Ылыми – анытамалы аппарат жне оны маызы. 1-саат

Дріс масаты: ылыми-анытамалы аппарат жне оны археографияда алатын маызын ашып крсету.

Тірек сздер: ылыми-анытамалы аппарат, алы сз, ескертпелер, тсініктемелер, крсеткіштер, хроника, терминологиялы сздік, ысартылан тізім, библиография, осымшалар, кестелер.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. ылыми-анытамалы аппаратты рамы.

2. Алы сз, оны мідеттері жне р басылымны ажеттілігі.

3. Ескертпелер жне тсініктемелер. Оларды рамы, негізгі тсілдері жне растыру дістері.

4. Мтіндік жне жаттарды мазмны бойынша тсініктемелер.

5. Крсеткіштер. Оларды мідеттері жне трлері.

ткен дрістерде жатты басылымдара ылыми-анытамалы аппарат (АА) міндеттері туралы сз болды. Ол е алдымен пайдаланушыа жарияланатын жне аныталан дереккздер туралы барынша мол мліметтер беру туралы сз озады. Жасы жасалан АА жарияланатын жаттар мтіндерін айтарлытай байытады, пайдаланушыа ол онымен тпнсамен жмыс жасап отырандай сезінуі шін олдан келгенні барлыын жасайды.

АА типтері, трлері, формаларына байланысты оны рамы да аныталады. Негізінен сериялар жне жеке жинатар формасында жары кретін ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда, жинатарды рамына детте алысз, мтін мен мазмнына тсініктеме, крсеткіштер, хроникалар, ысартылан сздер тізімі, терминологиялы сздік (ажет болан жадайда), библиографиялар, жарияланатын жаттар тізімдері, таырыптары (мазмны) кіреді. Мерзімдік жне шыуы жаласып келе жатан басылымдарда жариялау шін АА алысз жне тсініктемемен шектеледі.

ртрлі тілдегі жаттар кіретін басылымдарда АА басылым трі мен типіне арай бір не бірнеше тілдерде жасалуы ммкін. Мысалы, «1863 rok na Minszczuznie» жинаында алысз бен тсініктемелер поляк тілінде, ал атаулы жне географиялы крсеткіштер, жинаа енгізілген жаттар сипатын ескере отырып (орыс жне поляк тілдерінде шыатынын), – орыс жне поляк тілдерінде, «Мастацтва Савецкай Беларусі» екі томдыында – тек беларус тілінде, «Знешняя палытіка Беларусі» сериялы басылымында – белорус жне орыс тілдерінде орындалан.

Сонымен, біз бан дейін атап ткеніміздей, кез келген басылым зіні типіне, трлері мен формаларына арамастан, алысзбен ашылады. ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда алысз тарихи жне археографиялы блімдерден трады. жаттарды мерзімдік басылымдарда жариялануына, сондай-а оулы типіндегі басылымдара детте жарияланатын жаттара арналатын таырып мазмнын баяндайтын ысаша жалпы алысз жасалады, оларды саталатын орыны крсетіледі.

ылыми типтегі басылымдар алысзіні тарихи блігінде басылым масаттары мен міндеттерін анытау, оны таырыбын негіздеу (таырыпты басылымдар шін), мны алдындаы жатты жарияланымдар мен таырып бойынша зерттеулерге талдау жасау, дереккздік база сипаттамасы, жарияланатын жаттарды дереккзтанушылы жне историографиялы баалануы, жарияланатын жаттарды авторы жне тарихы туралы мліметтер (мемуарлы жне эпистолярлы дереккздер шін), жне т.б. болады.

Жарияланым сипатын ескерумен атар алысзді тарихи блігіні дайындалу ерекшеліктері де аныталады. Мысалы, ор бойынша басылымдарда ор раушылар тарихы да (мекемелер, йымдар, жеке адамдар) арастырылады, оны ызметіне сипаттама беріледі. Бір трдегі жаттар басылымында осы тр дереккздеріні ылыми маыздылыы ашылады, ажет болса басылыма баса трдегі дереккздер енгізуді тиімділігіне тсінік беріледі. Жеке адам жаттарыны басылымында алысзді тарихи блігі жарияланатын жаттар тарихын баяндаумен оса жаттар авторыны мірбаянды очеркі болып табылады.

