Жаттарды мтінін тадап алу жне беру. 2-саат. 3 страница
ысартылып жазылан сздерді (титл), сондай-а сызы астына жазылан сздерді беруді де з ерекшеліктері болады. Алашысы азіргі заманы жазумен, алпына келтірілген ріптер квадрат жашаа алынып берілсе, екіншілері жола осылып, баса аріппен беріледі. Д. И. Довгялло Литвалы метрика жазбаларыны 16-кітабыны мтінін осылайша берген, азіргі заманы литвалы археограф Э. Баненис те осындай 5-кітапты екінші блімін тура осылай етіп жариялаан.
Алайда кне дуір жаттарында ысартылып жазылан сздерді ашан кезде мынандай бір ерекшелікті ескерген жн: жатты шыу тегіне байланысты титл астындаы бір сз ртрлі болып ашылуы ммкін. Мысалы, Орыс мемлекетіні жаттарындаы титл астындаы «гдръ» ысартуы «г[осу]д[а]ръ» болып ашылса, лы Литва князьдігіні жаттарында «г[оспо]д[а]ръ» болып ашылады. Бан бір кездері МГУ студенттеріне «ХVІІ асырдаы бйры беру іс ааздарын жргізу» арнайы курсынан дріс оып тран академкик М. Н. Тихомиров назар аударан болатын. «Мысалы, – деді ол тыдаушыларына, – сіздер «гдру» деген сзді кездестірсеіздер, оны «гдрю» деп згертесіздер. Бл жердегі кілтипан неде? Егерде «гдру» деп жазылса, оны белорус немесе украинды жазуы ммкін, олара «р» ата дыбысы тн. Бір ана ріпті тзеу арылы сіздер осындай тілмен хат жазан авторын анытауа деген ммкіндіктен айырасыздар».
Таы бір ресейлік археограф рі мраатшы, Мскеу тарих-мраат институтыны профессоры И. Ф. Колесников те белорус мтіндеріне ата «р» дыбысын олдану («цара», «цару»), «в» орнына «у» немесе керісінше («у землю», «вже»), «из» осымшасын «с»-мен ауыстыру («изделать», «с Менска»), ата (зілмелі) «г» дыбысын белгілеу шін «кг» диграфын пайдалану («Жикгимонт») тн боланын атап ткен.
Сонымен, тпнса мтініндегі бізге наыз ате болып крінетін титл сздерді дрыс ашу шін, е алдымен оны шыу тркінін біліп алу ажет. Бл жерде бізге хатты жазылу ерекшелігін, материалы мен ралдарын, т.б. зерттеумен айналысатын палеография кмекке келеді. ХV асырдан бастап Мскеу Русі мен Литва лы княздігіні шапша жазуларыны бір-бірінен згешеленуі басталып, ХVІ . басына арай бір-бірінен айтарлытай айырмашылытары барлыы байалан. Мскеулік шапша жазу белорустармен салыстыранда сіресе жоары арай еркін шарытауын тежей бастады. Ал соысыны отстік-славянды серге шырааны тменге созылатын йрытарды зарып, иректеле аяталуынан байалып трады. Бл сіресе д, р, у. ц, ш ріптерінен байалады; тек ана ж,ъ жне ятъ жоары арай лаш созады. Белорус жазуыны ерекше белгісі – з рпіні аяы жолды астына арай созылып, зіне тн йрыы сола арай клбеу бітіп, кбінесе жоары жаы бассыз болып келеді. Мскеулік шапша жазудаы дгелектеніп келетін жазуды орнына белорустарда готикалы жазбаа тн брыштары шыыы болып келу тн. ХV– VІ . белорус шапша жазуыны орталыы Литва лы княздігіні кесе жазбалары болса, жоарыда сз болан ерекшеліктерді барлыы соан тн болып келеді.
Кейінгі кезедегі (ХVІІІ . соына дейінгі) олжазбалар мтінін беру оайыра: олданыстан шыан ріптерді орнына сол дыбысты білдіретін азіргі заманы ріптер ойылады. Титл астындаы сздер алпына келтірілген ріптерді ерекшелеусіз-а ашылады. Сондай-а жолдаы шыыы ріптер де ерекшеленбейді. Жіішкелік, жуанды белгілер де азіргі жазуа сай ойылады.
