Археографиялыбелгілер 1-саат

Дріс масаты:Археографиялы белгілерді басылымда алатын орны мен ерекшеліктерінашып крсету.

Тірек сздер:Археографиялы белгілер, мтінні сапасы; жеткізушіні сапасы; мтінні немесе бейнені деректері; археографты рекеті.

Негізгі арастырылатын мселелер жне ысаша мазмны:

1. Археографиялы белгілер.

2. Мтінні сапасы; жеткізушіні сапасы; мтінні немесе бейнені деректері; археографты рекеті.

3. Таырыпшаларда, баяндарда жне ылыми-анытамалы аппаратта белгілерді крсету дістері.

Археографиялы белгілер дегеніміз жарияланатын жаттар немесе басылымнымтінінде кездесетін табалы, стилистикалы жне тілдік ерекшеліктер. Барлы басылымдарда жаттарды мтіні аны саталан стилистикалы жне тілдік ерекшеліктерімен беріледі.

Мтінді сынауды нтижесі мтіндік ескертулерде бейнеленеді.

Басылымны дипломатиялы абылдауы арнайы ылыми жне оу типтеріндегі (палеографиялы, лингвистикалы) басылымдарда олданылады. Басылымны ылыми-сыни абылдау кезінде жаттарды мтіні стилистикалы жне фонетикалы аны саталан ерекшеліктерімен беріледі. азіргі орфография мен пунктуацияа сйкес мтін сзге жне сйлемге блініп жргізіледі, маынасына арай керекті тыныс белгілері, бас ріптері ойылады. Ресми емес жаттарда (деби, публицистикалы шыармаларда), ережеге сйкес тпнсаны пунктуациясы саталады.

ажет болан жадайда мтін абзацтара блінуі ммкін, ережеге сйкес абзацтардаы блімдер саталынады. ылыми жне ылыми-кпшілік типтеріндегі басылымдарда мтінді сынауды нтижесі мтіндік ескертулерде беріледі, оу типтеріндегі басылымдарда жатты мтінінде ескеріледі.

Кірістірмені жне стінен сызуды айта жаырту. жатты мтінінде тиісті орына жекелеген сздер мен сйлемдерді кірістірулер айта жаыртылады жне мтіндік ескертулерде ескертіледі. ылыми типтегі басылымдарды мтіндік ескертулерінде бір жатта ртрлі сиямен немесе арындашпен жазылан кірістірмелер ескертіледі. Мнымен оса, ммкіндігінше кірістірмені авторы крсетіледі. Мтінде стінен сызылан сздер ескертілмейді, мтіндік ескертуде: «рі арай сызылан...» деп крсетіледі. Мтінде стінен сызылан орынды графикалы белгілеу жолымен айта жаыртылуы ммкін, мысалы, брыштама, археографиялы белгі жашамен (< >), археографиялы алы сзде ескертіледі.

жатта автормен немесе баса тлалармен жасалан осып жазылан мліметтер, авторлы мтінде оларды орналасуына арамастан, жатты мтініні жаласы ретінде беріледі. жатта оларды орналасуы жне авторлыы мтіндік ескертулерде ескертіледі. Мтінде авторлы белгілеген жекелеген орындар баса шрифтімен блінеді. Авторлы емес белгіленгендер, егер оларды кім жасааны белгілі жне жатты тарихы шін маынасы болса мтіндік ескертулерде ескеріледі.

жат авторыны жолма-жолы ескертуін, жинаты растырушыларды ескертулерінен блектеу шін, жашаа осылады: (Авторды ескертуі), (жатты ескертуі), растырушыны ескертуі (жариялаушы) – растырушыны ескертуі). Баса нсасы – бл ескертулерді белгілеу шін бейнелер немесе араб цифрларын пайдалануа болады, мысалы: жлдызшамен, археографиялы белгі (*) жатты ескертуі, сандармен – растырушыны ескертуі белгіленеді жне археографиялы алы сзде ескертіледі. олтабаны згерту немесе жат мтінін айта жаырту тсілі мтіндік ескертулерде белгіленеді. Мтінде кездесетін баса тілдегі сйлемдер жне фразалар тпнсаны тілінде айта жаыртылады, аудармасы мтіндік ескертулерде ол ай тілден аударыланын дгелек жашалармен крсетіледі. жаттарда зынды лшеміні, уаытты, ашалай жне баса лшем бірліктері ысартылып берілуі ммкін, егер оларда цифрлы белгілер алдында болса; цифрлы белгілерінсіз олар айта толы жазылады. жатты маынасына толы жататын резолюциялар жне белгілер (жатты жібергені, аланы, тіркегені жайында), жатты мтінінен кейін ол ойыланнан со хронологиялы тртіппен (егер кндері белгіленген болса) жаа жолдан жазылады. жаттар мтініні жекелеген орындарына жататын белгілер, мтіндік ескертулерде айта жазылады.

жаттарды мтіні дипломатиялы немесе ылыми-сыни тсілдермен, басылымнынаты масатына байланысты (тарихи, деректану, палеографиялы, лингвистикалы зерттеулер шін) берілуі ммкін. Барлы басылымдарда жаттарды мтіні аны саталан стилистикалы жне тілдік ерекшеліктерімен беріледі.

Дипломатиялы абылдаулар кезінде мтінні басылымы тпнсасымен толы сйкес жне оны ерекшеліктерімен: кейбір графикалы жатары саталан ескірген орфографиямен (пайдаланудан шыып алан ріптер, мтінде бар ысаран сздер, оны ішінде жне жалпылай абылданбаандар, мтін мен ойылан олдарды орналасу тртіптері, азіргі уаытты іс жргізу жаттары шін – кей кезде мтінні бланкісі) жне жарамсыздытарымен типографиялы теру жолымен жасалынады.

Мтінді сынауды нтижесі мтіндік ескертулерде бейнеленеді.

Басылымны дипломатиялы абылдауы арнайы ылыми жне оу типтеріндегі (палеографиялы, лингвистикалы) басылымдарда олданылады.

Басылымны ылыми-сыни абылдау кезінде жаттарды мтіні стилистикалы жне фонетикалы аны саталан ерекшеліктерімен беріледі. азіргі орфография мен пунктуацияа сйкес мтін сзге жне сйлемге блініп жргізіледі, маынасына арай керекті тыныс белгілері, бас ріптері ойылады.

Ресми емес жаттарда (деби, публицистикалы шыармаларда), ережеге сйкес тпнсаны пунктуациясы саталады.

ажет болан жадайда мтін абзацтара блінуі ммкін, ережеге сйкес абзацтардаы блімдер саталынады.

ылыми жне ылыми-кпшілік типтеріндегі басылымдарда мтінді сынауды нтижесі мтіндік ескертулерде беріледі, оу типтеріндегі басылымдарда жатты мтінінде ескеріледі.

Басаша оылуларды айта жаырту. Археографты зырындаы бар барлы тиісті жат мтініні деректері, ылыми типтегі басылымда жатты негізгі мтінін жариялаанда, мтіндік ескертулерде маыналы жне редакциялы басаша оылулар келтіріледі.

Кірістірмені жне стінен сызуды айта жаырту. жатты мтінінде тиісті орына жекелеген сздер мен сйлемдерді кірістірулер айта жаыртылады жне мтіндік ескертулерде ескертіледі. ылыми типтегі басылымдарды мтіндік ескертулерінде бір жатта ртрлі сиямен немесе арындашпен жазылан кірістірмелер ескертіледі. Мнымен оса, ммкіндігінше кірістірмені авторы крсетіледі. Мтінде стінен сызылан сздер ескертілмейді, мтіндік ескертуде: «рі арай сызылан...» деп крсетіледі.

Мтінде стінен сызылан орынды графикалы белгілеу жолымен айта жаыртылуы ммкін, мысалы, брыштама жашамен (< >), археографиялы алы сзде ескертіледі.

жатта автормен немесе баса тлалармен жасалан осып жазылан мліметтер, авторлы мтінде оларды орналасуына арамастан, жатты мтініні жаласы ретінде беріледі. жатта оларды орналасуы жне авторлыы мтіндік ескертулерде ескертіледі.

Мтінде авторлы белгілеген жекелеген орындар баса шрифтімен блінеді. Авторлы емес белгіленгендер, егер оларды кім жасааны белгілі жне жатты тарихы шін маынасы болса мтіндік ескертулерде ескеріледі.

жат авторыны жолма-жолы ескертуін, жинаты растырушыларды ескертулерінен блектеу шін, жашаа осылады: (Авторды ескертуі), (жатты ескертуі), растырушыны ескертуі (жариялаушы) – растырушыны ескертуі).

Баса нсасы – бл ескертулерді белгілеу шін бейнелер немесе араб цифрларын пайдалануа болады, мысалы: жлдызшамен (*) жатты ескертуі, сандармен – растырушыны ескертуі белгіленеді жне археографиялы алы сзде ескертіледі.

. олтабаны згерту немесе жат мтінін айта жаырту тсілі мтіндік ескертулерде белгіленеді.

Мтінде кездесетін баса тілдегі сйлемдер жне фразалар тпнсаны тілінде айта жаыртылады, аудармасы мтіндік ескертулерде ол ай тілден аударыланын дгелек жашалармен крсетіледі.

жаттарда зынды лшеміні, уаытты, ашалай жне баса лшем бірліктері ысартылып берілуі ммкін, егер оларда цифрлы белгілер алдында болса; цифрлы белгілерінсіз олар айта толы жазылады.

жатты маынасына толы жататын резолюциялар жне белгілер (жатты жібергені, аланы, тіркегені жайында), жатты мтінінен кейін ол ойыланнан со хронологиялы тртіппен (егер кндері белгіленген болса) жаа жолдан жазылады.

жаттар мтініні жекелеген орындарына жататын белгілер, мтіндік ескертулерде айта жазылады.

Іс жргізу сипатындаы «Іске», «Орындалды» деген белгілер, егер олар таырыпты тсіндіру шін маызы болан жадайда, ылыми басылымдарда жатты мтінінен кейін келтіріледі. ылыми-кпшілік басылымдарда олар жазылмауы да ммкін.

ХVІ-ХVІІ . жаттарындаы расталан мтін мен белгі, жаттарды негізгі мтінін беру ережесі бойынша оларды жазылуы хронологиялы рет-ретімен беріледі: патшаны сыйлыа берген грамотасында патшаны атыны жазуы, хатшыны біріктіргіші, о жаында подьячи; кейініректегі расталан грамоталар; жаса кеткен грамоталарда – сас жаттарды баса мекен-жайлара жіберу туралы белгі; жеке актілерде – келісімге атысушыларды олдары, сыбыстар, актілер сыну немесе оны кітапа жазандары туралы белгілер; жазбаша тініштерге актілер сыну немесе кітапа жазандары туралы белгілер; жазбаша тініштерге – жатты тыдау немесе алу туралы, хатшыны резолюция-белгілері, салытар аланы туралы белгілер.

жатты мнін тсіну шін маызды болан кезде, авторын, мекен-жайын, жазылан орнын немесе кнін анытау шін, мтіндік ескертулерде конверттен мекенжайлар, пошталы мртабандар жне баса мліметтер келтіріледі.

3 параграф. Ерте кезедегі жаттарды мтінін

беруді ерекшеліктері

ХVІІІ асырды соына дейін жаттарды мтінін беру кезінде, норма болып табылатын жне з уаытында абылданан орфография нормаларыны ауытулары ретінде оны орфографиялы ерекшеліктері саталады.

ХVІ асырды басынан ХVІІІ асырды соына дейінгі жаттарды жне олжазба кітаптарды мтіндері, пайдаланудан шыан азаматты ліпбимен, азіргі заманы ріптермен ауыстырылып беріледі. ысартылып жазылан сздер («титлды астында») ашылады, алпына келтірілген сздер блінбейді. Блінетін ріптер жола блінбей жазылады, бл жадайда жмса жне атты белгілер азіргі заманы дрыс жазу бойынша пайдаланылады.

Бас ріптер орфографияны жне пунктуацияны азіргі заманы ережелерімен ХVІ-ХVІІІ . мтіндеріні кейбір ерекшеліктерін есепке ала отырып пайдаланылады.

Жеке атауларды рамына кіретін барлы жеке есімдер, кесіні есімдері, тектері бас ріппен жазылады.

Барлы географиялы атаулар бас ріппен жазылады, крделі географиялы атауларда бір атара ріппен ызметтік сздер жне рулы тсінікті белгілейтін сздер жазылады.

жаттарда санды белгілейтін ріптік цифрлар араб цифрымен беріледі. Реттік сан есімдер, сандары ескірген сздер («Полчетверта», «третьягонадесять», полтретьятцать» жне баалары) трлерімен беру саталады.

Цифрлы ріппен жылды белгілегенде реттік сан есімдерді септік жалаулары дефис арылы беріледі.

жаттарды мтінінде траты айталанатын жне атты алыптасан трі немесе сыпайылылыты стереотиптік формуласы археографиялы алысзде крсетілетін шартты ысартулар енгізіледі.

Ерте кезедегі жаттарда тайпаларды жне халытарды аттарын бас ріппен жазу пайдаланылады, себебі олар мемлекетті немесе мемлекеттік рылымны белгілері болып ызмет етеді.

4 параграф. Жаа жне азіргі заманы жаттар мтінін

беруді ерекшеліктері

ХІХ жне ХХ . жаттарыны мтіні тпнсасыны стилистикалы жне тілдік ерекшеліктерін сатай отырып дрыс жазу ережесімен жазылады, оан жататындар:

жекелеген сздер рылымдары;

тпнса растырылан кезеге тн немесе елді жекелеген айматарында пайдаланылатын жекелеген сздер;

тпнса растырылан кезеге тн жне тілді сздік рамына енген, ысартылып жазылан сздер.

Іс жргізетін жат бланкісіні мтінін жне адресатты белгілеу, ереже бойынша, айтадан жаартылмайды, редакцияны атын растырар кезде пайдаланылады.

Кейбір жаттарды (рыс кестесі, наградты паратар жне формулярлар, ызметтік тізімдер, вахталы журналдар) ажет болан жадайда бланкілік формалары саталуы ммкін.

. За шыарушы, дипломатиялы жне ресми емес жаттарды атаулары мен кндері жне газет маалалары, нпаратар ылыми трдегі басылымдарда, редакцияны атына арамастан, тпнсасы саталынан орындарда мтінні блігі ретінде айта жазылады. ылыми-кпшілік типтегі басылымдарда крсетілген жаттарды аттары айта жазылмайды, редакцияны атын растырар кезде пайдаланылады.

Іс жргізілетін жаттарды атаулары жне кндері тсіріліп алады жне редакцияны атын растырар кезде пайдаланылады.

Хаттарды жазылан кндері оларды жазуды барлы ерекшеліктерімен, тпнса трінде болан орында айта жазылады.

«пия», «асыыс» гриф-белгілері жне басалары жат мтініні алдында о жатаы брыша жазылады.

. Анкетаны, наградты параты, ызметтік тізімдерді формуляры, жне сраа жауаптар ртрлі шрифтермен немесе андай да бір баса тсілдермен (астын сызумен, ос нктемен айырумен жне таы баса) жазылады.

Егер бірінен кейін бірі орналасан бірнеше біртрлі жаттар жарияланса, формуляр бір рет жазылады. Кейбір жадайларда анкеталар, тізімдер, мінездемелер жне баса біркелкі жаттар таблица трінде жарияланады.

Хаттамаларды мтіндері баансыз толы атара жазылады. Хаттамалардаы бар сратар, орнынан трып айтылан сздер негізгі мтін сияты ерекшеленген шрифпен абзацтан: «сра», «орнынан трып айтылан сздер», «ол шапалатаулар» жне сол сияты сздер болып беріледі. Абзацтан: «Тыдалды», «аулы абылданды», («Шешілді») формулалары сиректетіп ерекшеленеді. «Тыдалды» формуласында пунктті нмірін крсету ажет, «аулы абылданды», «Шешілді» формулаларында оларды айталамай-а оюа болады.

Телеграмманы, телефонограмманы, радиограмманы мтіндері, жетпейтін жалаулытар жне сз алдынан келетін кмекші сздермен толытырылып жазылады. Мтінді оуды екі жаты ммкіндігі болан жадайда олар тртбрышты жашалара енгізіледі.

Жо болан немесе сздермен белгіленген тыныс белгілері мтінде ойылады. ызметтік белгілер (кнін белгілеу, жіберілген орны жне нмірді алу) жатты бас жаында жне мтіндік ескетулерде пайдаланылады.

Тікелей сыммен сйлескен гімелерді мтініні бастапы жне орытынды бліктеріні («Аппаратта осындай адам», «Тыдап трмын», «Сау болыыз» жне таы басалары) жазулары саталып жазылады жне рбір гімеге атысушыа абзац блінеді. Абзацты ішінде, ажет болан жадайда, сйлемге блулер аныталады, пунктуация азіргі заманы ережелерге сйкес ойылады. рбір абзацты алдында тртбрышты жашаларда айтушыны тегі мен географиялы пунктті атауы, егер олар мтінде жо болатын болса, ойылады. Егер гімеге р жатан бірнеше адам атысса, оларды тектері басында крсетіледі, ал абзацты алдында тікелей гімені жргізуші тланы тегі жазылады. Екі жаты гімелесушілерді мтініні нсаларын салыстыру ажет, табылан ртрлі оылулар мтіндік ескертулерде ескеріледі.

арап шыан, тзетілген жне автормен куландырылан стенограммалар мтін бойынша жарияланады. Тзетілмеген стенограммалар тзетусіз жазылады, мн-маынасы жо сздер ана алынып тасталынады жне мтінге тртбрышты жашалармен мні жаынан жетіспейтін сздер енгізіледі.

Тсіп алан сздер, маынасы тсініксіз орындар, бітпей алан фразалар мтіндік ескертулерде ескеріледі.

жаттарды мтінін беру кезінде кіріс жне шыыс ааздарыны журналы бойынша, журналда нмірі мен жазылан кні крсетіледі. жатты орындаланы туралы журнал графасыны аты тсіріліп алуы ммкін, жатты орындаланы жне оны озалысы туралы млімет мтіндік ескертуде келтіріледі. Мндай жадайда мтінді беру тсілі археографиялы алысзде айтылады.

жата осымша, жатты ажырамайтын блігі ретінде негізгі мтіннен кейін реттік нмірсіз жне баса шрифтімен жазылады. осымшаны жеке атыны алдынан «1 осымша», «2 осымша» жне сол сияты крсетіледі.

Ауызша белгіленген санды сандарды (айды саны, скери бірлестіктерді) санмен беру ажет. Жинатау сан есімдері жне санды белгілеуді кне трлері сздермен саталады.

. Рим жне араб цифрлары, ереже бойынша, жатты тпнсасына сйкес жазылады. Біра жзжылдыты, конгресстерді жне съездерді белгілеу кезінде рим цифрлары олданылады.

Фронттарды, армияны, корпустарды, дивизияларды, скери блімдерді нмірлік белгілері араб цифрларымен септік жалауларыны осылуымен беріледі.

Рим цифрларына септік жалаулары осылмайды.

рамаларды (блімдерді) нмірлері командирді ызметін ысартылан белгімен байланыстырып жазанда септік жалауы пайдаланылмайды.

Санды айсыз немесе соынан кейін берілген жадайлардан баса уаытта, кнтізбелік уаытын белгілегенде, септік жалаулар саталмайды.

ысартылып жазылан сздер, егер олар жалпы абылданып ысартылан болмаса, толы жазылады. ылыми трдегі басылымдарда сзді алпына келтірілген блігі трт брышты жашаны ішінде болады.

ылыми-кпшілік басылымдарда, екі жаты тсінікті рксат етпейтін ысартылан сзді ашу, трт брышты жашасыз жазылуы ммкін жне міндетті трде археографиялы алысзде ескертіледі.

йымны, мекемені, скери рамаларды, ызметтерді ысартылан атаулары жне жалпы абылданан ысарту мтінінде саталады. белгілі бір мекемелерді атауларын ртрлі ысартулар бір ізге тсірілмейді. Толы жазу ысартылан сздерді тізімінде немесе егер ол бір рет еске тсірілсе мтіндік ескертуде беріледі. Мекемені немесе йымны ысартылып жазылан атауын ашу, келесі атауы згертуді есепке алмай, міндетті трде жатта оны еске тсірілген уаыты бойынша берілуі керек.

ысартылан сзден пайда болып, тілді сздік рамына кірген жне з бетінше маына алан сздер сол кйінде жазылады.

жатты мтінінде, ызметтерді, шендерді, лауазымдарды, географиялы, техникалы жне баса терминдерді немі айталанатын атауларына, егер олар жеке атаулармен ілесіп аталса ысарту енгізуге болады.

жаттарды мтінін жариялауда бас жне кіші ріптер жат жазылан уаыттаы ережеге сай емес, орфографияны азіргі заманы ережелеріне сйкес пайдаланылады.

Мемлекеттік кімет жне басаруды жоары органдары, жоары партиялы органдар, жоары мемлекеттік ызметтер, рметті жне жоары ататар, сонымен бірге арулы кштерді жеке атауларында барлы сздер бас ріппен жазылады.

Мекемені крделі атауларыны, мекемені ірі рылымды блімшелеріні, бас басармаларды жне басармаларды, сонымен бірге скери операцияларды немесе скери рамаларды, географиялы терминдерден ралан бірінші сздер бас ріппен жазылады.

Бірнеше сздерден ралан мекемені ысартылан атауы жне тек ріптерден тратын (аббревиатура) бас ріппен жазылады.

«Совет» сзі жергілікті мемлекеттік билік органыны толы аты, билік органыны маынасы ретінде бас ріппен жазылады.

Орден жне медалдарды атауларында, орден мен медалдарды з аттары бас ріппен жазылады.

Барлы саяси партияларды атауларында бірінші сз бас ріппен жазылады.

Мемлекеттік мекемелерді, академияларды, оу орындарыны жне мдениет мекемелеріні жеке аттары жне бірінші сзі бас ріппен жазылады.

Мекемені наты атауы, скери ауданны аты жне рыс имылдарыны баыттары, скерлерді топталуы, штабтарды аттары, скер трлері; рметті гвардиялы рамалара атыстылыын крсететін, ызметтер, ататар, дрежелер туралы сздер кіші ріппен жазылады.

жат ай тілде жазылан болса, сол тілде жазылан мтіннен кейін, жарияланан жатты ай жерінде транына арамастан жаа атардан олдар ойылады.

Екі жне одан кбірек мекемелер бірдей негізде растыран жаттарда: біріккен аулыларда, ндеулерде, жоары жне жергілікті партия, совет, ксіпода жне комсомолоргандарында; министрліктерді, йымдарды бірігіп шыаран бйрытарында; мекемелер арасындаы келісімдерде жне ртрлі мекемелерді кілдерінен ралан жюри шешімдерінде; дипломатиялы жаттарда олдар бір дегейде ойылады.

скери жаттарда олдар тпнсасыны орналасу формасы саталады.

ойылатын олдар саны кп болан жадайда барлыы немесе алашы бірнешеуі ол ояды, мтіндік ескертуде ойылмаан олдарды саны міндетті трде ескертіледі жне ммкіндігінше ол ойан тлалара ысаша леуметтік сипаттама беріледі.

жата (кшірмеге) ол ойан тланы олы немесе тегі аны болмаса жне анытауа иынды туызан жадайда, мтіндік ескертуде тек оны ызметін крсетіп жне тсіндіру ажет: «ойылан ол тсініксіз», «олы жо», «тегі крсетілмеген». (Кшірмеде) ол ойан тланы тегі мен олын шамалап мнін ашып деректі крсетумен мтіндік ескертуде белгіленеді.

ртрлі жаттара бір тланы олы барлыына ойылан болса, онда жариялау кезінде ойылан олдарды археографиялы алысзде белгілеп, оларды крсетпеуге де болады. ойылан олдарда ішінара згертулер болан жадайда, мтіндік ескертуде жатты нмірі жне ол ойан тланы тегі крсетілуі ажет.

Куландырылан ол ылыми трдегі басылымдарда жатты ажырамас блігі ретінде, ал ылыми-кпшілік басылымда – егер ол жат тарихын зерттеу шін маызы болатын болса ана аралады.

азіргі заманы тпнсаны аудармасы тарихи дерек болып табылады жне оны жариялау кезінде редакциялауа, сонымен бірге барлы жарияланатын тарихи деректерді де редакциялауа жол берілмейді. Егер азіргі заманы аударманы мтінінде длсіздіктер болып жне олар клемі жаынан шамалы ана болса, онда аударманы мтіні тзетусіз жарияланады, барлы длсіздіктер мтіндік ескертулерде келтіріледі. азіргі заманы мтінні аудармасында кптеген ателер мен длсіздіктер болан жадайда, жаа аударма жасалынады, азіргі заманны тпнсасыны аудармасы осымшада немесе ескертулерде басылуы ммкін. Егер бір мезгілде баса тілді мтін жне оны аудармасы жарияланса, онда аударма мтініні алдында (жай курсивпен) «Аударма» деген сз басылады. Баса жадайларда тсіндірме сздерде «Аударылды...» деген белгі ойылады.

Баса тілді мтінні аудармасы жарияланымда барлы маынасына тн ерекшеліктерін жне тпнсаны стилін беру керек. Бір тарихи кезені барлы баса тілді деректеріні шындыы бір тсілмен берілуі керек – не аудармамен, немесе транскрипциямен.