ылыми типтегі жаттар алысзіні археографиялы блігінде жаттарды рамы, басылым рылымы жне жарияланым тсілдері жайлы мліметтер болады. Онда пайдаланылан орлара, коллекциялара, баспа німдеріне сипаттама беріледі; жаттарды анытау жне тадап алу бойынша жмыстар клеміні сипаттамасы келтіріледі; басылымды даярлау ерекшеліктері ескертіледі; АА сипаттамасы крсетіледі; жаттарды анытау жне археографиялы деуге, АА жасауа атысан барлы мекемелер мен адамдарды аттары аталады.

Сериялы басылымдарда алысз ттас серияа жне рбір тома жазылады. Орта алысзде серияны масаттары мен міндеттері аныталады, таырыптар негізделеді, жаттары басылыма енгізілген мрааттар тізімі беріледі; серия ру жоспары, оны дайындауды ерекшеліктері баяндалады, АА сипаттамасы, басылымды дайындауа атысан мекемелер рамы, т.б. беріледі.

Кпшілікке арналан басылымдарды алысздері біршама жеілдетілген трде жасалады. Оны тарихи блігінде басылым таырыбыны мні аныталады, бдан брыны жарияланымдарына ысаша баа беріледі (рине, егер ондайлары болса). Археографиялы блігінде жаттарды анытауды дереккздері крсетіледі, олара берілген баа келтіріледі, жаттарды тадап алуа, оларды мтіндерін беруге, археографиялы безендірілуіне тсіндірме беріледі, АА, басылым растырушылары, леуетті пайдаланушылар шебері (басылым кімдерге арналаны жайлы) туралы мліметтер айтылады.

Оулы басылымдарыны алысзінде оны міндеттері аныталады, басылымны рылымы мен АА туралы деректер келтіріледі, сондай-а ол арналып отыран пайдаланушылар ортасы крсетіледі.

Кпшілікке арналан жне оулы басылымдарда алысздерден баса блімдерге, мысалы, Беларусь тарихы бойынша хрестоматиялара жасаландай кіріспе тсініктеме жазбалар жасалуы ммкін. Оларды міндеті пайдаланушылара, детте жмысты жаа бастаан зерттеушілерге, айтарлытай апарат аынында тезірек бадарлана білуге кместесу болып табылады.

Тсініктемелер маызды апаратты-аымды жне тере ылыми рл атарады. Оларды міндеті жарияланатын жаттар мтініні рамына, мазмнына (мазмны бойынша тсініктемеде) жне мтіндік ерекшеліктеріне (мтінге тсініктеме) байланысты сратарды тсіндіріп беру. Тсініктемелер жаттарды тереірек зерттеуге ажетті осымша мліметтерді хабарлайды.

Мтінге тсініктемелер жат мтініне сыни кзарас нтижелерін білдіреді. Олар мтінді тадап алуды негіздейді, ртрліліктерді келтіреді; дереккзді авторын, адресатын, жасалан кнін, орнын анытауды негіздейді; ондаы кемшіліктерді (сздер алып ою, оылмайтын жерлер, заымдалулар) жне ерекшеліктерін (сызылан, шірілген, осып жазылан, стінен жазылан, жазуыны згергендігі, т.б.) тсіндіреді; ойылан олдарды болмау себебін, тсініксіз олдарды, оларды санын, санды деректерді ателігін білдіреді; шетел тіліндегі сздер мен сйлемдерді аударып береді, мтінде кездесетін жекелеген ысаран сздерді ашып жазады; келтірілген зінділерді айдан алынандыын крсетеді, археограф купюраларын тсіндіреді, жат таырыптарыны саталуы туралы хабарлайды, жатты зіні тсініктемелерін келтіреді, т.б.

ылыми типтегі басылымдардаы мтінге тсініктемелерде мтінні жасалу тарихы, оны ерекшеліктері мен кемшіліктері жайлы, сондай-а мтінде айтылатын жат дереккздері туралы толы апарат болуы тиіс.

Шетел тіліндегі дереккздер мен аудармалары бір басылымда бірге жарияланатын жадайда, тсініктемелер екі тілде: шет тіліндегі мтінге тпнса тілінде, ал аудармасына – басылымны археографиялы ресімделуі тілінде берілуі тиіс.