Атау есімні рамына кіретін барлы жеке есімдер, кесіні аты, фамилиялар, жанама есімдер, атау есімнен алыптасан сын есімдер клбеу аріптермен жазылады: Иван Большой Григорьев сын Семенов, Бык сын Ивашков (Беларускі архіу. Т.2. С. 92).
Барлы географиялы атау клбеу аріптермен жазылады, крделі географиялы атауларда ызметтік сздер мен рулы ымдарды білдіретін сздер кіші ріптермен жазылады: Высокий Холм, Крынское лесничество, Богородчицкие волоки, Сураж на Подляшшу (Беларускі архіу. Т. 1. С. 3).
осарлы атаулар арасына дефис ойылмайды: Великая Струга. Географиялы жне агиографиялы атаулардан тратын монастырлар мен шіркеулерді атауында дефиспен осылан да, осылмаан екі атау да бас ріппен жазылады: Параскевы-Пятницы у. шіркеуі, Усвейская Свято-Троицкая шіркеуі, Минск Свято-Троицкий золотогорский костел.
жаттардаы санды белгілейтін ріптік цифирь араб ріптерімен беріледі. ріптік цифирьмен белгіленген жылдарды белгілегенде реттік сан есім жалаулары дефис арылы беріледі: 7140-жылды жазы, 192-жылы.
Тпнса жаттар лем Жараланнан бергі немесе Христос Туан жылдан бері арай белгіленуі ммкін: Писан во Мстислави в лето SЦОА (где зело – 6 тыс., цы – 900, он – 70, аз – 1), соответственно – 6971 от С. М. и 1463 от Р. Х. (Белорусский архив древних грамот. С. 3) Дата былай жазылуы керек: Лета 6971-го, во 463-м году.
Писан у Вилни, лета Божего Нароженя АФЗА, месяца февраля К дня (где А-тысяча, ферт – 500, кси – 60, аз – 1, како – 20), соответственно: 1561, 20 февраля. (Белорусский архив древних грамот, С. 27).
жат мтінінде кп айталанатын жне алыптасан титулатура формасы болан кезде, шартты ысартулармен беруге болады. Мынандай ысартулар абылданан: корольдік жне лыкнязьдік титул – полный (п.т.), средний (с.т.), краткий (т.), патшалы титул да осылай беріледі.
Ертедегі кезе жаттарында тайпалар мен халытар атауын лкен ріппен жазылады, мысалы: «в Ляхи», «на Кривичи», т.б.
Кне олжазбаларда басы ріптер бояумен, ара аріппен ерекшеленеді, жне де бояу трі крсетіледі – киноварь, охра, сурик, алтын, т.с.с.
Жаа жне азіргі заманы мерзімні жаттары тпнсаны стилистикалы жне тілдік ерекшеліктері, тпнса жасалан кезге тн ысаран сздер, тілдік орлар мен сол кезеге сипатты: калгас, ревком, т.с.с. сздер сатала отырып, азіргі жазу ережелерімен беріледі.
Іс ааздарын жргізу бланктеріні мтіні детте алпына келтірілмейді, тек ана редакциялы таырыпшалар ою шін пайдаланылады.
Занамалы, дипломатиялы жне ресми емес жаттарды таырыптары мен даталары, сондай-а газет маалаларыны, ылыми типтегі басылымдардаы нпаратар таырыптары редакциялы таырыптардан блек, тпнсада ойылан жерінде алпына келтіріледі:
Лістоука ЦК КП(б)Б з паведамленным аб расстрэле акупантами у Мінску савецких дзяцей і з прызывам бязлітасна знішчаць фашысцкіх катау (Бл жерде мнысы – редакциялы таырып)
Прачытай і перадай другому
У Мінску гітлерауцы расстралялі сто дзяцей-сірат (Бл жерде мнысы – нпараты з таырыбы)
(Зборнік лістовак усенароднай партызанскай барацьбы у Беларусі у гады Вялікай Айчыннай вайны (1941 – 1944 гг.) Мн., 1952. С. 75)
ылыми-кпшілік (кпшілікке арналан) басылымдарда жаттарда крсетілген таырып типтері алпына келтірілмейді, редакциялы таырыптарды беруде пайдаланылады:
Передовая статья «Сберегательное дело в БССР»
(Индустриализация в БССР. Мн., 1975. С. 72)
Іс ааздарын жргізу жаттарындаы таырыптар мен даталар берілмейді, тек редакциялы таырыпты жасауда пайдаланылады.
