Ж. 4 азан – 1661 ж. 27 шілде. – ару-жара палатасыны кіріс-шыыс кітабынан. – Белоруссты оюшылара піл сйегін босату туралы

(Русско-белорусские связи. 1570–1667 гг.: Сб. документов. Мн., 1963. С. 439)

Ж. 9 суір – 11 тамыз. – Смоленск . кеден кітабынан. – витебскілік мыташы Провония мен шляхтич А. Кисельге поташ сату туралы жазба

(Сб. документов. Мн., 1972. С. 190)

Мерзімдік басылымдарды з материалдары (маалалар, корреспонденциялар, репортаждар, есептер, т.б.) дербес датасы жо болса, жариялану датасымен беріледі. Мерзімдік басылымдарда жарияланан жаттар (декреттер, резолюциялар, аулылар, т.б.) здеріні даталары болмаан жадайда, олара да жариялану датасы ойылып, бл туралы мтінге тсініктемеде ескертіледі:

БЛКСМ ОК-ні БССР ебекші жастарына Батыс Белоруссия мен Польшаны комсомолдарына оларды фашизмге арсы кресіне олдау крсету масатында жрдем орын ру туралы арнауы

21 ыркйек 1925 ж.*

* Дата опубликования в [в газете «Чырвоная змена» № 61 (209) от 21 сентября 1925 г.]

(Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное возрождение и воссоединене с БССР. Т. 1. С. 321)

ХХ . басына дейін жасалан жаттарды жариялаан кезде, детте дата таырыпты басында, ал оны элементтері кері баытта (жылы, айы, кні) орналастырылады да, таырыпты баса бліктерінен нктемен жне тиремен блінеді:

Ж., мамырды 10-ы. – Минск губерниялы жандарм басармасы бастыы кмекшісіні Полиция департаментіне Речицкий у. Лоев мекенінде 1 мамыра арналан прокламацияларды таратылуы туралы хабарламасы

(Белоруссиядаы революциялы озалыс. 1905 – 1907 гг. Мн., 1955. С. 115)

ХХ . жаттарын жариялаан кезде дата детте таырыпты мтіндік блігіні астында, о жаынан, жаа жолдан ойылады. Дата элементтері тікелей тртіппен (кні, айы, жылы) беріледі.

жаттарды басылыма даярлау процесінде археографа рилы датировкаларды азіргі жыл санауымыза кшіру ісімен айналысуа тура келеді. Егер датаны кшіру керектігі даусыз болса, онда баса дуір датасы (мысалы, Дниені Жаратудан болан) азіргі заманы датадан кейін жаша ішіне алынып беріледі. Егер ыркйектік, наурызды немесе баса да жылды басталуы, айды ойылмауы азіргі жыл санауымыз бойынша жылын наты анытауа ммкіндік бермейтін болса, онда исы сызы арылы екі шектес жылдар бірге беріледі:

6971 – 1463/64 ж.

Белоруссияда, Ресейде 1918 ж. 1 апана дейін жасалан жаттар кне (юлий) стилі бойынша даталанады, ал 1918 ж. 1 апанынан кейін жасалан жаттар – жааша (григорианды) стиль бойынша даталанады.

Басылым таырыбына байланысты жаттара осарлы дата – ескіше жне жаша ішінде жаа стильмен немесе керісінше берілуі ммкін:

Ж., суірді 26-сы (6 мамыр). – Ресей мен Польша арасындаы Мгілік бейбітшілік келісімінен. – алалар, сауда, пошта жне Польша, Литва мен Украинадаы православ трындара ысым жасамау туралы баптар

(Русско-белорусские связи во второй половине ХVП в. С. 346)

осарлы дата 1918 ж. 1 апанынан кейін жасалан, біра ескі стиль бойынша даталанан жаттара да берілуі ммкін. Бл жадайда юлий кнтізбесі бойынша дата жаа стильдегі датадан кейін жаша ішінде крсетіледі:

Ж., апанны 23-і (10). – Витебск – Орша – Могилев – Гомель шептері бойынша неміс басыншыларына арсы оранысты йымдастыру туралы главкозап бйрыы

(Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования БССР: Документы и материалы по истории Белоруссии. Мн., 1954. Т. ІУ. С. 382)

жаттарды датасы болмаан жадайда археограф оны дереккзтанушылы талдау жолымен: мазмнына, жауап хата, осы жат аталатын баса да деректерді атыстыра арап, конвертіндегі мртабасы бойынша жне баса тсілдермен белгілейді. жат датасын наты анытау ммкін болмаан жадайда дата жобамен крсетіледі: «ертерек», «ерте емес», «кейінірек», «кейін емес», «шамамен», «ерте емес – кейін емес», т.б. Даталауды негіздеу мтінге тсініктемеде, кейде – датаны белгілеу шін пайдаланылан жаттарды іздеу дерегі крсетіліп мазмны бойынша тсініктемеде беріледі:

1506 ж., желтосанны 30-ы. – Королева Елизавета Иоанновнаны Ильиничтегі могилевтік боярлара: оларды панцыр ызметінен баса барлы міндеткерліктер мен салытардан босататыны туралы грамотасы (растау)

[тсініктеме]: ХVП асыр тізіміндегі бл грамота Могилев семинариясыны кітапханасында сатаулы тр. Осы кезеде князь Михаил Глинскийді лі де Литвада боланын ескерсек, ол сзсіз тоызыншы индикт болан 1506 жылы жазылуы ммкін: йткені оны Ресейге азіргі жыл санау бойынша келесі, 1507 жылды басында ауысаны белгілі.

(Белорусский архив древних грамот. М., 1824. Ч. 1. С. 7–8)

ХVП . І жартысы]* – Могилев воевод. Старокоты с. шаруаларыны кн. Л. Сапегеге осы село лавнигіні здеріне жасаан аталдыына шаымы

*Кн. Л. Сапеги айтыс болан жыл бойынша даталанып отыр.

(Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Конец ХІV в. – 1648 г. Мн., 1988. Т. 1. С. 277)

Змаганне» белорус шаруа-жмысшы елшіліктер клубыны елшісі И. Дворчанинні кіметті белорус баспасзін удалайтыны туралы сеймде сйлеген сзі

1929 ж. 27 желтосанына дейін*

* Виленск воеводалы басармасы ауіпсіздік бліміні Виленск айматы сотына И. С. Дворчанин сзіні мтінін тапандары жайлы жолдаан атынасы негізінде даталанды.

(Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Т. 2. С. 66)

Даталанбаан нпаратар (листовкалар) оларды таралу мерзімі немесе билік органдары жне басарманы (егер сз жасырын жадайда шыарылан нпара жайлы болса) олына тскен мерзімі бойынша даталануы ммкін.

жат жазылан орын таырыпты астында, сол жаынан датамен бір атарда крсетіледі. Ресми емес жаттарда ол жат мтінінде келтірілген-келтірілмегеніне арамастан, таырыпта крсетіледі. Егер авторды жазуында оны траты мекенжайы крсетілген болса (мысалы, минскілік губернатор, т.б.), бл жадайда таырыпта жатты жасалан орынын крсетпесе де болады. Географиялы атаулар таырыпта здеріні таырыпты формасында келтіріледі: Вильна, Вильня, Вильно (1939 ж. дейін); Вильнюс (1939 ж. кейін); Менск, Менеск (ХVШ . аяына дейін), Минск (ХІХ – ХХ .), Менск (1920-жылдары), т.б.

БК(б)П ОК-не БК(б)П Полесье жасырын обкомыны хатшысы И. Д. Ветровты партизан кадрларын, скери рекеттерді тадап алу жне 1943 ж. 1 тамызынан 1 арашаа дейін партизандар арасында кпшілік-саяси жмыстарды жргізілуі туралы баяндаухатынан

Полесье 5 араша 1943 ж.

(Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Т. 2. Кн. 2. С. 407)

ылыми типтегі басылымдарды таырыптарында, егер бар болса жатты іс ааздарын тіркеу нмірі крсетіледі. ор бойынша жарияланымдар мен басылымдарда іс ааздарын жргізу нміріні крсетілуі міндетті болып табылады.

Баылау сратары:

1. Археографиялы безендірілуді кезедерін анытаыз?

2. Жарияланатын жатты таырыпшасы, оны мідеттері, элементтер рамы, орналастыру тртібін крсетііз?

3. ысартылан жне топтастырылан таырыпшаларды ерекшеліктерін анытаыз?

4. Авторлы таырыпша ерекшелігін крсетііз?

5. Баян (баылау – анытамалы мліметтер), оны мідеттері, рамы, орналастыру жерін анытау.

сынылатын дебиеттер:

1. Валк С.Н. Советская археография. Москва.,1948. 243с.

2. Добрушкин Е.М. Основы археографии, Москва., 1992. І раздел. С. 7-26.

3. Козлов В.П. Русская археография конца ХVІІІ-первой четверти ХІХ века //

Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес-

ких наук. С. 3-48.

5. Эпштейн Д.М. История археографии в дореволюционной России.

Москва., 1977.

6. Королев Г.И. Археография. Москва., 1996. 256с.

ДРІС-16

Баян (баылау – анытамалы мліметтер)

Дріс масаты: Баян, баылау – анытамалы мліметтерін, оны міндеттері мен рамын ашып крсету.

Тірек сздер: Баян, тізім, нса, регестілер, аннотациялар жне кестелер.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1 Баян (баылау – анытамалы мліметтер), оны мідеттері, рамы, орналастыру жері.

2 Баянды ысарту ммкіншілігі. Баянны элементтері.

рбір жарияланатын жата легендадеп аталатын баылау-анытамалы мліметтер беріледі. Оны рамына іздеу деректері (шифр), тпнсалыы, тілі (шет тіліндегі жаттар шін) жайлы мліметтер, алпына келтірілу тсілі, жатты сырты тріндегі ерекшеліктер, оны ішінде басылым сипаттамасы; алдыы жарияланымына сілтемелер (рине, егер ондайы болса) жайлы мліметтер кіреді. «Тсініктеме» термині археографиялы жарияланымдара атысты олданылады, оны жасалу ерекшеліктері жне орналастырылуы жайлы С. Н. Валк 1971 жылы арнайы маала жазан. Онда автор «легенда» термині («археография» сияты) «осы кезге дейін тек бізді археографияда ана олданылып келе жатанын» атап теді. Валкті пікірінше, оны міндеті сыни кіл кйдегі тарихшылара жарияланан мтінді тпнса трінде сыну, «оны айта алпына келтіру кезінде андай згерістерге шырады, мтіні алпына келтірілген стте ол жат андай жадайда боланы» жайлы білуге ммкіндік береді.

Іздеу деректерінде жат мтіні жарияланып отыран дереккз саталатын орын крсетіледі. Мраатта, кітапханаларды олжазба блімінде, мражайды жазба дереккздер блімінде саталатын жаттар шін мраатты (кітапхананы, мражайды) аты, олара берілген шифрлар жйесі: орды (картонны, коллекцияны, т.б.) нмірі немесе атауы, тізімдеме, іс, жне паратар нмірлері крсетіледі. Жекелеген жадайларда мрааттарды айта йымдастырылуына байланысты ор нмірі мен атауы крсетілгені дрыс. Мысалы, Беларусь Республикасыны лтты мрааты уелгіде Минскідегі брыны БССР ЦГИА мен Орталы партия мрааты жаттарыны кешенін, кейінірек – брыны ЦГАОР жне Орталы партия мраатынын жаттарын біріктіргені белгілі. Мерзімдік басылымдар бойынша жарияланатын материалдар шін баспасз органыны атауы жне оны шыарылым деректері – басылым орны, жылы (газеттер шін датасы), нмірі мен беті крсетіледі. Егер басылымны орыны басылымны зіні атауында крсетілген болса (мысалы, «Минск правдасы», «Витебск курьері»), онда легендада басылым орнын крсетпесе де болады. Газет немесе журнал кімні органы болып саналатынын крсету аталан пайдаланылан мерзімдік басылымдарды тізімінде немесе мазмнына арналан тсініктемеде келтіріледі.

жат мтіні мраат ісінде саталатын газет данасы бойынша жарияланатын болса, газет деректерімен атар іс шифрі (егер бл мерзімдік басылым сирек ждігер болан жадайда) крсетіледі.

Мтіні бан дейінгі басылымы бойынша жарияланатын жаттар шін, легендада оны атауы, шыарылым деректері жне беті крсетіледі. Микрокшірме, микрофильмдер немесе фотокшірме бойынша жарияланатын жаттар шін осы кшірмелерді іздеу деректері жне шетелдік мрааттарды оса аланда тпнсаны іздеу деректері оса крсетіледі. Жеке жинатамадан алынан жаттар шін жинатама иесіні фамилиясы крсетіледі.

Легендада жат таза немесе шимай олжазба ма, тпнса ма, баспасз бетін крген бе, расталан кшірме ме, кшірмеден алынан кшірме ме, т.б. крсетіледі. жаттарды баспаханалы, стеклографиялы, гектографиялы, ротаторлы , т.б. даналарын жариялаан кезде детте тпнсалыы крсетілмейді.

ылыми типтегі басылымдарды легендасында жат мтіндеріні аныталан трлеріні барлыы міндетті трде крсетіледі.

Кне заман жаттарын жариялаан кезде жаттарды алпына келтірілу тсіліне баса кіл аударылады. Бл жадайда хат трлері: жары, жартылай жары, шапша жазу, т.б. крсетіледі. Ресми емес жаттарды жариялаанда да олжазбаны олтабасына, онда авторлы белгілерді барлыына жне жазыш немесе машинка жазбасыны стінен тзетілгені жайлы крсету де те маызды.

Материалы, паратар саны мен пішімі, мрлер мен филиграндар болуы, саталу дрежесі детте ылыми типтегі ежелгі кезе жаттарын жне ресми емес жаттарды жариялауда крсетіледі. Баса жаттарды жариялаан кезде тек ана ерекше сырты белгілері, мысалы, жаа дуір жаттарында сирек болса да кездесіп тратын ерекше материалыны болуы (пергамент, айы абыы, мата, ааш жне ыш таташалар, т.б.) ана крсетіледі.

Мрлерді сипаттаанда оларды материалы (балауыз, мастика, орасын, т.б.), формалары, бейнелері, жазулары, орналасан жері крсетіледі:

№ 4

Ж. 1 арашасынан ерте – 1341 ж. кейін емес] – пол. кн. Глеб пен пол. еп. Григорийді Рига . магистрімен салматы тауарлармен сауда жасау тртібіне байланысты келісім грамотасы.

[мтін]: Біз, алалытар, осыны алаймыз:

[легенда]: ЦГИА Латв. ССР. Ф. 673. Оп. 4. Ящ. 18 № 30. Подл., перг., 25х21 см. Жартылай жары. Ішкі бетінде ХVІ . аяы мраатты белгісі бар: «Wegen der gewicht zu Polozko».

Астында жібек жіппен ілінген – князь Глебті 2,2х2,4 см ызыл-жасыл тсті орасын мрі; бір жаында найзасын тік стаан ата мінген салтаттыны бейнесі (Напьерский (Акты. Стр. 53) бл у. Георгий деп жобалайды), екінші бетінде – тзу сызы бойымен жазылан «ПЕЧА/ТЬ КНА/ЖА ГЛЭВОВА» сзі бар.

Жасыл жіпте – Григорий епископты 2,8х2,5 см мрі, бір жаында дай-ана бейнеленген, екінші бетінде – «ПЭ/ЧАТИ ЭПСПА/ГРИГО/РЫА» жазуы тзу сызы бойымен жазылан.

Мрлерді сипаттаан: Срезневский. Древние памятники 1882. Стр. 183.

Тізімдер: А/ЦГИА Латв. ССР... № 31. пергамен 20,5х23,8 см., жартылай жары ХІV ...

Б. Сонда.. № 32. Пергамен...

Жар.: Напьерский. Грамоталар. № 7. Факсимиле ле осында. Даталанан ХІV . 30-жж.

Напьерский. Акты. № 74 (13310 ж.)

LECUB. Bd. VІ. № 3076. S. 489; Katalog № 936... БЭФ. Т. 1. № 25. С. 83.

Белгілегендер: Боголюбова, Таубенберг. С. 17; Хрэстаматыя. С. 43–47.

