыу шін зерттеушіге біршама тер тгуге тура келетін болады.

Баылау сратары:

1. жаттарды анытауа ойылатын жалпы талаптарды анытау.

2. жаттарды басылыма шыару шін сер ететін негізгі факторлар: тарихнамалы, мрааттанулы жне деректанулы крсету.

3. Таырып тралы тсінікке анытама беру.

4. жаттарды объективті критерялар бойынша басылыма дайындау (орды жне трлік баспалар) жолдарын крсету.

5. Деректерді анытау кздерін крсету.

сынылатын дебиеттер:

1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.

2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.

3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.

ДРІС - 14