Кпшілікке арналан басылымдарды мтінге тсініктемесінде егжей-тегжейлі сипаттамалар аз болады, тек жат мтіні дрыс оылуы жне тсінікті болуы шін ажет болан жадайларда ана беріледі. Оларда мтіндегі ателер мен ерекшеліктерге (брмалаулар, алып ойан сздер, заымданан орындар, т.б.) тсінік беріледі, даталануына негіздеме жасалады, терминдер мен аз олданылатын сздерге, археограф купюрасына тсінік беріледі, шет тіліндегі сздер аударылады, осы басылымдаы баса жаттара сілтеме жасалады.

ылыми типтегі басылымдардаы мтінге тсініктемеде мтінні дрыс оылуы мен тсінілуін жеілдететін тсіндірулер барынша мол болады. Оларда шет тіліндегі жне ескірген сздерді аудармасы келтіріледі, арнайы терминдерге, тсіп алан сздерге тсінік беріледі, жатты жасалуы жайлы мліметтер келтіріледі. Мнда зінділерге негіздеме беру, жне мтінні алынып тасталан блігіні мазмнын баяндау берілмейді.

Мтінге тсініктемелер сілтемеге ойылатын белгілермен (сан, жлдызша, ріптер) белгіленеді. Мтінді абылдауа кедергі келтірмес шін оларды сол бетті ая жаына орналастырады. Ал оларды жатты, тіпті кітапты ая жаына орналастыран жадайда, пайдаланушы мтін мазмнынан жаылып алуы ммкін.

Мазмны бойынша тсініктемелер пайдаланушыа басылыма енгізілген жаттарды мазмнын дрыс тсіне жне баалай алуына кмектесуге арналан. ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда олар здеріні растырылуына негіз болан мрааттаы жне жарияланан дереккздерге сілтеме жасап отырады.

ылыми басылымдардаы мазмны бойынша тсініктемелерді масаты андай да бір былысты наты жадайы туралы дрыс емес крсеткіштерді тзету; жарияланып отыран дереккз баяндайтын мліметтерді анытыына баа беру; жатта айтылатын фактілер, оиалар, былыстар, партиялар, йымдар, жеке тлаларды мнін тсіндіру; оиалар, тлалар, нрселер туралы тсініксіз немесе баса тілде айтылан сздерді маынасын ашу; жатта сз болатын фактілер, тлалар, мекемелер жайлы осымша мліметтер беру; жатта сз болатын тлаларды ммірбаянды деректерін хабарлау (тсініктемелік атаулы крсеткіштер болмаан жадайда); жарияланан дереккз мтінінде аталатын жаттар мазмнын ашу; жатта сз болан оианы алдында болан оиалара немесе оларды одан рі алай дамыандыы туралы осымша мліметтер беру.

Аныталан, біра жарияланыма енгізілмеген жаттара негізделген мазмны бойынша тсініктеме, сондай-а кпшілікке арналып жарияланан дереккздер кейбір жадайда жарияланатын дереккз мазмнына атысты кейбір мселелері бойынша ылыми зерттеу болып шыатыны бар.

Кпшілікке арналан басылымдарда мазмны бойынша тсініктеме жина жаттарындаы тарихи фактілерге, оиалара ылыми баа беріп, оларды арасындаы байланыстарды ашуы тиіс. Жалпы оырмана арналандытан олар барынша ыса боланы дрыс. Оулы типіндегі басылымдардаы осындай тсініктемелер жайлы да осыны айтуа болады.

Тсініктеме мазмны жаынан жатты жекелеген блігіне, ттас жата немесе шыу тегі, таырыбы, трі, т.б. жаынан байланысты жаттар тобына арналуы ммкін. Тсініктемелер клемі айтарлытай болуы ммкін ылыми жне кпшілікке арналан басылымдарда детте олар араб сандарымен нмірленеді де, кітапты соына жалпы тртіппен орналастырылады. Тсініктемелерді блай орналастыру тртібі соы жылдар басылымына тн нрсе; оны стіне, ол таза техникалы (полиграфиялы) жаынан да олайлы. Алайда бл тсініктемелерді рбір жатты соына (дербес нмірленуімен) да, тіпті р бетті соына да (біра бл кезде мтінге сілтемелерден блектенеді) орналастырылуы ммкіндігін теріске шыармайды.

ажет болан жадайда барлы типтегі жатты басылымдара хроникалар: тарихи, мірбаянды, т.б. берілуі ммкін. Хрониканы рбір бабы оны негізінде факті алыптастырылатын фактіні, оианы жне дереккзді белгілейтін датадан трады. Олар да жаттарды зі сияты, яни хронологиялы кезеділікпен жйеленеді. Егер оиа андай да бір уаыт ішінде ткен болса, ол хроникада бастапы дата ретінде орналастырылады.

АА жйесінде басылымнан ажетті мліметтерді тауып алуды жеілдетуге арналан крсеткіштер маызды орына ие.

Крсеткіштерді ш негізгі трі: атаулы, географиялы жне затты (р трлерімен) болады.Атаулы крсеткішті трлеріне, мысалы, бркеншік ат, корреспонденттер крсеткіштері; географиялыа – топографиялы, андай да бір объектіні орналасан орныны крсеткіші; затты крсеткішке – фабрикалар, зауыттар, колхоздар, скери рамалар, партизан отрядтары мен бригадаларыны, арнаулы топтарды крсеткіштері, т.б. жатады.

Крсеткіштер формасына арай тйы жне толы болуы ммкін. Біріншісіне объектілер белгілері мен сілтеме деректері жатса, екіншісінде блармен оса тсіндірмесі де болады. Крсеткіштер басылым жаттарыны типіне, сондай-а масаттары мен мазмнына байланысты тадап алынады. Оулы басылымдарда детте крсеткіштер жасалмайды.

Барлы крсеткіштерде ымдарды белгілеу тек атау септікте беріледі.ымдарды белгілеу оны басылымда андай сапада транын анытайды жне одан тірмен блінеді:

Даугяла Дзмітрый Іванавіч (1868 – 1942), беларускі гісторык, архівіст, археограф, кыніцазнавец 6, 137, 138, 218, 467 – 469, 539.

(Мікалай Улашчык. Выбранае. Мн., 2001. С. 569)

Гродно, Гроднен губ. . 34, 245, 350.

«Луч», ндірістік ая киім бірлестігі, Минск . 26, 48, 397

ылыми типтегі сериялы жне кп томды басылымдара барлы басылымдаы крсеткіштер басын біріктіретін арнаулы анытамалы том растырылуы ммкін.

Атаулы крсеткіш фамилиялар, есімдер, лаап аттар немесе баса да басылымда, оны ішінде сілтеме деректерінде кездесетін тлалар атауларыны ліпбилік тізімдерінен трады. мірбаянды анытама берілген бетке сілтеме баса аріппен беріледі.

Крсеткіштегі тла фамилиясы, есімі жне кесіні атымен немесе инициалдарымен белгіленеді. Егер мтінде бірнеше бірдей фамилиялар инициалдарымен немесе инициалдарынсыз кездесетін болса, крсеткіште аты-жндері толы жазылады. Егер мтінде тланы аты-жні толы берілмей (тек аты немесе лаап атымен ана аталса), кім екені толы аныталмаса, крсеткіште ол жаттаыдай жазылады. жатта фамилиялары да, инициалдары да бірдей ртрлі адамдар болса, бл адамдарды аты-жні толы жазылады. Ал есімдері бірдей болып, келеріні атын анытау ммкін болмаан жадайда, бл тлалара атысты ысаша тсінік беріледі:

Петров И. П. 2, 7, 10

Петров 6, 123, 234

Пушкин Александр Сергеевич 12, 45, 67

Пушкин Андрей Степанович 17, 57, 96

Хведченя Иван, шаруа Дмитровичи д. Брест у. 24, 85, 321

Хведченя Иван, шаруа Дудзинка . Борисовский у. 35, 47, 84

Егер бір адам жат мтінінде бірнеше атпен аталып жрсе, ол туралы мліметті барлыы жне сілтеме деректері оны жалпыа белгілі негізгі атауына жинаталады. Бл тланы баса атаулары негізгі атауынан кейін дгелек жаша ішінде крсетіледі, сондай-а крсеткішті тиісті жерінде ліпби бойынша негізгі атауына сілтеме жасай беріледі:

Казинец И. П. (Славка, Победит) 35, 67, 88

Победит см. Казинец И. П.

Славка см. Казинец И. П.

Егер жат мтінінде бір фамилия немесе есімдер ртрлі жазылып жрген болса, бл адамны дрыс атауынын соынан дгелек жаша ішінде барлы трліше атаулар келтіріліп, содан кейін тсінік пен сілтеме деректері беріледі. Трлі атаулар ліпби бойынша крсеткішті тиісті жерінде дрыс атауына сілтеме жасай беріледі.

Крсеткіште фамилиялар, есімдер, кесіні аттары азіргі фонетика бойынша беріледі, егер жат мтінінде ескірген трлер кездесетін болса, олар негізгі атаудан кейін дгелек жаша ішінде беріледі. Оны стіне крсеткішті тиісті жерінде ліпби бойынша негізгі формасына сілтеме жасалады:

Служка (Служчыч) Иван Григорьевич, господар дворяны 124, 170, 175

Служчыч см. Служка

Шетелдік есімдер крсеткіште жаттар жинаы басылатын тілді транскрипциясында беріледі. Шетелдік фамилияларда кездесетін демеулік шылаулар (фон, дер, ван, ле, де, л, ди, т.б.) фамилия мен инициалдарынан кейін келтіріледі. Шетелдік жазылуы асына жаша ішінде беріледі:

Мабильон (Mabillion) Жан (1632 – 1707), франц. медиевші, палеограф 229, 267, 293

Фодлан-Ибн (Федлан) (Х .), араб, жазушы жне саяхатшы 218, 223

Гольц, фон дер (Fon der Goltz) 154, 189, 220

Басылым типіне байланысты атаулы крсеткіш тйы немесе толы болуы ммкін. ылыми басылымдарда детте толы, ал кпшілікке арналан жне оулы басылымдарда – тйы крсеткіштер олданылады:

Жылуновіч З. Х. 120, 170, 189

Доунар-Запольскі М. В. 24, 45, 68

Карскі Яухім Федаравіч (1861 – 1931), беларускі філолаг-славіст 6, 155, 161, 174, 319, 331, 389, 542

ылыми типтегі басылымдарда кейде амтылатын таырып шеберінен де шыып кететін егжей-тегжейлі мірбаянды мліметтер берілетін адатпалы атаулы крсеткіш олданылуы ммкін:

Ходош Шепшель Шепшелевич (1896–1951), большевиктер партиясыны 1917 ж. наурыздан бергі мшесі, Белоруссиядаы азан революциясына белсене атысушы, кп жылдар бойы ксіпода басшылы жмыстарында болды 410

Атаулы крсеткіш пен тсініктемелер мліметтері мазмны жаынан бірін-бірі айталау болмауы керек.

Географиялы крсеткіш басылымда кездесетін, тсініктемелері мен сілтеме деректері бар географиялы жне топографиялы атауларды ліпбилік тізімдерінен трады. Атаулар жат мтінінде алай жазылса, сол алпында беріледі. Негізгі етіп жат мтінінде тарихи жаынан соы болып саналатын атау алынады. Одан кейін дгелек жаша ішінде бл атауды барлы ртрлі оылымдары мен азіргі кездегі атауы беріледі. Сонымен оса ртрліліктер кездескен бетіндегі крсеткіште ліпби бойынша негізгі атауына сілтеме жасай беріледі:

Каспий (Хвалын) теізі 128, 140, 189

Хвалын теізі – ара Каспий теізі

Крделі географиялы атаулар крсеткіште бірінші тран сзінен басталады:

Давыдово Село, веска Віцебскага пав. 108

Девичье Село 132

Мудреный Луг, Лотыголь ауласындаы ориан 45, 46

Острая Лука, сеножать Віцебскага пав. 52

(Беларускі архіу. Мн., 1928. Т. 2. С. 301, 304)

жатта аталатын андай да бір географиялы ттастыты бліктері (ала немесе облысты ішіндегі аудан, губерниядаы уездер, воеводалы ішіндегі повет) крсеткішке з атауларымен енгізіледі, ал тсініктемеде аталан блікті андай географиялы ттастыа жататындыы крсетіледі. жат мтінінде географиялы ттасты та жне оны рама бліктері де аталатын жадайда, соылары географиялы ттастыты ішінде ліпбилік ретпен жйеленеді:

Минск

– Ленин ауд. 23, 34, 56

– Партизан ауд. 35, 46, 78

– Фрунзе ауд. 45, 78, 96

Петровичи, д. Смиловичск вол. Игуменск у. 24, 45, 67

Пинск, Минск губ. ала 23, 45, 68

Туровль, Полоцк у. Витебск губ. м. 47, 85, 99

Уза, Либаво-Роменск т.ж. стн. 47, 65, 78

Атаулы крсеткіштен ерекшелігі – географиялы крсеткіш тек ана толы бола алады. Оны тсіндірмелеріні егжей-тегжейлік дрежесі жарияланым мазмны мен географиялы атаулар сипатына байланысты болады. Тек ана крсеткішке кеейтілген тсіндірме жатта зіні брыны мн-маызынан айырылан немесе жойылып кеткен мекендер сз боланда ана берілгені жн екенін айтымыз келеді:

Малая Обрынь, дер. Турецк гмины Столбцовск пов. 3, 5, 7

Ленин пр-ті (азір Франциск Скорин пр-ті) 2, 8, 12

Затты крсеткіш жат мтінінде айтылатын, басылым беттеріне сілтеме жасалатын ымдар мен заттарды ліпбилік тізімі болып есептеледі. Крсеткіш барлы затты белгілеулерді амтитын жалпы немесе бір немесе бірнеше біртектес заттар белгілерін амтитын арнаулы болуы ммкін. Кп аспектілі жаттарды амтитын ылыми типтегі басылымдарда, сондай-а жаттар хронологиялы ретпен орналасан басылымдарда затты-таырыпты крсеткіш жасалады. Оларды айдары (рубрика) зат, ым, ал айдаршасы (подрубрика) – таырып немесе таырыпты блімі болады:

Беларускі архіу. Т. 2. (Затты крсеткіш: 323–341 бб.)

Белоруссия в эпоху капитализма. Мн., 1983. Т. 1. (Затты-таырыпты крсеткіш: 256–259 бб.)

Всенородное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Мн., 1978. Т. 2. Кн. 2. (Партизанды рамалар крсеткіші: 797–814 бб.)

Жалпы затты крсеткіш негізгі ымды білдіретін затты белгілеулер-айдарлардан; осы ымдарды асиеттерін, ерекшеліктерін натылайтын айдаршалардан; сілтеме деректерінен трады.

Айдарлар жиі кездесетін ымды білдіретін арапайым, жне айдаршаларды райтын жекелерге блінетін ттас ымдардан тратын крделі болып блінеді:

Санын білдіретін статистикалы мліметтер

– жер 86, 87, 93, 94, 156, 158–162

– егістік, егін жинау 88, 89, 132–134, 152, 153

– ысты бидай 88

– жазды егістер 88, 89

(Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. С. 258)

Затты крсеткіштегі крделі айдар шегіндегі айдарлар мен айдаршалар ліпби бойынша орналастырылады. Айдарлар бір сзден труы немесе кп сзді болуы ммкін. Кп сзді айдарларда зат есім мен сын есімдер йлесіп келгенде біртектес ымдарды жаындастыру шін жне бірдей сздерді айталамау шін инверсияа жол беріледі. Мысалы:

Беларусь Республикасыны лтты мрааты 56, 78, 89

Беларусь тарихи лтты мрааты 123, 245, 324

бден алыптасан сздер йлесімі анытамасында, мысалы, халы депутаты (депутат халыты деуге болмайды), ебек сіірген ртіс (ртіс ебек сіірген деуге болмайды), т.б. инверсияа жол берілмейді.

Жалпы затты крсеткіш тек ана тйы болады. Арнайы затты крсеткіштер тйы жне толы бола алады:

Имениелер

– азыналы 23, 45, 67

– помещиктік 45, 68, 89

– арызы шін сатылан 123, 321, 342

Сонымен атар мерзімдік басылымдар, скери рамалар тізімінде адатпа сияты ысаша анытамалар беріледі.