Екі трлі маынадаы терминдер шін, мтінге кбірек сйкес келетін маынасын тадап алу керек.

Аудармада баса тілді мтінні ойларыны барлы бояуларын беру ммкін болмаан жадайда, мтіндік ескертулерде тпнса тіліндегі сздерді, фразаларды немесе сздерді келтірген орынды.

ызметтерді, сословиелерді, салытарды, зады терминдер жне таы баса атауларды ерекше тсініктері, жарияланан жаттарды мтініндегі маынасына е жаыныра немесе белгіленген терминдерді жрдемімен аударылады.

Бл ел шін жне осы уаыта тн мекемелерді, ызметтерді, сословиялы топтарды, салытарды, аша бірліктеріні, жергілікті шараларды жне ары арай орыс тілінде тиісті терминдер болмаан жадайда фонетикалы орыс транскрипциясымен беріледі.

Тпнсаа маынасы бойынша е жаыныра идиоматикалы сздер идиомны жрдемімен аударылады.

Аударылмайтын сз ойындары аударма мтінінде сілтеме белгілерімен белгіленеді жне мтіндік ескертулерде ашылады.

Жекелеген сздер, алыптасан сздер немесе тілдегі фразалар, жатты зіні тілінен ерекшелігі, аударма мтінінде тпнса тілінде жазылады, оларды аудармасы мтіндік ескертулерде келтіріледі.

Баса тілдегі мтінде ысартылып жазылан мекемелерді, саяси партияларды, йымдарды атаулары аудармада транскрипцияланады жне шифры ажыратылмайды. Олара тсініктер мтіндік ескертулерде бірінші еске тсірілгенде немесе ысартылан сздерді тізімінде келтіріледі.

Егер бл шетелдік атауды орыс аудармасында ысартып алып пайдалану дстрі болса, онда олар пайдаланылуы керек.

Газет, журналдарды жне жаластыратын басылымдарды, фирмаларды, сауда йымдарыны, банкілерді, маркалы бйымдарды атаулары орыс транскрипциясымен жазылады.

Баса тілдегі мтіндерді аудармасында аттары жне тектері транскрипциямен жазылады. Тілде алыптасан дстр болмаан жадайда аттар мен тектер е жаыныра баса тілде айтылумен транскрипцияланады.

Географиялы атаулар аудармада жат растырылан уаытта орысты ресми географиялы карталы терминологиясына сйкес келтіріледі.

Баса тілдегі жаттарды аудармасындаы географиялы атаулар, азіргі заманы тпнсасынан басасы, йлескен трде келтірілуі тиіс. Біра аударма мтінінде ескі атауларды азіргі замана ауыстыруа болмайды.

Егер бірнеше баса тілді жаттарда бір атаулар мен географиялы атауларды ртрлі жазылуы кездессе, онда жарияланатын баса тілді мтінде бл ртрлі оылуларды бір ізге салмай-а сатау керек.

Егер бір жатты мтінінде ртрлі оылулара састар кездессе, бл мселені жатты шыу туелділігімен шешу керек: авторлы жаттарда ртрлі оылуларды сатау керек, кесе хатшысыны кшірмелерінде, егер жаылыс жазылан сздер немесе кшіріп жазушыны атесі бар болса, атаулар мен географиялы атауларды бір ізге салып келтірілуі ммкін. Мндай жадайларды мтіндік ескертулерде немесе басылымны алы сзінде міндетті трде белгілеу керек.

Баылау сратары:

1. Археографиялы белгілер анытама беру.

2. Мтінні сапасы; жеткізушіні сапасы; мтінні немесе бейнені деректерін крсету жне археографты рекетіне баа беру.

3. Таырыпшаларда, баяндарда жне ылыми-анытамалы аппаратта белгілерді крсету.

сынылатын дебиеттер:

1. Валк С.Н. Советская археография. Москва.,1948. 243с.

2. Добрушкин Е.М. Основы археографии, Москва., 1992. І раздел. С. 7-26.

3. Козлов В.П. Русская археография конца ХVІІІ-первой четверти ХІХ века //

Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес-

ких наук. С. 3-48.

5. Эпштейн Д.М. История археографии в дореволюционной России.

Москва., 1977.

6. Королев Г.И. Археография. Москва., 1996. 256с.

ДРІС- 28