«пия», «жедел» дейтін белгі-грифтер жат мтініні алдында, о брышында алпына келтіріліп ойылады:
1893 г. сентября 15. – Рапорт пристава 1-го стана Брестского у. уездному исправнику об издевательствах помещика Лобачева над крестьянами
Секретно
(Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. Мн., 1983. С. 190)
Донесение брестского поветового старосты полесскому воеводе о сопротивлении крестьян дер. Леплевка Домачевской гмины при взимании налогов
26 июля 1933 г.
Весьма срочно
Секретно
(Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Документы и материалы. Т. 2 Мн., 1972. С. 250)
Сауалнама, марапат аазы, ызмет тізімі, т.б. формуляры жне сратара жауаптар ртрлі аріптермен беріледі. Егерде біріні астынан бірі келетін бірнеше біртипті жаттар жарияланса, формуляр тек бір-а рет беріледі:
Справка о состоянии здоровья для гражданских лиц, завербованных на работы в Германию
г. Слуцк 9 марта 1942 г.
Біржа працы Слуцк
Ліст здароуя
1. Запауняецца біржай працы:
Прозвішча Барысевіч
Імя і імя па бацьку Анатолі
(Белорусские остарбайтеры. Документы и материалы. Кн. 1. Мн., 1996. С. 60)
Хаттамалар мтіндері графаа блінбей, толы жола жазылады. Хаттамаларды ішінде кездесетін сратар, орындарынан сз осуларды негізгі мтін сияты, «сра», «орнынан айтылан сз», «ол шапалатау», т.б. сздері азатжолдан, баса аріппен беріледі. «Тыдалды», «аулы етті» формулалары азатжолдан беріліп, аралары ашып жазылады. «Тыдалды» формуласында пункттер нмірленіп, ал «аулы етілді» формуласында оларды айталамай-а ойса да болады.
ЛжБ К(б)П ОК №1 мжілісіні хаттамасы
29 мамыр 1920 ж.
...Тыдалды: Минск губвоенкомы туралы.
аулы етілді: ЗВО-а Кундо жолдасты таайындауа сыныс жасау.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии 1918–1920 гг. Сб. документов в двух томах.: Т. 2. Мн., 1971. С. 308–309)
Жеделхаттар, телефонограммалар, радиограммалар мтіндері ысартылып жазылан жалаулар мен жрнатарды тік жашаа алу арылы толытырылып жазылады. Тсіп алан немесе ысартылып жазылан тыныс белгілері («зпт», «тчк», т.б.) мтінде орнына ойылады. ызметтік белгілер (жіберілген, алынан жері, кні, нмірі) жатты басында жне мтінге тсініктемеде пайдаланылады. Тікелей телефон арылы сйлескен сздер мтіндері бастапы жне орытынды бліктері саталып беріледі («Аппаратта бленбай», «Тыдап трмын», «Сау болыыз») жне сзге атысушылар сздері азатжолдан басталады.
И. В. Сталинні РКП(б) Солтстік-Батыс облысты комитетіні траасы А. Ф. Мясниковпен Белоруссиядаы мемлекеттк рылыстар туралы тікелей желідегі сзіні жазбасынан
25 желтосан 1918 ж.
Сталин: Бл губерниялар жне баса кптеген нрселер жайында сіз келгенде сйлесеміз. Сонымен, ары кнге дейін.
Мясников: Сау болыыз.
(По воле народа. Из истории образования Белорусской ССР и создания Коммунистической партии Белоруссии. Документы и материалы. Мн., 1988. С. 83–84)
Жоарыда атап ткеніміздей, тікелей желі арылы сйлескен сздер жазбасын жариялаан кезде екі сйлесуші тараптар мтіндеріні варианттарын салыстырып, барлы ртрліліктер жайында мтінге тсініктемеде айта кету керек.
