Жарылы грамоталар

ЛК-ні барлы аумаындаы халыты басару мен трлі леуметтік санаттаы соттарды негізгі принциптерін реттейтін сый грамоталары «жалпыжерлік сый» немесе «привилейлер» деп аталан. Лауазымды тлаларды немесе ртрлі халы топтарыны зады мртебесін белгілейтін сыйлар «жарылы сыйлар» (жалованные уставные) деп аталды.

Сейм жаттарыныарасында аулылар («ухвалы»); жауаптар («бас тартулар»); нсаулар («ылымдар»)кеінен таралан.

«Лист» терминімен оларды кмегімен орталы билік (лы князь, рада паны, канцлер) жергілікті билікке з жарлытарын хабарлаан, шінші біреулерді марапаттааны туралы білдірген жаттары аталан. Олара «жарылы грамота» маынасы жаынан лы литва князьдеріні белгілі бір жер трындарына зады рекеттері жне баса акциялары туралы хабарлайтын грамоталары жаын трады. сыныс жасаушылар оларды «хабарлаыштар» («известительные»)(халы арасында «сойм листі»деп аталан) деп атауды сынды.

Сот жаттарыныалатын орны лкен. Оларды ішінде «позовные», «позовы» – шаырушылар сота шаырылатын адамдара тапсыратын шаыртулар бар.

Жрт «вырок», «декрет», «сот листі»деп атайтын жаттар Рус мемлекетіндегі «ы грамотасына» сай келеді.

Сотты мерзімін згертетін жаттар«лимитация»немесе «кейінге алдыру» (отложенье)деп, кулерді крсетулері– «сок листі» (соковый лист)деп аталды.

Иелік ааз (купчие)жне иелік аазды растау (подтвердительные купчие)жылжитын жне жылжымайтын млікті сату-сатып алуды задастырды.

Айырбас (меновые) жне айырбастауды растау (подтвердительные меновые) грамоталарымен жерді айырбастау келісімдері; заставалы грамоталармен – жылжитын жне жылжымайтын мліктерді кепілге салу ресімделді.

Жрдем грамотасы (заручные грамоты) –лыкнязьдік билік жекелеген феодалдарды мірі мен млкін басалардан орауа кепілдік масатында берілді. Кепілдік грамоталары (поручные грамоты) –жекелеген феодалдар баса бір феодалды лы князьге адал ызмет етуіне кепілдік ету масатында берілді.

Темір листкмегімен лыкнязьдік билік жекелеген адамдарды сауда-несие атынастарын реттеп отырды, атап айтанда, тлем мерзімдерін зарту немесе несиелерді, оны ішінде тауарды айтарылу міндеттерін, табии апаттардан немесе шабуылдан зиян шеккен кпестерге кмек крсетуді реттеп отырды.

Жазбаша тініштер мен арыз-шаым, рухани грамоталар кеінен таралан.

Жылжымайтын млікті блісу келісімін ресімдеу шін дельчижне растайтын дельчи; зайыбыны жер блігін немесе жер иелігінен тсетін табысты бір блігін иелену ыын ресімдеу шін – веновты (веновные);кеден бажын жинауды жне баса жанама салытарды белгілі бір мерзімге сатып алуа беру – жала беру (откупные)арылы ресімделді.

Дипломатиялы атынас саласында жасалатын жаттар арасында: сенім грамотасы; жолдау(«лист»); жолдау (жарлы);орау(«ауіпті»),татулы туралы келісім («аятау»), бекіту грамотасы, шерт грамотасы (ызмет етуге міндеттейтін); елші міндеті; елші есебі; сиет грамотасы,т.б. бар.

Апаратты-мліктік жаттар атарында тазарту жазбасы, елші жазбасы, кеес жазбасы («бас тарту»), кугерді жазбасы («хабарландыру»), «осымша-жазба» (трі жаынан растау (конфирмациялы) привилейге сайтын), квитанциялар, арыз кепілдігі, ант беру грамоталары, тізілімдер, мкммалдар, смолен князьдеріні, боярларды, аланшыларды, сауыт-саймандыларды жне сауытты ызметшілерді санатары.

Ерте кездегі жат трлерін крсеткенде оларды атаулары мен меншікті атауларын жаыртуа жол берілмейді. ХVП асырда «тініш» (прошение) емес, «бас ру»(челобитная); кім (приговор), шешім емес, «выроки» сздері; ХVШ асырда – «хабарлама» (донесение) емес, «доношение»; «рапорт» емес, «репорт», т.б. сздер олданылан.

скери жат трлеріне келер болса, олар жарылы жаттара, скери жне теіз ведомстволары бойынша бйрытара жне тиісті кезедегі іс ааздарын жргізу практикасына сйкес аныталады.

Телеграф, телефон, баса да байланыс ралдарыны кмегімен берілген жаттарды жариялаан кезде таырыпта жат трі крсетіледі, ал оны берілу тсілі тсініктемеде атап тіледі:

Белорус-Литва армиясы реввоенсоветіні мшесі А. М. Пыжевті 17-атыштар дивизиясыны жауынгерлеріне Гомель аласындаы контрреволюциялы блікті басу жніндегі бйрыы

№ 9/3, Могилев 26 наурыз 1919 ж. 20 са.

ЦГАСА. Ф. 1260. Оп.2. Д. 67. Л. 66–68. Телеграф лентасы.

 

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.2. С. 53-54)

 

Ставка штабыны бастыы М. Д. Бонч-Бруевичті Халы Комиссарларыны Кеесіне жолдаан герман командованиесімен татулы келісімін тотату туралы хаттамасы

№ 198

17 апан 1918 ж.

ЦГАСА. Ф. 1. Оп. 1. Д. 119. Л. 209. Телеграф бланкі.

 

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.1. С. 19)

 

Жеделхат атауы, егер жат баса трге тіркелмеген болса, жат трі ретінде саталады:

Дриссен алалы кеесіні траасы Л. Б. Урбанны герман скерлеріні шабуылы туралы Халы Комиссарлар Кеесіне жеделхаты

19 апан 1918 ж.

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.1. С. 21)

нпара трінде таратылан жаттарды жариялаан кезде таырыбында жатты трі крсетіледі:

 

№ 126

БК(б)П Минск жасырын алалы комитетіні ала трындарын шабуылдаушы ызыл Армияа бар кштерімен жне ралдарымен кмектесуге шаыран арнауы

араша 1943 ж.

(В непокоренном Минске: Док. и мат. о подпольной борьбе советских патриотов в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 – июль 1944). Мн., 1987. С. 150–152)

Тікелей желі немесе схбат бойынша гімелесу мтіні болып есептелетін жаттарды трі ретінде «Тікелей желі бойынша жазылып алынан», «Схбат жазбасы» деп крсетіледі. гімеге атысушылар таырыпта баыныштылы тртібі бойынша – (гімені кім бастаанына арамастан) лкен бастытан кішіге арай ретімен беріледі:

Батыс майданны командашысы М. Н. Тухачевскийді 16-армияны командашысы А. И. Кукпен Булак-Балахович бандасын таландау жайлы тікелей желіде сйлескен сзіні жазбасы

 

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1971. Т.2. С. 522)

 

Егер тікелей желімен жат берілген болса, оны трі мазмнына арап, таырыбында міндетті трде «Тікелей желіден алынан» деген сзбен беріледі: