Minsker Zeitung» газетінен «Белоруссияа айтып оралу» атты маала
24 желтосан 1942 ж.
(Белоруссие остарбайтеры. Документы и материалы в двух книгах. Кн. 1. 1941 – 1942. Мн., 1996. С. 232)
сіресе енді жмыс істей бастаан археографтарда таырыпты мына элементі, атап айтанда, жат мазмнын белгілеу кп иыншылы тудырады. Ол жатта айтылатын оиаларды наты, сонымен бірге ысаша тжырымдауы тиіс. Егерде оианы болан мерзімі мен орыны жатты датасы мен жазылан орынына сйкес келмеген жадайда, бл туралы таырыпта ескертілуі тиіс:
Минскілік жасырын жмыс атарушылар Б. А. Маньковский, К. Н. Борисенко, П. Д. Барановтарды А. Ф. Мясников атындаы зауытта 1943 ж. 16 ыркйегінде орын алан диверсия туралы акті
20 ыркйек 1943 ж.
(В непокоренном Минске. С. 110)
Таырыпты жне ор бойынша басылымдарда кп жоспарлы жаттар таырыптарында негізгі мселелер крсетіледі.
Бір тектес мселелерді жариялаанда мазмнды таырыпта ашу мселесі жаттар сипатына байланысты шешіледі, мселен, хаттамалар мазмны детте ашылмайды:
РКП(б) І Минск жасырын ауданды конференциясы мжілісіні хаттамасы
15 шілде 1918 ж.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1971. Т.1. С. 145)
жат трлеріні атауы оны мазмнын сипаттайтын жадайда, таырыпта тек жат трі крсетіледі:
Гроднен воеводствосы ктеріліс жасаушы повет комиссарларына арналан нсау
Наурыз айыны соы – маусым айыны басы 1863 ж.
(К. Калиновский. Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988. С. 70)
скери жаттарды таырыбында мазмны жинаталан трде беріледі:
16-армия жауынгерлеріне Минск аласын алдырып кетуге байланысты жаа шепке шегіну туралы жне барлы баыттарда белсенді ораныс йымдастыруа бйры
9 тамыз 1919 ж.
№ 148 Могилев .
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг. Т. 2. С. 174)
Жедел жаттар (директивалар, бйрытар) мазмнын белгілеуде тапсырма жеке міндеттерді тізбелемей, жалпы трде растырылады:
Батыс майдан командованиесіні майдан армияларына шабуыла шыу туралы директивасы
КФ/139 12 мамыр 1920 ж. 1 са. 20 мин.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг. Т. 2. С. 289)
Нумерациясы бар жаттар блігін (хаттамада, есепте, баяндамада) жариялаан кезде зінді екендігі таырыпта «есептен», «хаттамадан зінді», т.б. трде крсетіледі:
Белорус республикалы ксіпода кеесіні ксіподатар мдениет мекемелеріні байауы есебінен зінді*
1949 ж. 15 арашадан кейін
_________________________
* «йымдастырылан шаралар», «Дрістік насихат», «Кркемнерпаздарды суі», «Мектептен тыс балалармен жмыс» блімдері алынып тасталан.
(Библиотечное дело в БССР. Документы и материалы. 1941 – 1958. Мн., 1984. С. 69)
Хаттамаларды бір блігі ана жарияланан жадайда таырыпта тек жарияланатын блікті мазмны ана крсетіледі, ал жатты баса трлерінде – барлы жатты мазмны мен тиреден кейін – жарияланатын блікті мазмны беріледі:
Советтік Социалистік Белорус Республикасын салтанатты трде жариялау туралы жне БССР скери-революциялы комитетіндегі міндеттерді блісу туралы Минск губ. бойынша партиялы-йымдастырушылы штік мжілісіні хаттамасынан
30 шілде 1920 ж.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг. Т. 2. С. 414)
БССР ХШК траасы Н. М. Голодедті БССР ОАК 111-сессиясыны «1936 ж. халы шаруашылыы жоспары туралы» 11-шаырылымында – 1936 ж. нерксіп жмысыны орытындысы туралы баяндамасынан
2 апан 1936 ж.
( Индустриализация Белорусской ССР (1926 – 1941). Мн., 1975. С. 294)
жатты тріне байланысты оларды датасын оюды да ерекшеліктері болады. Мысалы, іс ааздарын жргізу жаттары олара ол ойылан кнмен; жеделхаттар – жіберілген кнмен (ол белгісіз болан жадайда абылданып алынан кні крсетіліп,ол туралы міндетті трде мтінге тсініктемеде ескертіледі); жымды жаттар – абылданан кнмен; бекітілгеннен бастап кшіне енетін жаттар (жарылар, ережелер, нсаулытар, т.б.) – олар бекітілген кнмен; авторлы жаттар – олар жазылан кнмен даталанады. Белгілі бір уаыт аралыында жасалан жаттарды (кнделіктер, вахталы журналдар, мыт кітаптары, т.б.) таырыптарында тиреден кейін оларды жасалан бастапы жне соы датасы крсетіледі. Мндай жаттар зінділермен жарияланан жадайда таырыбында тек жарияланатын мтінні жазылан кні крсетіледі.
Жедел мліметтер жне баса жедел хабарлара жататын жаттар млімет келтірілген кн жне саатпен даталанады:
Батыс майдан командованиесіні 15- жне 16-армия командованиелеріне жне Солтстік топа Молодченко жне Минск алаларыны ауданын басып алу туралы директивасы
№ 01249/оп/сек., Витебск 19 мамыр 1920 ж. 17 са. 10 мин.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг. Т. 2. С. 296)
скери есеп беру-апаратты жаттар таырыптарына, баяндамалара, есептерге жне т.б. за мерзім ішіндегі немесе белгілі бір датадаы мліметтерді хабарлайтын жаттара, жатты жасалу датасы болуына арамастан, осы дата ойылады:
Витебск губерниялы атару комитеті скери бліміні губерния аумаында 1918 ж. 9 наурызынан 15 суірге дейін скери блімдерді алыптастыру туралы баяндамасынан
1918 ж. 15 суірінен ерте емес
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг. Т. 1. С. 83)
ХVІ – ХVШ . кітаптары (жазба, мыта, кіріс, т.б.) бірінші жне соы жазбалар мерзімімен, ал бір жыл уаыта арналандары – тек жылмен даталанады: