Басылым шін жаттарды іріктеу. 1-саат.
Дріс масаты: Басылым шін жаттарды іріктеу ашып крсету.
Тірек сздер: іріктеу принциптері, тадау тарихилы, кешендік, жанжатылы жне турашылды принциптері
Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:
1. жаттарды баспаа шыару шін мемлекеттік мрааттар жмыстарыны негізгі ережелері мен іріктеу принциптері.
2. Материалдарды іріктеу мселелері. Іріктеуді принциптері мен оан ойылатын талаптар.
Жариялау шін жаттарды іріктеуді методологиялы негізі: тадау тарихилы, кешендік, жанжатылы жне турашылды принциптері болып табылады.
жаттарды іріктеуде жарияланым шін:
1) жатты оны наты тарихи дуірде пайда болу себептерін есепке алып жне оны орындайтын ызметіні нтижесі ретінде арастыру керек;
2) зерттелетін мселелерді дамуын крсету;
3) рбір тарихи рдіске тн жалпы жне ерекше араатынасты табу;
4) тарихи былыстарды рет-ретімен баяндайтын зара байланысты жаттарды кешенін крсету керек.
Турашылды принцип тарихи былысты зерттеуді барлы крделілігін, кпырлылыын жне арама-айшылылыын болжай отырып, шындыты трлі жатары мен оан жат авторларыны баасын крсететін ртрлі жатты деректерді іріктеу жолымен іске асырылады.
Басылымды дайындау кезінде баяндалан діснамалы принциптер мен міндеттер негізінде аныталан жаттара, оларды жариялау шін іріктеу масатында ылыми жне тжірибелік ндылыына деректанулы талдау жргізіледі. Яни тпнсалыын анытау, уаытын, орнын, шыу жадайын жне сырты ерекшеліктерін, оны ішінде техникалы, жатты, авторлыын, мтінні шыу жадайын, дрыстыын, толытыын, крнекілігін, ылыми маызын, апарат дерегіндегі жаалытарын, саталу дрежесі мен жатты мтінін айта жаырту дістері олданылады. Жргізілген талдауды негізінде наты басылымны таырыбы мен міндеттеріне байланысты жаттарды іріктеу лшеміне сйкестілігі аныталады, жинатаы рбір жатты пайдалану туралы мселе (толы немесе зінділерді жариялау, ылыми-анытамалы аппаратта пайдалану) шешіледі. Іріктеу кезінде жарияланымда деректерді трлері мен ралуанын толы беру ескеріледі.
Жариялау шін жаттарды іріктеу кезе-кеземен: іздестіру барысында алдын ала жне барлы жаттар кешені табыланнан кейін жне басылымны рылымы аныталан со соында жргізіледі.
4 параграф. ылыми трдегі басылымдар шін жаттарды іріктеу
Тарих ылымыны деректер орын кеейтуге ызмет ететін ылыми басылым шін айрыша тадап алынан маызды деректерді бейнелейтін басылымда тарихи былысты немесе рдісті мазмнын райтын жаттар жиынтыы іріктеліп алынады.
Таырыпты басылым шін іріктеу, таырып бойынша зара іштей байланысан, оны рет-ретімен жне шын бейнелейтін жаттар жиынтыыны рамын амтамасыз ететін болу керек. Бл міндетті шешуі жатты деректерді кешенді зерттеуді жне таырыпты рбір басты мселелесі бойынша дйекті деректерді ралуан трлерін іріктеу, бастамашыл (нормативтік ыты жаттар), атарушылы (апараттар, атынастар, баяндау хаттар жне басалары), орытынды сипаттаы (шолулар, есеп берулер, есепті баяндамалар жне басалары) жаттарды тергеу-себептік байланыстарын орнату.
Бастамашыл (нормативтік ыты) жаттарды жариялаанда, оларды жзеге асыру рдісін крсететін жаттарды басылыма осу керек. Егер жинаты клемі, бл жаттарды жзеге асырылуы туралы маызды жаттарды жариялауа ммкіндігі болмаса, оларды пайдаланылан жаттарды іздеу мліметтерін крсете отырып, тсіндірмелер растыру шін пайдалану керек.
Атарушылы сипаттаы жаттардан, оларды прменділігін жне шын мнінде ажеттілігін куландыратын бастамашыл (нормативтік ыты) жаттарды жзеге асыратындарынан іріктеп алу керек. Егер атарушылы сипаттаы жаттарды апараты орытынды сипаттаы жаттара енген болса, онда артышылыты атарушылы сипатпен атар кптеген жаттарды аналитикалы-синтетикалы айта делуін, сонымен бірге ведомствоа арасты мекемелер мен рылымды блімдерді есеп беру-орытынды жаттамаларын крсететін орытынды сипаттаы жаттара беру керек.
Статистикалы деректерді жариялау шін, статистикалы деректерді аыры мтіндері іріктеліп алынады, бнда зерттелетін рдісті озалысын талдау шін ондаы зара байланысты мліметтерді салыстыру ммкіндігі ескеріледі. Жарияланан статистикалы мліметтер оларды анытыы тексерілгеннен кейін ана тадап алынады. Толы жариялау ммкіндігі жо баралы статистикалы деректер репрезентативтік іріктеуді тадауды растыру шін тадап алынады.
скери жаттарды іріктеуде скерлерді басару жніндегі кім жаттармен жне ралуан сипаттаы есеп беру-апаратты жаттарды ара атынасын ескеру керек.
скери жаттардан жедел нсаулар, операцияларды масатын ашатын скери бйрытар жне оны орындаудаы блімдердегі жедел міндеттер жне жоспардаы маызды згерістер (бірен-саран згертілген жаттар ескертпелерде пайдаланылады), есеп беру апаратты жаттардан – жедел мліметтер, баянаттар, жадай туралы апарат беретін хабарламалар, аа бастытара хабарламалар (баяндаулар), апараттардан блек тікелей байланыспен жасалан сйлесу жазбалары, жадайды баалануы, операцияларды масаты жне абылданан шешімдер, здеріні жне арсыласыны скерлеріні жадайларыны сипаттамасы; есеп берулер, рыс (скери) имылдарыны журналдары жне шолулар, тарихи, кезекшілік жне радиотелеграф журналдарыны фрагменттері тадап алынады.
детте, жалпы жедел немесе стратегиялы жоспарды бір блігін орындайтын блімдер, рамалар, бірлестіктерді скери имылдары туралы жаттарды іріктегенде, жалпы міндетті орындау жне рыс операциясын нтижелі ткізуде, раманы (бірлестікті) орны мен рлін крсететін 1-2 саты жоары штабтарды жаттарыны ескертпелерін немесе мтіндер трінде осу керек.
Егер оларды басылымдары мерзімді басылымда ресми болса немесе егер бл жаттарды тпнсалары жо болса, кнделікті басылымдарда жарияланан жаттар жарияланым шін тадап алынады. Мерзімді басылымда жарияланан жаттарды тпнсалары болан жадайда мтіндерді салыстыру ажет.
Мерзімді басылымны жеке (тпнсалы) апарлары, белгілі тарихи кезеде шешетін жне оларды іске асыратын наты жолда (трі), оам міріні маызды мселелерін рет-ретімен крсету шін тадап алынады. Бл жадайда апарларды жанрды ай тріне жататындыы ескеріледі, себебі рбір жанр тек зіне ана тиісті наты міндетін орындайды. Оианы шын жаын алпына келтіру шін, апаратты жанрды мліметтері тадап алынады. оам міріні леуметтік-экономикалы, рухани жаын сипаттау шін аналитикалы жне деби-ксемсз жанрларыны мліметтері тадап алынады.
Мерзімді басылымдарды апарларын іріктеуде, тек ылыми ндылыы, толытылыы, дрыстыы ана емес, сонымен бірге жне оларды алашы жарияланымы да ескеріледі. Бл бір хабарламаны ртрлі газеттерде бірнеше нсаларыны болуы кезінде те маызды.
Мерзімді баспасзді жеке мліметтеріні тпнсасы болан кезде, мрааттардан табылан мтіндерді салыстыру ажет. Басылыма мерзімді баспасзде жарияланан мтін осылады.
Басылымны масатына туелділікке байланысты наты оианы суреттейтін шыу тегі жеке, сонымен бірге жне ор рушыны, оны шыармашылы немесе ндірістік ызметін, ол араласан тлаларды немесе жеке тланы сипаттайтын жаттар тадап алынуы ммкін. Бл жадайда жаттар авторыны бл оиаа атысу дрежесі, оны апарат алу деректері, айатарды жинатап орыту ммкіндігі ескеріледі. Бірінші кезекте зіні ерекшелігіне арай ресми деректерде айтылмаан мліметтері бар жаттар тадап алынады.
Картографиялы жаттарды тадауда, таырыпты кешенні толы рамын рет-ретімен жне оианы тарихын егжей-тегжейлі айрыша амту керек. Таырыпты басылым шін, зерттелетін былысты ратын кеістіктік дамуын жне пайда болуын, сонымен бірге картографияны дамуы шындыты бейнелейтін діс екенін крсететін картографиялы жаттар тадап алынады.
Картографиялы жаттар кп болан кезде, баспа шін іріктеліп алынатын жаттар рамы жаадан табылан, біра тізбе нысанындаы жарияланбайтын карталар туралы мліметтермен толытырылады.
ылыми-техникалы жаттаманы іріктеуде техника мен технологияны жаалы дрежесі, инженерлік шешімдерді, жобаларды, нысандарды, бйымдарды, пікірлерді, болжамдарды тымды ойлары ескеріледі, сызбаларда, бекітілген эскиздерде, схемаларда, формулаларда жне баса графикалы жне мтіндік жаттарда аныталады. Тадау барлы Т (ылыми-зерттеу, жобалау, конструкторлы, технологиялы) жйелерімен, графикалы жне мтіндік жаттарымен йлестіре отырып, сонымен бірге басару жаттарымен жне сурет жаттарымен жзеге асырылады, келелі мселелерді зерттеу барысын, жобаны, нысанды, келбетін, ылыми-болжамдарды ашуда жне соан састарды кешенді йлесуді жетілдіре амтамасыз етеді.
Басылымны типіне жне тріне байланысты, бір жанрды деректерін, бір тлаа тиісті белгілі таырыпты немесе оианы баяндайтын дыбыс-бейнелік жаттарды іріктеу, жарияланатын коллекцияны немесе оны блігіні, жаттарды толы рамын амтамасыз ету керек.
Дыбыс-бейнелік жаттаманы іріктеу кезінде сахналау элементтеріні, фотомонтажды бар болуы, шын мліметтерді араатынасы, авторлы тсіндірулер жне басалары ескеріледі. Фоножаттарды іріктеу кезінде сонымен бірге тікелей факторлар немесе болмысты жанама бейнеленуі (трансляция, студиядаы жазу) ескеріледі. Оларды з даусымен сйлеген сздеріні немесе алдын-ала дайындаан мтінні негізінде жасалынаныны маызы бар. нер туындысы ретінде дыбыс-бейнелік жаттаманы ндылыын анытайтын белгілеріне: кркемдік сапасы, композициялы-сюжеттік бтіндігі, мнерлілігі, тп нсалылыы, тріні згешелігі, орындау шеберлігі жне таы басаларына назар аударылады.
Дыбысты жарияланым шін фоножаттарды тадау кезінде, жасы сапалы дыбыс шыаран жаттара артышылы беріледі. Егер бл ажет болса, алдын-ала айта жндеу жмыстары жргізіледі. Фоножаттарды типографиялы діспен басып шыару шін, археограф тыдау тсілімен оны мтінін ааза тсіреді, сол шін оларды рі арай тыдау дстрлі діспен жргізіледі.
Дыбыс-бейнелік жаттаманы іріктеуді оларды тпнсасымен (негативімен, слаидпен, диапозитивпен, балауыз валикпен, шоринофонды жазулармен, граммофонды тпнсамен, магниттік лентадаы жазулармен жне таы басалары) немесе сурет делгенін немесе монтаждаланын анытау масатында кшірмелері бойынша жргізу керек.
ылыми орлар басылымы шін іріктеу, жарияланатын орды немесе оны блігіні жаттарын нерлым толы раммен амтамасыз ету керек. ор рушыны ызметін толы крсету шін, баса орлардан жне мрааттардан табылан оан тиісті жаттар тадап алынады. Бл жадайда жарияланатын ор жатына тиісті екендігін анытауа ерекше кіл блінеді. Брын жарияланан, айталанатын апараты жне болмашы маызы бар млімет шін жіберілген жаттар мтінге осылмауы ммкін, олар тек ылыми-анытамалы аппаратта (ескертпелерде, тізімдемелерде, таблицаларда жне таы сол сияты) пайдаланылады.
Басылым масатыны туелділігіне байланысты бір трлі жаттарды басу кезінде, ор тиістілігіне байланысты іріктеу белгісіне сйкес дайындалан барлы жаттар немесе оларды бір блігі осы басылым шін тадап алынады.
Жеке тланы жаттарын жариялау басылым масатына байланысты, бл тланы (оны ішінде зіні атысуымен дайындалан материалдар) ызметі мен мірі туралы табылан ор атыстылыына байланысты барлы жаттар немесе бл тланы мірі мен ызметіні андай да бір ырын сипаттайтын жаттарды блігі осылады.