(Полоцкие грамоты ХШ – ХVІ . басы. Шы. раст. А. Л. Хорошкевич. М., 1977)

азіргі заман жаттарында мрлерді болуы тарихи ызыушылы туызан жадайларда атап тіліп, сипаттамасы беріледі.

ылыми типтегі басылымдарда жатты бан дейінгі басылымдарын тгел крсету ммкін болмаан жадайда алашысы немесе нерлым толы, нерлым аныы жне жарияланатын мтіннен згешеліктері барлары ана крсетіледі.

Кпшілікке арналан басылымдарда тек бірінші немесе нерлым йгілі жарияланым ана крсетіледі. Брын жарияланан жаттар саны кп болан жадайда, бл туралы алысзде айтылып теді. Оулы басылымдарды легендасында тек жатты бірінші рет жарияланып отыраны ана (Бірінші рет жарияланып отыр» деген сзбен айтылады.

Легенда алысзді археографиялы блігінде айталанатын элементтерді крсету есебінен (бір мраат, бір ор жаттары жарияланатын жадайда оларды атаулары, алпына келтірілу тсілі) ысартылуы ммкін. Мысалы, жаттар «Русско-белорусские связи. (1570–1667 гг.)» Мн., 1963 жне «Русско-белорусские связи во второй половине ХVП в. (1667–1686 гг.) Мн., 1972 жинатарында жарияланан делік. Бларды барлыы ЦГАДА-дан алынандытан, легендада мрааттарды крсету берілмейді.

Кпшілік жадайда легенда жат мтінінен кейін беріледі. ылыми типтегі басылымдарда ол мтінні алдында, таырыптан кейін орналастырылуы ммкін (мысалы, «С. Н. Валк дайындаан «Декреты советской власти» немесе баспаа Д. И. Довгялло дайындаан «Беларускі архиу», т.б.).

Жне, аырында жаттарды жйелеу жне басылым рылымы туралы бірнеше сз. Соысы жарияланым типі, трі жне формасына байланысты болады. Мысалы, ылыми типтегі бір томды басылымны детте тмендегідей жйеліліктегі элементтері болады: екі бліктен тратын алысз; ысартулар тізімі; жаттар мтіні; мтін жне мазмны бойынша тсініктеме; крсеткіштер; тізімдер; жарияланатын дереккздер тізімі мен мазмны. Сериялы басылымдарды бірінші томында барлы серияа орта алысз беріледі.

Кпшілікке арналан типтегі жинатарда аталан элементтерді барлыы дерлік, біра нерлым жеілдетілген трде болады. Оулы типіндегі басылымдар жалпы тарихи сипаттаы ысаша алысзбен, блімдерге тсінік беретін мтіндермен, жат мтіндерімен, олара те ыса мтіндік тсініктемелермен жне мазмны бойынша тсініктемелермен, терминологиялы сздікпен (ажет болан жадайда) жне жарияланатын дереккздер тізімімен сынылатын библиографиямен шектеледі.

Басылымда жаттарды топтастыруа келетін болса, бл оны тріне, клеміне, хронологиялы шеберіне, т.б. байланысты болады. жаттар хронологиялы, таырыпты, географиялы, номиналды, сондай-а хронологиялы-таырыпты; таырыпты-хронологиялы, т.б. аралас белгілеріне арай жйеленуі ммкін. жаттарды хронологиялы белгілері бойынша орналастыруда толы датасы бар дереккздер бірінші орналастырылады:

25 мамыр 1920 ж.

мамыр 1920 ж.

1920 ж.

Жобамен даталанатын жаттар мынандай реттілікпен орналастырылады:

1920 ж. 25 мамырына дейін.

1920 ж. 25 мамырынан кейін емес.

1920 ж. 25 мамыры.

1920 ж. 25 мамырынан ерте емес.

1920 ж. 25 мамырынан кейінірек.

Сйтіп, жатты басылыма даярлай отырып археограф шешетін басты міндет мынадай болма: кейін онымен жмыс жасаан пайдаланушылар алашы дереккзге жгіну ажеттігін сезінбейтіндей тпнсаа мейлінше сай келетін жарияланатын жаттар бейнесін жасау.