Жаттарды мтінін тадап алу жне беру. 2-саат. 4 страница
Жарияланатын жат мтінін беру кезінде ондаы ателерді тзетуді (былайша айтанда, мтінді эмендациялауды) маызы лкен. Оны мні – мтінде ателер, кемшіліктер болан жадайда пайдаланушыны олына тзетілген мтінді сыну.
Мтін ателерін тзету мселесі археографияда орта болып табылады: кез келген мтінге тзету жасауа егер ол жарияланымны дереккзтанушылы маынасына зиян келтірмейтін жадайда ана рсат етіледі. Бл жерде проблема мынада: жариялаушы мтінді жарамды алыпа келтіруде ммкін болатын жмыстарды шегін наты ажырата алуы тиіс, басаша айтанда, андай жадайда нені тзетуге болады, ал не нрсеге андай жадайда да тзету енгізуге болмайтынын наты білуі тиіс.
Автордан кеткен ателікті жне мтінді кшірмелеу кезінде жіберілген ателерді, алып ойан сздерді, т.б. тзету тсілдері жатты жазылу мерзімі мен басылым типіне байланысты. Орфографиялы ателер, ате жазулар (мысалы, кейбір ріптерді, сздер мен сйлемдерді екі рет жазылуы, т.б.) мтінде тзетіледі. ылыми типтегі басылымдардаы мтінге тсініктемеде ажет болан кезде ате жазылан сздер келтіріледі. Кей жадайларда мтіндегі аны ателер, сауатсыз сйлемдер, жазып отыран адамны бет-бейнесін білдіру шін дейі алдырылады. Мысалы, «Восстание декабристов» (М.; Л., 1926) жаттар жинаыны Біріккен славяндар оамы мшелеріні тексеру істері енгізілген 5-томын растырушылар осылай істеген. азіргі заманы зерттеушіні жазанындай, «Славяндарды» кейбіреулеріні орысша сауатты жаза білмегендігі растырушыларды еш ынжылтпаан. Тексеру комиссиясыны ойан сратарына оларды з олдарымен жазан жауаптарын жариялаан кезде олар мтіндегі бірде-бір тыныс белгісіне тиіспеген, сауатсыз жазылан сздер мен сйлемдерге тзету енгізбеген».
Мысал шін А. И. Тютчевті археографтар ешандай згеріс жасауды ажет деп таппаан, зінде озы ойларды пайда болуы туралы баяндауынан зінді келтіре кетелік: «Валнадумчиская Мысле в Карениласъ атъ внушений другихъ. Кагда взашолъ вопщества». ХХ . басындаы белорус мтіндерінде азіргі заманы грамматика кзарасы трысынан аны ателерді саталуы сол кезедегі белорус тіліні жетілмегендігін крсетеді.
ылыми типтегі басылымдарда ерте кезедегі жаттарды жариялау кезінде, мтіндегі маыналы мні жо ателер мтінде саталады, ал тзетіліп жазылан сздер болса, олар мтінге тсініктемеде крсетіледі:
Баркулаб жылнамасынан
Того ж року 83*, праве о светом Петре, албо на самый день Петра и Павла святаго, у Головчине робили – пруд сыпалы.
* Відацъ, павінна быцъ 1585 [т.к. запись выше датирована 1585 г. – М. Ш.].
(Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці. Мн., 1975. С. 118)
Осы мысала атысты мынаны атап ткіміз келеді. Осы аса ызылыты айматы сипаттаы жылнамалы ескерткішті соы жариялаушылар (Беларускія летапісы і хронікі / Уклад. Ул. Арлоу, навук. рэд. В. Чамярыцкі. Мн., 1997 ж. кітабында.) бан дейінгі жарияланыма ( «Помніках старажытнай беларускай пісьменнасці») сілтеме жасай отырып, неге екені белгісіз, А. Ф. Коршунов жасаан осы мтінге тсініктемені алдырып кеткен. Бл жерде біз былай деп оимыз: «Того ж року 85, праве о светом Петре».
Жаа жне азіргі заманы дуірлер жаттарыны басылымдарында ате жазулар мтінге тсініктемеде крсетіледі, ал ажет болан тзетулер мтінге азіргі заманы жазу ережесіне сай енгізіледі.
Маыналы мні бар мтін ателіктері (сзді маынасын згертіп жіберген брмаланан сздер, ате жазылулар) жат мтінінде саталады. Дрыс жазылуы мтінге тсініктемеде келтіріледі:
27 желтосанда* ашылан РК(б)П VІ Солтстік-Батыс облысты конференциясы
*жатта дйексіздікке жол берілген. Конференция 30–31 желтосанда ткен.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т. 1. С. 495)
...наметив практические мероприятия по устранению имеющихся недостатков, по улучшению* библиотек в подлинные очаги социалистической культуры...
* Так в документы, видимо, имелось в виду – превращению.
(Библиотечное дело в БССР. Документы и материалы. 1941 – 1958. Мн., 1984. С. 72)
Мтіндегі санды деректердегі кемшіліктер алынып тасталмайды. Тзетілген сандар дереккздерімен бірге мтінге тсініктемеде крсетіледі. Егер деректерді баса дереккздер арылы тексеру ммкін болмаса, мтінге тсініктемеде: «жатта осылай делінген» деген сз осылады.
Республикадаы барлы кітапханалар 1956 жылы 1112 мы оырмандара ызмет крсетіпті, олара 17,5 мы дана* кітаптар, оны ішінде ауылды жердегі кітапханаларда 427 мы оырмандара ызмет крсетіліп, 4,4 млн кітап берілген.
* жатта осылай делінген, шамасы, 17,5 млн болар.
(Библиотечное дело в БССР. Документы и материалы. 1941 – 1958. С. 195)
жатта алып ойан жне маынасы бойынша алпына келтірілген сздер тік жашаа алынады. Мтінде тсіп алан сздер, фамилиялар, даталар, т.б. маынасы бойынша алпына келтіруге болмайтын деректер осымша дереккздер бойынша белгіленіп, мтінге осымшада дереккзі крсетіліп, ол да тік жашаа алынады. Автор дейі алдырып кеткен сздер мтінде тік жаша ішнде беріліп, мтінге осымшада ескертіліп теді.
Немецкие карательные войска крупными силами предприняли окружение [Налибокской] пущи...
(Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Т. 2. Кн. 2. Мн., 1978. С. 107)
Біз зірге нсіз отырмыз...* йткені жергілікті коммунист топтар жмыс жасауа абілетсіз.
*жатта бл сз оылмады.
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т. 2. С. 216)
Мтінні жндеуге келмейтін кемшіліктеріне (брмаланан сздер, стилистикалы дрыс рылмаан сйлемдер) мтінде жлдызша белгі ойылып, мтінге тсініктемеде: «жатта осылай», «олжазбада осылай» деген сздермен ескерту жасалады.
Нашим доказательствам и суд не верит, как нам матанные* его проступки невозможно иметь свидетелей из соседних деревень...
*жатта осылай.
(Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1 С. 190)
Спецификалы ксіби тіркестер (дипломатиялы, скери, техникалы жаттардаы) тзетілмейді жне мтінге тсініктемеде ескерту берілмейді. Бл туралы алысзді археографиялы блігінде атап тіледі:
Бркемелеуші отрядты батыс бліміне майданны Идрица (ттенше) – Великие Луки – Базар (екеуі де кіреді) – Ранцево (ттенше) жне Украина шекарасымен арадаы шепте германдытар жаулы рекеттерін айта бастай аландай болса, даяр труа бйры берілді...
(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Т. 1. С. 60)
жатты блінуінен оылмаан, сондай-а тсініксіз мтіндер жлдызшамен белгіленеді. Ал мтінге тсініктемеде кп нкте ойылу себебі, оны шамамен клемі жне ммкіндігінше жобасы келтіріледі:
Мен...*** білуімше, олар ештееге ол жеткізе алмады, тіпті инау да еш нтиже бермеген сияты...