Жеке тланы барлы жаттарын жариялау, табылан жаттарды (баспа жне олжазба трінде) ылыми-сыни зерттелуіне, бірінші кезекте оларды белгісіне, яни авторлыына, уаытына жне жазылан орнына негізделеді. Іріктеу жинатаы табылан жаттарды пайдалану ммкіндігін анытауа алып келеді.
жаттарды бір блігі ана жарияланан жадайда, басылымны ала ойан масатына байланысты, тланы мірі мен ызметіні ырын крсету шін, оларды іріктеу маыздылыымен аныталады.
ылыми басылымдарда ертеде жарияланан жаттарды іріктеу тмендегідей жадайларда рсат етіледі:
1) бір ор басылымдарында, біртекті жаттар жне жеке тланы басылымдарында;
2) егер басылым шеберінде барлы жаттарды толы жариялауа міндет ойылса;
3) жината жаа жаттармен, онда крсетілген оиаларды себеп-салдарлы байланыстары толыыра аныталан жадайда;
4) оианы арауынан жекелеген длелдерді алып тастауа ммкіндік бермейтін, ажет болан жадайда оианы рет-ретімен жатпен баяндайтын;
5) егер мерзімді басылымдарда жарияланан жатты тпнсасы жо болан жадайда;
6) егер брыны жарияланым ол жетерлік болмаан жадайда;
7) егер алдыы басылымдарда жат брмаланып немесе толытай жарияланбаса, сонымен бірге жатты ате баалаан жадайда оан осып берілген тсініктемелер жне ескертулерімен оса;
8) егер жат ертеректе баса тілде жарияланса.
5 параграф. ылыми-кпшілік жне оу трлеріндегі
жаттарды басу шін іріктеу
ылыми-кпшілік жне оу типтеріндегі басылымдар шін жаттарды іріктеу тсілі, ылыми трдегі басылыма жат іріктеу тсіліне сас.
ылыми-кпшілік типіндегі басылым шін оырман ауыма сер ететін мнді апараты бар жне танымды ызыушылы тудыратын олжетімді жарияланатын таырып негізгі, тйінді мселелер бойынша оамды маызы зор жаттар іріктеліп алынады. ылыми-кпшілік типіндегі басылым шін жаттарды тадау кезінде мыналара кіл аудару керек:
1) жаттарды р трлеріне назар аударып, сонымен бірге мазмны бойынша нерлым айыныраына орын беру керек;
2) андай да бір шараны, бастаманы наты нтижесін крсететін бастамашыл жне орытынды сипаттаы жаттара артышылы беру керек жне сол сияты;
3) клемі жаынан лкен емес жаттара бейімделу керек, осыан байланысты жне жаттардан зінді (143-тарматы арау керек) алу туралы мселені шешу керек;
мтіндік жаттарды жиынтыы, адамдара лкен сезімдік сер ете отырып таырыпты кейбір мселелерін ана емес, сонымен бірге мтіндік материалды суреттеп сипаттай алатындай болып, сурет жаттарына жне баса бейнелеу материалдарына бейімделуі керек.
Оу типіндегі басылымдар шін оу бадарламасыны таырыбына сйкес, оушыларды тсінуіне ол жетімді, негізінен жарияланан жаттар тадап алынады.
Басылыма тадап алынан статистикалы материалдар, ртрлі былыстарды санды згерістерін крнекі крсете білу керек жне зара салыстырмалы болу керек.
Мерзімді баспасз материалдарын іріктеу. Мерзімді баспасзде жарияланан (аулылар, арарлар, хаттар жне таы баса) ресми жаттармен бірге мерзімді материалдар (апараттар, корреспонденциялар, статьялар) іріктеледі.
5. Толы жарияланымы ммкін емес статистикалы деректер репрезентативтік топтама растыру шін іріктеледі.
Баылау сратары:
1. жаттарды баспаа шыару шін мемлекеттік мрааттар жмыстарыны негізгі ережелері мен іріктеу принциптерін анытау.
2. Материалдарды іріктеу мселелерін крсету.
3. Іріктеуді принциптері мен оан ойылатын талаптарды анытау.
сынылатын дебиеттер:
1. Добрушкин Е.М. Основы археографии: Учеб.пособие. М., 1992.
2. Добрушкин Е.М. История отечественной археографии. Современные проблемы и задачи изучения. Учеб.пособие. М., 1989.
3. Королев Г.И. Археография: Учеб. пособие. –М.: РГГУ, 1996.