АА рамына сондай-а ажет жадайда жасалуы ммкін терминологиялы сздік те кіреді. Ол ескірген терминдерге, аз олданылатын сздерге, полонизмдерге, германизмдерге, белорусизмдерге (орыс тіліндегі деректік басылымдар шін), русизмдерге (белорус тіліндегі басылымдар шін) тсінік береді. Олардаы терминдер ліпби бойынша оларды мні ашылып орналастырылады:

Полонизм сздігінен, кнерген сздер мен сйлемдер

Абвадовы – учаскелік полицейский

«Зубры» – Батыс Белоруссияда ірі жер иеленуші магнаттарды осылай атаан

Інтэрпеляцыя – сейм депутаттарыны кіметке срау салуы

(Борьба трудящихся Западной Белоруссии за социальное и национальное освобождение и воссоединение с БССР. Документы и материалы в двух томах. Мн., 1972. Т. 2. С. 533–534)

Терминологиялы сздіктен

Армата – зебірек

Валка – рыс

Вепр – абан

Врадник (врядник, урядник) – лауазымды тла

Инстигатор – Реч Посполитадаы сотта істі баяндайтын, айыптаушы ызметін атаратын сот шенеунігі

Капитул – епископты асындаы діни кеес.

(Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Конец ХІV в. – 1648 г. Мн., 1988. Т. 1. С. 279–293)

ысаран сздер тізімі басылымда кездесетін ысартылып жазылан сздерді ліпбилік тізімі болып табылады. Оан жат мтінінде кездесетін ысаран сздермен атар археограф енгізген сздер енгізіледі. Тізім ысаран сздерді толы атауымен оса беріледі. Бір рет ана кездесетін ысартулар бет астындаы тсініктемелерде ашылып, тізімге енгізілмеуі ммкін. ысартылан сздерді екішты тсінігі болмауы тиіс:

ВКЛ – Великое княжество Литовское (лы Литва князьдігі)

ВНУ – Вышэйшая навучальная установа

м. – местечко

оп. – опись

фольв. – фольварк

Арнайы тсіндіруді талап етпейтін жалпыа орта абылданан: т.т., т.б., т.с.с., обл., г., кг. жне басалар сияты салма, зынды, уаыт лшемдерін белгілейтін екішты тсінік тудырмайтын сздер, сондай-а ауызша жне жазбаша трде бден сіісті болып кеткен райком, нархоз, т.б. сияты сз тіркестері ысартылан сздер тізіміне енгізілмейді. Белорус археографтарыны тжірибесінде жарияланатын жаттар мтіндерінде на осы екі тілді басым екендігін ескеріп, белорус жне орыс тілдерінде ысаран сздер тізімін жасау дстрге айналан.

ылми жне кпшілікке арналан басылымдарда жарияланатын жаттар тізімі болуы керек. Олар не «ХVІІ . екінші жартысындаы орыс-белорус байланыстары (1667 – 1686 жж.)» жинаындаы сияты кіріспеге енгізілуі, немесе дербес берілуі тиіс (мысалы, «Белоруссиядаы лы Октябрь социалистік революциясы» екі томдыындаы сияты). Тізімдегі маала элементтері мына тртіппен орналастырылуы тиіс: реттік нмірі, датасы, жат таырыбы, жат орналасан басылым беттері. Тізімде жаттар басылым рылымына сйкес (блім бойынша) немесе хронологиялы ретпен орналастырылуы ммкін. Екінші принцип ылыми типтегі басылымдара тн, мысалы, ішіндегі жаттар ата хронологиялы тртіпте жйеленбеген кітап толы басылып шыан жадайда. «Беларуский архів»-ті 2-томыны рамындаы Литва метрикасы жазбаларыны 16-кітабын (онда жаттарды хронологиялы реттілігі саталынбаан) басылыма даярлау кезінде Д. И. Довгялло осылай еткен. Ол негізді трде бірінші орына жатты датасын шыаран, ал жатты басылым ішінде белгіленетін нмірін соына, таырыптан кейін орналастырды.

ылыми басылымдарда аныталан, біра басылыма енгізілмеген жаттар тізімі де берілуі ммкін. Бл басылымны апараттылыын арттыра тседі. Мндай тізімдер маалаларыны сипаттамалы рылымы мынандай: датасы, таырыбы жне жатты іздеу деректері:

20 апан 1939 ж. Гомель облпланыны шінші бесжылдыта облыс энергетикасын даыту перспективалары туралы анытамасы.