*** Екі сз оылмады.
(В непокоренном Минске. Мн., 1987. С. 82)
Ефросинья Ме ... вская*, урожденная Икскюль.
* Мтін блінген.
(Инвентари магнатских владений Белоруссии ХУІІ–ХУІІІ вв. Владение Сморгонь. Мн., 1977. С. 115)
Географиялы атаулар, аты-жн, фамилияларды ртрлі транскрипциялары ылыми жне ылыми-кпшілік типтегі басылымдарда мтінде саталып, мтінге тсініктемеде ескерту жасалады: Вильно–Вильня–Вильнюс; Грек – Греково; Иосиф – Язеп–Восип–Осип.
жат мтініндегі ашы жне жасырын келтірілген зінділер дереккздермен салыстырылып тексеріледі. Егер зінді ате келтірілген болса, ол мтінде сол кйі беріледі де, оны дрыс оылуы мтінге тсініктемеде келтіріледі. зінділерді салыстырыланы жайлы факті алысзді археографиялы блігінде айтылып теді.
Жмыс барысында археограф басылым тілінен баса тілде жазылан мтіндерге тап болуы ммкін. Баса тілдегі мтіндерді жариялауды бірнеше, оны ішінде ртрлі басылымдарда – белорус (орыс) жне шетел тілінде параллель жариялау тсілдері бар, мысалы:
1863 год на Меншчыне. Мн., 1927;
Rok 1863 na Menszczuznie. Мн., 1927.
Тпнса жне аударма тіліндегі жаттар бір басылымда жариялануы ммкін, мысалы, «Белорусский архив древних грамот» басылымында (М., 1824) Стефан Баторийді 1578 ж. 28 атарда Могилев аласына магдебург ыы мен гербін беру жайлы грамотасы латын тілінде, ал ХVІІ . тізімдегі аудармасы – кне белорус тілінде жарияланан.
жаттар тпнса тілінде, аудармасыз жариялануы ммкін. Бл, мысалы, «Беларускій архів»-ті 3-томыны екінші бліміне (Мн., 1930) тн, ондаы жаттар тек ана поляк тілінде жарияланан.
Кейде шетел тіліндегі жаттарды тек аудармасы беріледі.
Шет тілдердегі жаттар мтіндері сол тілді азіргі орфографиялы нормаларына сай беріледі. лкен жне кіші ріптерді олданылуы да жат жазылан тілді ережелеріне сйкес аныталады.
Шет тілдердегі мтін аудармаларын жариялаан кезде е алдымен азіргі тпнсаа сай аудармасыны бар-жоын анытап алу керек. Бар болса, е алдымен сол жариялануы тиіс. Мндай аударма тарихи дереккзге жатады, оны редакциялауа болмайды.
Шет тілдегі мтінні аудармасы тпнсаа тн барлы мазмн ерекшеліктерін жне тпнса стилін бере алуы тиіс. Егерде шет тілді барлы маыналы ректерін беру ммкін болмаса, мтінге тсініктемеде ол сзді, сйлемді тпнса тілінде ттас келтірген жн. Лауазымдар, сословиелер, салытар, за терминдерін білдіретін, т.б. атаулар алыптасан терминдерді кмегімен немесе жарияланатын жат маынасына нерлым жаындатыла беріледі.
Тек ана осы елге жне осы уаыта тн мекеме, лауазымдар, сословиелік топтар, аша бірліктері, т.б. атаулары жат аударылып отыран тілді транскрипциясымен беріледі:
jalowszczuzna – (польск.) – яловщина;
zlotu – (польск.) – злотый;
gmina – (польск.) – гмина;
defensiwa – (польск.) –дефензива.
Мндай терминдерді тсініктері не мтінге тсініктемеде немесе терминологиялы сздікте беріледі.