Стенограммалар автор (яни сз сйлеуші) арап, жндеп, олын ойан мтін бойынша беріледі. Тзетілмеген стенограммалар сол кйінде жндеусіз беріледі, тек ана маынасы жо: «так сказать», «как говориться», т.б. ыстырма сздер алынып тасталады. Жетіспейтіндігі ап-аны болып тран сздер тік жашаа алынып беріледі. Тсіп алан сздер, маынасы тсініксіз болып тран жерлер, аяталмаан сздер мтінге тсініктемеде аталып теді: «мтінде осылай», «сйлем аяталмай алан», т.б.
жаттарды жартылай немесе толы шифрланан мтіні жай жазуа айналдырылып жарияланады. жатты шифрланандыы жайлы млімет алы сзде беріледі:
ЦГАВМФ.Ф.Р-139.Оп.Д. 320.Л.18. Шифры ашылан дана.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т.2.С.284)
жатты бір немесе бірнеше осымшалары болан жадайда, олар негізгі мтіннен кейін реттік нмірсіз, негізгі мтін арпінен баса аріппен беріледі. осымшаны зіндік таырыбыны алдында «№ 1 осымша», «№ 2 осымша», т.б. крсетіледі.
№ 60
БССР Министрлер Кеесіні «БССР Министрлер Кеесіні асындаы Мраатты басарманы рылымы мен штатты кестесін бекіту туралы» аулысынан
29 маусым 1965 ж.
аулыа № 1 осымша
БССР Министрлер Кеесі 29 маусым 1965 ж.
БССР Министрлер Кеесіні асындаы Мраатты басарманы рылымы
(Архивное дело в БССР (1918–1968): Сб. законодательных и руководящих документов. Мн., 1972.С.129–130)
скери жаттардаы географиялы атаулар осы кезедегі географиялы карталар бойынша салыстырылады. ртрліліктер мтінге тсініктемеде крсетіледі. Географиялы объектілер, позициялар атаулары атау септікте беріледі.
Сзбен берілген реттік сан есімдерді (ай кндері, скери рамалар нмірлері, т.б.) цифрмен берген жн, тек ана жинатаушы сан есім мен архаикалы формадаы белгілеуші сандар: жетеуі, біржарым, штік, трттік, т.б. сзбен беріледі.
Рим жне араб цифрлары детте жат тпнсасына сай алпына келтіріледі. Алайда жзжылдытар, конгресстер, съездер ретін белгілегенде алыптасан стереотип бойынша рим цифрларын олданан дрыс: ХХ асыр, КОКП ХХ съезі, Коминтернні ХVП конгресі, т.б.
Майдандар, армиялар, корпустар, дивизиялар, т.б. нмірлік белгілері араб цифрына септік жалаулар жалану арылы беріледі: 1-ші Белорус майданы, 16-шы армия, 3-ші аттылы корпус, 241-ші Речицк бомбалаушы авиадивизия, т.с.с.
рамалар (блімдер) нмірі мен командир лауазымыны ысаран атауын берген кезде септік жалау олданбайды: начдив 25, командарм 16, штакор 3.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т.1.С.19)
«Пайыз», «нмір», «параграф» сздері цифрлы белгілермен осаталып берілгенде, сондай-а кесте графаларыны атаулары тиісінше белгілермен алмастырылады: 5%, № 3, (параграф белгісін ою) 4.
Даталарды ойан кезде септік жалаулар саталмайды (егер тпнсада 1920 ж. 10 - шы мамыр деп жазылса, біз оны 1920 ж. 10 мамыры деп тзетеміз, тек ана сан ай атынан кейін келген жадайда ана бейсенбі, 10-ы; мамырды 10 - ы деп жазамыз.
ысартылып жазылан сздер, егер ол жалпы абылданан ысаран сздер болмаса, толытырылып жазылады. ылыми типтегі басылымдарда сздерді алпына келтірілген блігі тік жашаа алынады: св[ятой], крестьян[ский], гр[аждани]н, т.с.с. ылыми-кпшілік басылымдарда екішты маынасы жо ысартылан сздер ешбір тік жашасыз-а ашылып жазылады, біра бл туралы алысзді археографиялы блігінде міндетті трде айтылады.
Мекемелер, йымдар, скери рамалар, лауазымдарды ысартылан атаулары мен жалпы абылданан ысаран сздер мтінде саталады: Наркамасвета, Рэвваенсавет, т.б. Бір ана органны, мекемелерді, т.б. атауына атысты олданылатын ртрлі ысартулар бірегейленбейді, тпнсада алай жазылса, солай беріледі: СНК жне Саунарком, НКЗ жне Наркомзем, РВК жне райвыканкам (белорус тіліндегі жаттар шін), РВК жне райвоенкомат (орыс тіліндегі жаттар шін). Мекемелерді ысартылып жазылан атауын ашан кезде оны кейінгі згертілген атауы ескерілмей, жатта алай жазылса, сол кйінше беріледі.
Кейбір жадайда тек ана ашып жазу емес, кейбір олдан жасалан сздерді маынасын тсіндіре кету ажеттігіне тап боласыздар. Бл сіресе 1920–1930-жылдар жаттарына тн, ресми жат мтіндерінде «шкрабы» («школьные работники» деген сз), немесе скери лауазыма атысты млде шым-шытыры «замкомпоморде» («заместитель командующего по морским делам» деген маынасын ре дегенде тсінген) деген атау.
Жарияланатын мтінде жиі айталанатын лауазымдар, шендер, скери ататар, географиялы атаулар, техникалы, т.б. терминдерді, егер олар атау септікпен тіркесіп келсе, ысарту енгізуге болады: заг. АНА І. Пятроускі; ген. Даватар; р. Свислочь (но загадчык аббзела народнай асветы; генерал; река).
жаттарды жариялаанда лкен жне кіші ріптер жат жазылан кездегі емес, азіргі орфография ережелеріне сйкес олданылады. Сондай-а тпнсадаы аббревиатураларды тыныс белгілері де саталмайды: мысалы, С. С. Р. Ба емес, ССРБ; С. Н. К. емес, СНК, т.б.
Мемлекеттік жоары органдар мен басару органдарыны, жоары мемлекеттік лауазымдар, рметті ататар, арулы кштер атауларындаы сздер, т.б. лкен ріптермен басталып жазылады:
азастан Республикасыны Жоары Кеесі, азастан Республикасыны Министрлер Кеесі, азастан Республикасыны Президенті, Кеестер Одаыны Батыры, азастан Республикасыны арулы Кштері.
Мекемелер, мекемелерді ірі рылымды блімшелеріні, бас басармалар, сондай-а географиялы терминдерден жасалан скери операциялар, скери рамаларды крделі атауларындаы бірінші сздер лкен ріппен жазылады:
Мдениет сарайы, ССР ІІБ мраатты басармасы, ССР МК жанындаы Бас мраат басармасы, Белорустік шабуыл операциясы, Белорус гусарлар полкі.
Бірнеше сзден жасалан, сондай-а бір ріптерден (аббревиатура) ралан ысаран мекеме атаулары лкен ріптермен жазылады:
Минпрос, Казпромцветмет, ВНУ, ВАК.
Мемлекеттік билікті жергілікті органдарыны толы атауында орган ретіндегі «Кеес» сзі лкен ріптен басталады:
халы депутаттарыны селолы Кеесі, халы депутаттарыны жергілікті Кеесі.
Ордендер мен медальдар атауында орденні немесе медальды атауы лкен ріппен жазылады:
Станислав ордені, Андрей Первозванный ордені, улие Владимир ордені, 1 дрежелі Отан соысыны партизаны медалі, Франциск Скорин медалі.
Мекемелерді жалпы есім атаулары, рыс аудандарыны жне скери топтамаларды, штабтарды атауы, скер трлері, рметті гвардиялы рамалара атысы барлыын білдіретін сздер, сондай-а лауазымдар, ататар, дрежелер атаулары кіші ріптермен жазылады:
ішкі істер жне ділет министрлігі, гомель баыты, бобруй топтамасы, полк штабы, жаяу дивизия, Мскеу полкіні лейб-гвардиясы, жеіл нерксіп мнинстрі, штаб бастыы.
жат астына ойылан олдарды алпына келтіруді зіндік ерекшеліктері болады. Олар жат мтінінен кейін, жатта ай тілде берілсе, сол тілде, жатты ай жерінде транына арамастан, жаа жолдан бастап беріледі. Мысалы, 1920 ж. 31 шілдесінде ССРБ туелсіздігін жариялау туралы орыс тілінде жазылан Декларацияа басалармен бірге В. Игнатовский де ол ойан. Оны олы беларус тілінде ойылан. жатты жариялаан кезде біз оны на осы тілде бердік.