ГА Гомель обл. . 1071. Оп. 1. Іс 30. Б. 21–26. Кшірме.

(Индустриализация Белорусской ССР (1926 – 1941 гг.) Мн., 1975. С. 461)

Зерттеушілерге ылыми айналыма енгізілген ылыми типтегі басылымдардаы дереккздер туралы апарат беру масатында брын жарияланан жаттар тізімі жасалуы ммкін. Оларда датасы, жатты таырыбы жне ол брын жарияланан басылым атауы келтіріледі:

БССР МАБ (мемлекеттік мраатты басармасы) баса мекемелермен бірлесіп брын жариялаан жаттар тізімі

(Народное образование в БССР. Сб. документов и материалов. Т. 1. 1917 – 1928. Мн., 1979)

Егер басылым шін дереккздер саны кп тартылан болса, мраатты жне жарияланан пайдаланылан дереккздер тізімін жасаан тиімді болма. ылыми типтегі басылымдар шін ол міндетті. Мндай тізім болмаан жадайда, аныталан жаттар дереккздері жайлы мліметтер басылымны алысзінде келтіріледі.

жаттары жарияланан басылым тізімінде мраатты орлар мраат бойынша топтастырылады. орлар нмірлеріні суі ретімен тізімделеді:

Пайдаланылан дереккздер тізімі

Мраат орлары

ЦГАДА

. 389 – Литва метрикасы

ЦГИАСССР

. 823 – Ресейдегі грек-униат шіркеулері митрополитіні кесесі

ЦГИАБССР Минск .

. 694 – Радзвилл князьдері

. 1705 – Брест алалы соты

. 1727 – Минск алалы соты

ЦГИА Литва ССР-і

. 1177 – Огинский графтары

. 1280 – Радзвилл князьдері

Жары крген басылымдар

Вилен археографиялы комиссиясы жасаан актілер

Журналдар

Тарихи мраат. М., 1956. № 2...

(Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Конец ХІV в. – 1648 г. Мн., 1988. Т. 1. С. 302)

Шетелдік мрааттар отанды мрааттардан кейін ліпбилік ретпен беріледі.

Мраат орларыны тізімінен кейін жарияланан жаттар алынан мерзімдік басылымдар тізімі келтіріледі. Бл кезде ол басылымдарды кімні органы екендігін крсеткен дрыс. Тпнса тіліндегі шетелдік мерзімдік басылым атаулары жеке тізіммен берілуі немесе жалпы тізімге енгізілуі ммкін. ылыми басылымдарда пайдаланылан дереккздер тізіміне таырып бойынша дебиеттер де енгізіледі.

Мазмнында АА мен осымшаларды оса барлы басылым рамы тгел амтылуы тиіс. осымшалар жаттарда берілетін мліметтерді толытыру масатында барлы типтегі басылымдарда жариялануы ммкін. Оларды рамында марапатталандар тізімі, атауы згертілген кшелер, аладар, елдімекендер тізімі, археографтар кестеге енгізген ксіпорындар, йымдар, статистикалы деректер бойынша анытамалар, т.б. енгізілуі ммкін.

Баылау сратары:

1. ылыми-анытамалы аппаратты рамын анытау.

2. Алы сз, оны мідеттері жне р басылымны ажеттілігін крсету.

3. Ескертпелер жне тсініктемелерды ерекшеліктерін крсеу.

4. Мтіндік жне жаттарды мазмны бойынша тсініктемелерге сипаттама беру.

5. Крсеткіштер. Оларды мідеттері жне трлерін анытау.

сынылатын дебиеттер:

1. Валк С.Н. Советская археография. Москва.,1948. 243с.

2. Добрушкин Е.М. Основы археографии, Москва., 1992. І раздел. С. 7-26.

3. Козлов В.П. Русская археография конца ХVІІІ-первой четверти ХІХ века //

Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес-

ких наук. С. 3-48.

5. Эпштейн Д.М. История археографии в дореволюционной России.

Москва., 1977.

6. Королев Г.И. Археография. Москва., 1996. 256с.

ДРІС-22