Жарияланатын шетелдік мтіндерде сондай-а жат тілінен згеше сздер мен сйлемдер кездесуі ммкін. Бл жадайда мндай сздер тпнса тілінде, ал оны аудармасы ай тілде екендігі крсетіліп, мтінге тсініктемеде беріледі.
Шет тіліндегі мтінде ысартылып жазылан мекемелер, йымдар, партиялар, т.б. атаулары аударма тілінде де ысартылып беріледі, біра таратылып жазылмайды:
NPS – НРС*
________________
*НРС (Niepodlegla partia socialistuczna) – Независимая социалистическая партия.
(Борьба трудящихся Западной Белоруссии... Т. 1. С. 370)
Мерзімдік басылымдар (газеттер, журналдар), фирмалар, сауда кілдіктері, банктер, бйым маркалары, кемелер, т.б. атаулары басылым дайындалып жатан тіл транскрипциясымен беріледі:
«Aswa» – «Асва» (польск.)
«Folkszeitung» – «Фольксцайтунг» (нем.)
(Борьба трудящихся Западной Белоруссии... Т. 1. С. 287, 395)
Шет тілінен аударыланда адамны аты-жні мен фамилиясы транскрипциясында шетелдік айталуына барынша жаындатып беріледі:
Jerzy – Юрий
Zygmunt – Сигизмунд (с польск.)
Sigmunt – Зигмунд (с нем.)
Айтылуы сас есімдер фонетикалы жаынан транскрипцияны кмегімен берілуі тиіс:
Bazyli – Базилий; Wasyl – Василий.
Географиялы атаулар аудармада жат жасалан кездегі ресми географиялы карталарды терминологиясына жне карта тіліне сйкес беріледі. Мтінде кне атауларды жаасымен ауыстыруа жол беруге болмайды. Егер бір географиялы атау шет тіліндегі бірнеше басылымдарда ртрлі жазылып жргені кездессе, онда жарияланып отыран шет тіліндегі басылымда оны бірегейлемей, сол кйінше алдыру керек. Егерде мндай ртрліліктер бір мтінні ішінде кездесетін болса, оларды бірегейлеу мселесі жатты шыу тегіне байланысты шешіледі: авторлы жаттарда ртрліліктерді сатау керек, кшірмешіні кшірмесі болса, жазышты ателесуі ммкіндігін ескеріп, оларды бір ізге тсіруге болады. Мндай жадайда мтінге тсініктемеде немесе алысзде бл туралы ескертіледі.
жаттарды мтіні мен мазмнын ысартып беру
Дереккзтануда жатты тпнсалыы мен оны мазмныны анытыы алай блінетін болса, археографияда да жат мтінін ысартып беру мен оны мазмнын ысартып беруді аны айыра білу ажет. Біріншісін мтінді зінділер арылы беру, мтінні айталанатын бліктерін шартты белгілермен ауыстыру деп тсінеміз. Екіншісі: мтін мазмнын тізімдер, адатпалар, кестелер трінде баяндауды білдіреді. Сйтіп, бірінші жадайда наты бар мтін ысартылан трде берілсе, екінші жадай, дрекі трде айтанда, осы мтінні мазмнын з сзімізбен айтып беруді білдіреді.
Мтінді зінділер арылы беру детте ылыми-кпшілік жне оулы типіндегі басылымдарда, сондай-а журналдар, газеттер, лі де шыып келе жатан басылымдарда таырыпты топтама ретінде жариялауа рсат етіледі. жаттан зінділер жариялау мына жадайларда олданылады: жат мазмны жарияланым таырыбына тек жартылай ана атысты боланда (таырыпты басылымдар шін); жатты бір блігі баса жатты айталайтын боланда; жатты бір блігі таырыбы бойынша ылыми мддеге сай келмесе; егер жатта таырып ажет еткеннен грі нерлым ке географиялы оиалар суреттелетін болса; жатты нашар саталандыынан, т.б.