Екі немесе ш мекемелер те негізде жасаан жаттарды соындаы олдар бір дегейде беріледі: бірлескен аулыларда, арнауларда, республикалы жне жергілікті кеестік, ксіподаты жне т.б. органдар хаттарында; министрліктер мен ведомстволарды бірлескен бйрытарында, ксіпорындар арасындаы келісімшарттар мен ртрлі йымдар мен ведомстволар кілдерінен рылан жюри шешімдерінде, дипломатиялы жаттарда. скери жаттарда тпнсадаы олдарды орналасу трі саталады.
ойылан олдар саны кп боланда барлыы немесе алашы бірнеше ол алдырылып, мтінге тсініктемеде неше ол енбей аландыы жайлы міндетті трде ескертіледі. Жне де ол ойан тлалара ысаша сипаттама беріледі:
Ореховка ыстаыны шаруалары*
*Барлыы 12 шаруаны олы ойылан.
(Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. Мн.,1983. С.181)
ойылан ол тсініксіз боланда, ойылан ол болмаса жне адамны олы мен аты-жнін оу иын болан жадайда, мтінге тсініктемеде: «ол тсініксіз», «ол ойылмаан», «фамилиясы крсетілмеген» деп атап тіледі:
Предуездревкома*
* олы тсініксіз.
Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т.2. Мн., 1971. С. 438)
Командир отряда капитан Никитин*
*ол ойылмаан.
(В непокороннем Минске. Мн., 1987. С. 63)
Адамны лауазымы крсетілмеген рі олы тсініксіз болан жадайда, тмендегідей мазмнда мтінге тсініктеме келтіріледі:
* Хата (жата) ол ойан адамны лауазымы крсетілмеген. олы тсініксіз.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т.2. Мн., 1971. С. 191)
1950–1960-жылдардаы жарияланымдара тн жаттарды аяындаы олдарды алпына келтіруге байланысты кейбір ерекшеліктерді крсете кеткен жн. Мселе тпнсада болан олдар оларды аяында жотыында. Бл мынандай жадайа байланысты: КОКП ХХ съезінен кейін партиялы идеология «кейіннен басшылы лауазымнан аластатылан» тлаларды олы ойылан жаттарды жариялауа, біра ол жаттарды аяына шыан мекемелеріні атын ана оюа рсат береді. Ал бан дейін 1930–1940-жылдары уын-сргінге шыраандарды олы ойылан жаттарды жариялауа млде рсат етілмейтін еді. «Белорус тарихы бойынша жаттар мен материалдар» жинаыны 4-томын даярлау тарихы осыны крсетті. растырушылар жаттар жинаыны макетіне осан жаттарды жартысында кейін «халы жауы» ретінде шкереленген, сондай-а «саяси мірбаяндары белгісіз» тлаларды олдары ойылан болатын. Жинаты рецензиялаан ИМЭЛ жне КСРО ГАУ ызметкерлері жина редакторларына БКП ОК-нен мндай жаттарды жариялауа рсат алуа сыныс жасады.
кінішке орай, ойылан ол проблемасы аталан мерзімде уын-сргінге шыраан тлалармен ана шектелген жо. Сонымен атар жаттарды астына олдарын ойаннан біраз жылдардан кейін сотталан, шетелге кеткен (тек ана саяси себептерден емес) адамдарды фамилиялары да крсетілмейтін. Егерде байаусызда мндай адамдарды фамилиялары жаттар жинаыны бетіне шыып кеткен болса, бл партия басшылыыны жоары органдарында талылауа тсіп, тиісінше орытынды шыарылып жататын.
Кейбір жадайда жарияланымдарда бекітуші олдар да алпына келтіріледі. ылыми типтегі басылымдарда олар жатты осымша блігін райды; ылыми-кпшілік басылымдарда бекітуші олдар оларды жат тарихын зерттеуде мні болан жадайда ана беріледі. Бекітуші олды болуыны зі бізді алдымыздаы тпнса емес, тпнсаа ол ойан тлаларды фамилиялары келтірілгенмен, ол ойылмаан бекітілген кшірме екендігіні айаы болып саналады.