Жаттарды мтінін тадап алу жне беру. 2-саат. 2 страница
нпаратарды баспаханалы данасы бойынша жариялаан кезде археограф, біз атап ткендей, оларды мазмны мен сырты ерекшеліктерін те мият зерттеп, бл кезде оны жазылу стиліне, зіне тн мазмнына, оны басылан материалыны сипатына, т.б. баса кіл блуі керек. Жариялаушыны ызытыран жат жайлы сз болатын тиісті ілеспе дереккздерді тарту археографа оны тпнсалыына немесе, керісінше, жалан екендігіне кз жеткізіп алуа ммкіндік береді. Мндай, тіпті сырты сын шеберінен шыып кететін дереккзтану талдамасы, дереккздерді осы трінде олдануда зін толы атайды – йткені, мысалы, лы Отан соысы жылдары Беларусті жаулап алынан жерлерінде неміс басыншыларыны арнайы органдары шыаран жалан нпаратарды да кп боланын ескерсек, ртрлі нпаратара мият арауды ажеттігі тсінікті болма.
Осы жерде 1943 жылды наурыз айында Гомель жне Полесск облыстарыны партизандары мен жергілікті халыны арасында таратылан, «бза-жарып туші командалы армия» атынан шыарылан жалан нпараты мысала келтіре кетуге болады. Оны жалан екендігіне длелді біз осы облыстардаы партизанды рамаларды мерзімдік басылымынан, сондай-а жеке адамдарды дереккздерінен (мысалы, Гомель облысындаы партизан озалысы басшыларыны бірі Е.И. Барыкинні кнделігінен) кездестірдік.
Кейде стенограммаларды негізгі мтінін тадап алуда да археограф иындыа тап болуы ммкін. Олар екішты сипатта болады. Бір жаынан, жариялаушы пайдаланушыа оай оылатын мтін сынуы тиіс, біра, екінші жаынан, сйленген сзді зіне тн ерекшелігін сатауы керек.
детте стенограммалар мтіндері делген данасы бойынша жарияланады, яни, сйлеуші шифрі ашылып жазылан з сзіні мтінін оып шыып, ол ойан данасы бойынша жарияланады. Алайда бл кезде тзету дрежесі алыптасан шектен аспауын адаалау керек (граммматикалы ателерді, ате жазылып кеткен сздерді тзетуге болады, біра сйленген сз мазмнына тиіспеу керек, біз бл туралы Кеестерді бірінші бкілресейлік съезіндегі И. Церетелиді сйлеген сзіні стенограммасы туралы сзімізде айтып кеткенбіз). Автор зі тзетіп, ол ойан стенограмма мтіні болмаан жадайда ол тзетілмеген данасы бойынша, біра міндетті трде бл туралы мтінге тсініктемеде ескертіліп басылуы керек.
Телефон, телеграф, телетайп, телефакс, радио, т.б. арылы берілген жаттар шін негізгі мтін болып жазба (олтаба, расталан кшірме) алынады. Кейде біз олымыза тиген телеграммада андай келесіздіктер болатынын ескерсек, бл ережеге дауласуа болмайды. Кіріспе мтін болан жадайда жарияланып отыран дереккз онымен салыстырылып, ртрліліктері жайлы тсініктемеде жазылады.
жат жазбасыны бірнеше варианттары болан жадайда (олжазба, телеграф бланкісіндегі машинка мтіні, телеграф таспасы) жариялау шін телеграф таспасындаы мтін алынады. Таспаны жартысы жоалан жадайда, ол баса дереккзбен салыстырылып, бл жайлы мтінге тсініктемеде ескертіледі.
жаттар мтінін беру
Жарияланатын жатты негізгі мтінін тадап аланнан кейін, растырушыны алдында оны алай беруге байланысты мселе туындайды. Даярланып жатан басылым міндетіне арай (тарихи, дереккзтану, палеографиялы, лингвистикалы зерттеулер) жаттар мтіні дипломатиялы немесе ылыми-сыншылды тсілдермен, стилистикалы жне тілдік ерекшеліктері длме-дл саталып берілуі ммкін. Рас, азіргі украинды археографтар тарихи жат мтіндерін беру тсіліні біршама згеше жіктемесін сынып жр. Олар мтінді беру тсіліні ылыми (немесе дипломатиялы) жне ылыми-сыншылды (немесе кпшілік) трлерін бліп крсетеді. Мндай блініс, оларды ойынша, азіргі заманы эдициялы тжірибеде орын алып жрген бір басылымда екі тсілді де элементтері субъективті жне жйесіз араласып келуінен орайды.
Алайда, бізді ойымызша, бл – ХVІІІ . соы – ХІХ . басында Ресейде кеінен олданылан, сол кезді зінде П. М. Строев тарапынан сына алынан «буквалистік» діс деп аталатынан (А. Л. Шлецерді жне оны ізбасарлары Я. И. Бередников, А. Н. Олениндерді, т.б.) айта оралуа тырысушылытан баса ештее де емес. Реті келгенде айта кетелік, мндай мтінді «буквалистік» абылдау дісін біз шіркеулік жаттарды жариялауда, мысалы, «Минская старина» деп аталатын Минск тарихи-археологиялы мражайыны «Епархиальные ведомости» жинаынан кездестірдік. Бізді ойымызша, мндай дісті таза техникалы жаынан да болашаы жо: ол терімді барынша иындатып, басылымны ымбаттай тсуіне келеді.
Басылымны дипломатиялы тсілінде мтін тпнсаа жне оны ерекшеліктеріне: кнерген орфографияа, олданыстан шыан ріптері саталып, олданылан ысартулары, мтін мен ойылан олдар сол алпы, ателері де згеріссіз толы сйкестікпен алпына келтіріледі. Дипломатиялы тсіл арнайы ылыми жне оулы типтерінде (палеографиялы, лингвистикалы, т.б.) олданылады.
Стилистикалы жне фонетикалы ерекшеліктерін згеріссіз сатауды кздейтін ылыми-сыни тсіл нерлым крделі рі даулы пікірталастар тудыратын тсіл болып табылады. Бл беларус жне орыс тілдеріндегі жаттара бірдей атысты (На осы екі тіл жаа жне азіргі заман дереккздеріне нерлым сипатты болып келеді).
Орыс тіліндегі жаттар мтіндері азіргі заманы орфография бойынша берілетіні белгілі; белорус тіліне байланысты да соны айтуа болады, тек ана оны тарихи даму ерекшеліктерін мытпау керек.
Біра 1920 – 1930-жылдарды басындаы белорус тілінде жары крген жаттарды жариялау ажеттігі туанда археографа не істеу керек? Бл жерде е алдымен жатты авторлыы, оны шыу тегі, трі, т.б. ескерілетін жіктемелі кзарас болуы ажет. Занамалы, іс ааздарын жргізушілік сипаттаы ресми жаттарды жариялауда азіргі орфографияны олдануды сынар едім, тек ана архаизмдер мен олдан енгізілген жасанды сздерді орнына азіргі олданыстаы сздерді енгізу керек.
Ал белгілі ылым жне мдениет айраткерлері тудыран ресми емес жаттарды жні блек. Бл жерде археограф пен мтіншіні рекеті орфографияны тзету шегінен шыпауы тиіс, ал автор олданан кне сздерге тиісу археографияда да, мтінтануда да жол беруге болмайтын авторлы мтінді редакциялау болып есептеледі. Гуманитарлы интеллигенция кілдеріні атысуымен ткен мжілістер стенграммалары мен хаттамаларын жариялауа даярлау кезінде де осы принципті стануды сынар едім (тзетілмеген жне ол ойылмаан жаттарда сйленген сз, ерекше фразеологизмдер, т.б. стилін сатау талаптарын стенографияшы тарапынан жіберілген ателіктерді жндеу керектігін ескеріп, сл-пл жмсартуа болады. Бірінші бкілбелорустік конференция хаттамасын басылыма даярлау кезінде біз соысымен бетпе-бет келгенбіз: атысушыларды сйлеген сздерін, оны ішінде белгілі жазушы Д.Ф. Жилуновичті сзін жазу кезінде стенграфияшы жіберген аншама ателерді сол кйінде жіберу ммкін емес деген орытындыа келдік.
Тарихи жаттар мтіндерін беру кезінде археограф андай ерекшеліктерге тап болуы ммкін? Оларды саны айтарлытай кп. Оларды атарында ртрліліктерді, осымшалар мен сызылан мтіндерді, стінен осыландарды, асты сызыландарды, авторлы ескертпелерді алпына келтіру сиятылар бар.
Белорустік археографиялы басылымдардан алынан наты мысалдармен длелдей отырып, мтінді беру кезінде туындайтын жадайлара ысаша шолу жасаймыз.
Негізгі мтін мен баса да тізімдер немесе осы жатты редакциясы арасында кездесетін ртрліліктерді белгілеуден бастайы.
ылыми типтегі басылымдарда олар мтінге ескертпелерде беріледі:
Повелеваемъ же оному Игумену Игнатію съ братіею в томъ святых Богоявленій монастыри благочестно и общежительно...*.
* В другом списке нестяжательно.
(Белорусский архив древних грамот. Ч.І. М., 1824. С. 111)
Жекелеген сздер мен сйлемдерді стемелері жат мтініні тиісті жерінде алпына келтіріледі де, мтінге тсініктемеде ескерту жасалады. ылыми типтегі мтіндік тсініктемелерде бір жатта ртрлі сиямен немесе арындашпен жазылан осымшалар да; сондай-а мтінді алпына келтіру тсіліндегі згерістер де ескертіледі:
За этот период выведено из города и его окрестностей* 1050 семей.
* Слова «и его окрестностей» дописаны от руки чернилами.
(В непокоренном Минске. Документы и материалы о подпольной борьбе советских патриотов в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 – июль 1944). Мн., 1987. С. 159)
жатты жазылу сипатын (жазуды згерісін, сызылан жерлерді, стінен осып жазылан сздерді болуын) зерттеу оны жасалан мерзімі мен орнын, авторлыын, т.б. натылауа ммкіндік беруі ммкін. Мысалы, БК(б)П жасырын алалы комитетіні 1941 ж. желтосан – 1942 ж. наурыз арасындаы мжілістеріні хаттамаларыны тап-тйнатай рі бірдей олтабасы бізде алдымызда жатан оианы дл болан уаытында (яни, комитетті отырысы кезінде) ааза тсірілген жат екендігіне кдік туызды. Хаттамалар мазмнын зерттеу бізді кдігімізді натылай тсті: жазбаларда «дптерді соындаы сілтемелер», т.б. крсетіліпті, бл хаттамаларды кейін кшіріліп жазыланын айатайды.
рине, сия тсіні басашалыы оны бірнеше жерде жазыланын білдіре бермейді (оны арапайым себептері де болуы ммкін: автоаламны, айталы, кк сиясы таусылып алып, баса кк тс болмаандытан, растырушы оны ара сиямен толтыруы ммкін).
Ал жатта «оккупация», «в коридор», «сюда» сздеріні орнына «акупация», «на коридор», «сюдой» сздеріні жазылуы оны авторы беларус екенін білдіреді. Осыан орай «Наш современник» журналында минскілік автор жазан мааладаы «шильда» деген сзді нені білдіретінін азымыр мскеулік сыншылар таба алмай ойанын мысала келтіре кеткен арты болмайды, ал белорусты оырман шін бл термин («вывеска» – мадайша) ешандай тсіндіруді ажет етпейді.
Осындай са-тйектерді барлыын археограф зерттеушіге баяндауа міндетті, ал ол з кезегінде, осындай «са-тйектерге» негізделген орытынды жасайды.
жатты шыу тарихын, оны редакциялану сипатын, т.б. тсіну шін археографты мтіндегі сызылан сздерді, сйлемдерді, айтылуларды, т.с.с. белгілеп оюыны маызы зор. Ол зерттеушіні жат жасаушыны шыармашылы зертханасына жетелеумен атар, кейде оамды-ылыми, саяси, идеологиялы, конфессияаралы, т.б. сипаттаы орытындылар жасауа ммкіндік береді. Мысалы, БССР туелсіздігін жариялау декларациясыны (31 шілде 1920 ж.) тпнсасында Белорус социал-революционерлер партиясы ОК мшесіні олы сызыланына назар аударып, біз осы жарияланымды пайдаланушыларды осы жатты жасалу тркініне байланысты жадайларды анытауа, сйтіп, белорусты саяси партияларды біріні Декларацияа ол оюдан бас тарту себептеріні себебін анытап білуге трткі жасаандай болды.
Сызылан сздер немесе сйлемдер жарияланатын мтінні блігі болып саналмайтындытан, мтінді беру кезінде олар алпына келтірілмейді. Мтінге тсініктемеде бл: «Бдан кейінгі сз (сйлем) сызылан...» деп беріледі:
Леплевка трыны Багонский Леон атыс кезінде екі тізесінен жараланып, дрігерді анытауы бойынша, кп ан жоалтандытан осы жылды 26 шілдесі кні таы саат 7-де айтыс болан*.
*Бдан кейінгі Оны мйіті Домачевода жатыр деген сз сызылан.
(Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Документы и материалы. Т.. Мн., 1972. С. 251)
Ал жарияланатын жатта сызыландар кп болан жадайда, мтінге тсініктемені бл жайлы мліметтермен ауырлатпас шін, оларды негізгі мтінде алпына келтіруге де болады. Бл сызылан сздерді немесе сйлемді шбрышты немесе рнекті жашаа алу арылы, бл туралы алысзді археографиялы блігінде міндетті трде ескерту беру арылы жасалады. Мысалы, Кеестік Ресейді 1917 – 1922 жылдардаы жоары билік органдары мен басармалы органдарыны декреттерін жариялаан кезде осындай діс олданан:
По <приемке> приему ткани Центротекстиль вносит полностью стоимость принятой ткани на текущий счет данного предприятия.
(Декреты Советской власти. Т. 3. М., 1964. С. 49)
Мтін стінен осып жазылан сздер мтінні ай жерінде берілсе де мтінні жаласы ретінде беріледі. Оларды жаттаы орыны мен авторлыы мтінге осымшада айтылып теді. Жекелеген орындардаы авторды астын сызан жерлері басаша аріптермен еркшеленеді. Авторды жата жасаан ескертпелерін жариялаушыны ескертпелерінен ажырату шін жаша ішінде («жаттаы ескертпе») немесе («Авторды ескертпесі») деген сздер осып жазылады:
Между петербургскими моими товарищами я узнал В. К. Калиновского2.
2 Викентия Константина (Примечание источника).
(Восстание в Литве и Белоруссии 1863 – 1864 гг. М., 1965. С. 446–455)
жатты олтабасыны згерісі немесе мтінді алпына келтіру дісіні згерісі мтінге тсініктемеде айтылады:
Біз шыаран газеттер мен нпаратара осымша баса баспаханаларда басылан «Майдан хабарлары» атты нпаратар мен баса да газеттер* таратылып жатты.
* газеттер сзі олдан сиямен тсірілген.
(Бас имейтін Минскіде. Мн., 1987. С. 160)
Мтінде кездесетін зге тілдегі сздер мен сйлемдер тпнса тілінде алпына келтіріледі, ал мтінге тсініктемеде ол сзді аудармасы, ай тілден екені дгелек жашаа алынып беріледі:
Под руководством секретарей райкомов уничтожено имение Зеленевичи, сожжены стайня*, обора**...
* стайня (польск.) – конюшня
**обора (польск.) – коровник
(Комсомол Белоруссии в Великой Отечественной войне. Документы и материалы. Мн., 1988. С. 29)
жаттардаы зынды, уаыт, салма жне баса лшем бірліктері, егер оларды алдында сандар трса ысартылан кйі, ал ондайлар болмаса, толы трде алпына келтіріледі:
3 км. 500 м. (но километр 400 м.); 3 руб. 50 коп. (но рубль 50 коп.).
жатты мазмнына атысы бар резолюция мен белгілер (жатты жібергені, абылдап аланы, тіркелгені, т.б. туралы) жат мтініні соында ойылан олдардан кейін, жаа жолдан хронологиялы тртіппен (егер кндері крсетілген болса) беріледі. Белгіні ойан адамны аты-жні, сондай-а жазу тсілі крсетіледі. Резолюция немесе белгілерге тіркелген редакциялы мтіндер ерекшелеу шін баса аріппен теріледі:
Телеграмма морского отдела 12-й армии началинику оперативного отдела Днепровской военной флотилии В. Е. Дьяченко о боевых задачах флотилии на Припяти
3 мая 1920 г.
Резолюция командующего флотилией П. И. Смирнова: «А где десант, где пехота? П. Смирнов. 5 мая»
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918– 1920. Сб. документов и материалов в двух томах. Т. 2. Февраль 1919 – 1920 г. Мн., 1971. С. 284)
Манифест Временного рабоче-крестьянского советского правительства Белоруссии*
*Перед заголовком помета карандашом: «По распоряжению т. Розенталя настоящий Манифест передан в Минскую центральную контору для распространения. 2 января. 7 час. 15 мин.»
(Обретение республики: история образования Белорусской ССР и создания Компартии Белоруссии в документах // Неман. 1989. № 1. С. 127)
жат мтініні жекелеген жерлеріне тиесілі белгілер мтінге тсініктемеде крсетіледі:
Показания К. Калиновского в Виленской особой следственной комиссии
30 января 1864 г.
В должности мне было отказано, но я продолжал оставаться в Вильно, потому что осведомился о распоряжении начальства гродненского о моем арестовании*...
Помета чиновника на полях: «За что?»
«К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия. Мн., 1988. С. 78)
ылыми басылымдардаы «Іске тігу», «Орындалды», «Баылауда сталсын», т.с.с. іс ааздарын жргізу сипатындаы белгілер, егер оларды таырыпты ашуда маызы бар болса, жат мтінінен кейін беріледі. Ал ылыми-кпшілік (жалпыа арналан) басылымдарда оларды алдырып кетеді.
Сызылан сздер сияты, белгілерді беруді де зерттеушіге жатты шыу тркіні тарихын білу шін ана емес, одан да кеірек планда пайдасы зор болуы ммкін. Мысалы, 1626 жылы Клецк ординациясыны рал-жабдытарын зерттеуші З. Ю. Копысский оларда брыныларыны орнына жаа фамилиялар ойыланына кіл аударады. алым да кейбір фамилияларды тсына «жесір» деген белгілерді ойыланын аарады. «Екі белгі де, – деген орытынды жасайды ол, – Клецк 1626 жыл алдында бір кшті сілкіністі – жпалы ауру немесе арулы шабуылды бастан кешіргенін білдіреді. ралды зі бл оианы орын алу себебі мен болан кнін ашпайды, біра белгілерді танымды мніне баа жетпейді.»
Бл жерде біз белгі мен ыстырма сздерді болуы Клецкіде сондай оианы орын аланын тікелей білдірмегенімен, алыма белгілі бір тжырым жасауа негіз беріп отыранын креміз.
Эпистолярлы сипаттаы жаттар шін кейде адрестері, пошта мртабандары жне баса хат жіберілген конверттен алынан мліметтер маызды рл атарады. Егер блар хат авторын, хатты жазылан жерін, оны жазылан кнін, т.с.с. анытау шін маызды болан жадайда, мндай апараттар мтінге тсініктемеде келітірілуі тиіс. Егер жат атрибутталан болса, конверттен алынан апараттар алысз, тсініктеме, т.б. жазан кезде кдеге асуы ммкін.
Мтінді беру кезінде археограф: жат нерлым кне болан сайын, оны жариялануына сорлым мият арау керек деген принципті ата стананы жн. Мысалы, ежелгі дуір мтіндерін (ХVІ асыра дейінгі) беру кезінде оны орфографиялы ерекшеліктері згеріссіз саталады. Осы кезеде мірге келген ылыми типтегі олжазба кітаптар мен жаттарды мтіні азаматты ліпбимен, олданудан шыып алан кириллица ліпбиіні ріптік белгілері: «и десятиричное», «ять», «фита», «от», «юс большой», «юс малый» сиятылар оса беріледі. Бір дыбысты білдіретін осарлы ріптер (оу – у), сондай-а «кси», «пси», «жуанды белгісі» дыбыстарыны йлесімін білдіретін ріптер алпына келтіріледі. ріптерді арасы осылып кеткен олжазба мтіндерде сздер, сйлемдер, азатжолдар блініп, азіргі пунктуация енгізіледі. Бір араанда техникалы сипаттаы болып крінетін археографты бл рекеттері шындыында олай емес. Мтінді сздер мен сйлемдерге блшектеп, дрыс ои білу кейде кп нрсені бастауы болып табылады.
Осы жерде клкі ретінде І Петрге атысты деп айтылатын, бір тірді тсіп алуынан мні згеріп кеткен мынадай жарлыты: «Казнить нельзя помиловать» сзін немесе Никонов жылнамасынан алынан, аыр аяында алымдар оны дрыс блшектеп оу ажеттігіне кздері жеткенше «И ногаи быка Сторохани кочевали» болып олапайсыз, тсініксіз оылып келген «И ногаи бы к Асторохани кочевали» сзін еске тсіре кеткен арты болмайды. Русская правдадан алынан, сйлемдерді дрыс блшектеп оуа байланысты мына бір байсалды мысалды да келтіре кеткен арты болмайды – Киев Русіндегі халы санаты «и» рпіні алай оылатындыына байланысты (кмекші сз бе лде жалау ма) шешілетін болан: «смерди(й) холоп» (т.е. смерд, имевший холопа) немесе «смерд и холоп» (т.е. две равнозначные категории).
Сздерді арасын дрыс блмеу салдарынан Волынск ысаша жылнамасыны мтінін дрыс оымау мысалын ресейлік тарихшы рі археограф В. А. Кучкин келтіреді. 6907 ж. жылнама мааласында былай деп жазылан: «А Витовт бгуся ять месяца августа 5 за 500 верст за Киевом». Осы орына байланысты тсініктемеде Улащик дрысы «бился» болып оылуы керек деп жазан. Шындыына келгенде тпнсада ешандай ате болмаан, тек ана археограф сздерді дрыс блмеген. Бл жерде «бгу ся ять», яни «ялся бегу», «побежал» деп оу керек еді.
1552 ж. 29 желтосанда Прага аласында берілген І Фердинанд грамотасын дрыс оу нтижесінде белорус аартушысы Ф. Скорин мірбаяныны бан дейін белгісіз болып келген деректері млім болды. 1930-жылдары Карлов университетіні профессоры А. В. Флоровский чех археографы Ф. Дворский «Славянский сборникте» жариялаан жоарыда аталан грамотамен танысады. Сз король бабаны болып ызмет еткен з кесіні мрасын алу шін Прагаа келген Симеон Рус дейтін біреу туралы болады. кесіні аты грамотада былай аталыпты: «покойный доктор Франтишек Рус с Корынсполоцко». Грамотаны бірнеше рет оып шыан Флоровский чех археографы сздерді дрыс блмегенін, оны былай оылатынын тсінді: «Франтишек Рус Скорын с Полоцко». Мрааттан тпнсасын тауып алан Флоровский онда да солай ате жазыланын креді. Король кесе ызметкері алай естілсе, солай жазып, ате жіберген. Ал Скоринні жаа есімі – 1940 - 1950-жылдары йреншікті рі дрысы – Франциск есімін ыыстырып шыаран – Георгий есімі де ате оылуды салдары. Мселе мынада, 1532 ж. 25 арашадаы Скоринді воеводалар, каштеляндар, старосталар мен арапайым соттарды соттауынан азат еткен король грамотасында аартушы есімі Георгий деп аталан. І Сигизмунд король ол ойан бдан трт жыл брыны осындай грамотада Скоринді Франциск деп атапты. Алайда бл есімні алдына латынша «egrerium et famatum» – «крнекті рі даты» деген сздер осаталыпты. 1925 жылы поляк тарихшысы Г. Ловмянский 25 арашадаы грамотада кесе ызметкері ателесіп, «egreriі» дегенні орнына «Georgii» деп жазып жіберген деген болжам айтты. Познань алалы мраатында саталатын жоарыда аталан грамотаны таы бір зерттеген замандасымыз скоринтанушы белорус Г. Я. Голенченко да поляк тарихшысыны болжамын остады.
Егерде сйлемдерді сздерге дрыс блшектеу мселесі кбіне ертедегі жаттара тн болса, тыныс белгілеріні ережелерін дрыс сатау жаа заман жаттары шін де маызды болып саналады. Мысал шін Туров ауданды скери ревкомыны 1921 жылы 6 шілдедегі бйрыымен Житкович ауданы бойынша «Память» кітабыны шыарылуын алуа болады. жатты бірінші параграфын оиы: «При обходе по отделам 6, 7, 21-го с.м. в 11 час. утра...» Бйрыа 6-сы кні ол ойылса, аралап шыу (обход) 7-сі жне 21-і кндері боланы алай деген сра туады. Мндай сйкессіздікті себебін тсіну шін тпнсаны іздеуді де ажеті жо: сандарды арасындаы тірлер орнына растырушылар тпнсада бар нктелерді; «с.м.» орнына – «с.г.» оюы керек еді.