Мтінді зінділер арылы жариялау себептері алысзді археографиялы блігінде немесе мтінге тсініктемеде: «бдан рі басылым таырыбына атысы жо мтінді алдырып кеттік», «№... жатта айталанатын мтінді алдырып кеттік», т.б. деген сздер арылы тсіндіріледі.
Мтінні айталанатын блігін шартты белгілермен ауыстыру мтінні айталанатын бліктері кездесетін кп жаттарды жариялаан кезде олданылуы ммкін. Бірінші рет жат толы беріледі. Одан кейін рбір айталанатын блікке реттік нмір немесе ріптік белгі беріледі. жаттарды жариялаанда мтінні сай келмейтін бліктері толы беріледі, ал алынып тасталан блігіні орнына тік жашаны ішіне мтінге сай белгісі мен кп нкте беріледі: [1]..., [а]... жне т.б. Мтінді ысартып беру принципі алысзде немесе мтінге тсініктемеде негізделеді.
Ерекшеленетін блімдері, тараулары, параграфтары бар крделі жаттар шін (хаттамалар, стенограммалар, баяндамалар, т.б.) бліп жариялауды олдануа болады.
Мазмны бір мселені жан-жаты арастыратын жатты бліп жариялауа болмайды (мысалы, тек жасы жаынан немесе тек теріс жаынан апарат беретін мтін бліктерін). Фактіні белгілеуші немесе аулы абылдаанда блінгісіз шешімдері бар аулыны жариялау ммкін бола ояр ма екен.
Жарияланып отыранны зінді екені таырыбында «алынан» (из) деген сзбен белгіленеді. Алынып тасталан блігіні орнына тік жаша ішінде белгі беріледі. Мтінге тсініктемеде алынып тасталан блімні мазмны жне алыну себебі баяндалады.
Егер бір жаттан бірнеше зінділер алынан болса, алынып тасталан рбір блікті мазмны бір жиынты мтінге тсініктемеде баяндалуы ммкін. Мндай жадайда сілтеме белгі бірінші кп нктеге ана ойылады:
...* Радун ауданындаы Оссов селолы кітапханасы жасы жмыс істейді... Селолы кркемнерпаздарды облысты байауында Оссов селолы кітапханасыны жымы грамота мен сыйлыа ие болды...
__________________
*Облысты мдени-аарту мекемесіні жмысы жайлы мтін алынып тасталды.
Кестеден зінділер жарияланан жадайда, алынып тасталан блігіне белгі ойылмайды. Оларды мазмны мтінге тсініктемеде айтылып теді. Сілтеме белгісі таырыпа ойылады.
№ 40–45
БССР Министрлер Кеесі жанындаы мдени-аарту мекемесі бойынша Комитетіні 1946–1950-жылдардаы республика кітапханалары торыны дамуы туралы статистикалы мліметтерінен*
______________
*Басылым таырыбына атысы жо статистикалы мліметтер алынып тасталды.
Баылау сратары:
1. Мтінін деректер кешені тадау дістерін анытау.
2. Редакция. Тізім. Нса. жат мтінін араатынастарын ашып крсету.
3. Басылыма дайындайтын мтінді беру тсілдерін (тсіру тсілдері) анытаыз?
3. Баспаны дипломатиялы тсілдеріні мнін ашып крсету.
4. Мтінді сынау тсінігіне анытама беру.
5. Деректі ысартылан трде жариялау дісіне баа берііз?
сынылатын дебиеттер:
1. Валк С.Н. Советская археография. Москва.,1948. 243с.
2. Добрушкин Е.М. Основы археографии, Москва., 1992. І раздел. С. 7-26.
3. Козлов В.П. Русская археография конца ХVІІІ-первой четверти ХІХ века //
Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес-
ких наук. С. 3-48.
5. Эпштейн Д.М. История археографии в дореволюционной России.
Москва., 1977.
6. Королев Г.И. Археография. Москва., 1996. 256с.
ДРІС - 19-20