М.Хрохтын улттык козгалыс концециясы.

Концепция нации, национализма и национальных движений, созданная современным чешским историком М. Грохом, прошла несколько этапов становления и развития. Начало ее разработки относится к 1961 г.1; первые итоги были подведены в монографиях 1968 и 1971 гг.2, и, наконец проблема "национальные движения и буржуазные революции" рассматривалась в монографии 1981 г.3 В наиболее полном и развернутом виде эта концепция предстала в 1985 г.4 в исправленной, переработанной и дополненной
публикации, обобщающей аналитический и статистический материал из книги 1968 г. и фактические сведения по истории отдельных наций - из исследования 1971 г. По выражению Э. Хобсбаума, именно монография 1985 г. открыла "новую эру в изучении национально-освободительных движений"5.
Все перечисленные труды основаны на компаративном принципе; во всех были широко использованы биографический и количественный методы, в первую очередь - для макроанализа социальной структуры6. Эти книги вызывали обширные отклики, как правило, дискуссионного характера. При этом позиции критиков7, бесспорно признававших фундаментальный характер и стимулирующую роль исследований Гроха, варьировались в довольно широком диапазоне - от "ортодоксально-марксистской» ставившей в вину Гроху недостаток марксизма8, до "государственнокультурологической", упрекавшей его в попытке сочетать Два "великих мифа XIX и XX веков" — марксизм и национализм9.

Основу концепции Гроха составляет трактовка нации как "компонента социальной действительности, имеющего историческое происхождение"10. Это объективистское понимание расходится с позицией многих крупных теоретиков национализма, в частности Х.Кона и его последователей, считающих национализм первичным, формирующим фактором, а нацию - его производной, продуктом национального сознания, национализма, национальной воли и национального духа11. Большая открытость другим факторам общественного и экономического развития отличает работу немецкого историка Е.Лемберга, хотя основная посылка остается той же, что и у Кона. По Лембергу, объективные отношения играли определенную роль в формировании нации, занимая при этом второе место после национализма, "идей, которые создали нацию"12. Эта теория в 60-70-е годы была поддержана рядом историков из Восточной Европы13.
Интерпретация нации как "реально существующего феномена, выражающего себя в националистических движениях", в корне расходится также с концепцией другого теоретика национализма - Э.Геллнера, считающего, что нации не существуют "в реальности", а возникают как особая форма соединения культуры и государства, возможная при определенных исторических условиях14.
Итак, Грох определяет нацию как "большую социальную группу, характеризуемую комбинацией различных типов отношений (экономических, территориальных, политических, религиозных, культурных, лингвистических и т.п.), которые возникают, с одной стороны, из решения фундаментального противоречия между человеком и природой на определенной компактной территории, с Другой стороны, - из отражения этих отношений в сознании людей"15.
Признавая важнейшую роль экономических отношений в процессе формирования нации, Грох а то же время предостерегает от трактовки "развития отношений обмена и национального рынка" в качестве единственной причины формирования современной нации. По его мнению, "экономическое развитие определило скорее природу составных частей, из которых сформировалась нация; Форма же ее, с другой стороны, была обусловлена ТеРриториальными, лингвистическими и политическими

8. Ждитшілік (араб.: — «жаа») — 19 . екінші блігінде пайда болан, 20 . басында ке тараан оамды-саяси жне діни озалыс. Мсылман лемінде, сіресе Ресей тркі тілдес мсылман зиялы ауымыны озы блігіні кілдері арасында ке тараан. Ресей империясыны тркіхалытарыны аарту дерісіне жне жалпы халытарыны дамуына лкен тарихи рлін ойнаан. Ждиттерді халыты аарту, згерістер мен дамыту шін ебек ету, демократиялы ытар шін крес, бір жаынан исламды сатау, екінші жаынан Еуропаны жасы жатарын алу — тркі тілдес мсылман халытарыны дамытуында лкен лес еді. Ждиттерді ебегі бекер емес еді.

Халы аарту

Ысмайыл аспыралыны жаа оу тсіліні насихаттандыру толынында пайда болып, р арай дамып кеткен. Ждиттерді негізгі станымдарыны бірі — мсылман мектептерінде балаларды жаа бадарлама бойынша оыту. Мысалы, араб ліпбиін йреткенде, дыбыс тсілімен (р ріпті белгіленетін дыбысына сай) оыту, брыыдай ріп растырушылы тсілімен оытпау. Ждиттерді пікірі бойынша, жаа тсілін пайдаланып, ліпбиді йрену жеілірек, демек жртты кбірек адамы сауатты бола алады. Білім беру кейбір згерістеріні арасында мектептерде скі орындытарын, таталарын, карталарын пайдалану, кейін л-Каирада, азанда немесе Ыстамблда басып шыарылан жаа оулы кітаптарын пайдалану, балаларды сыныптара блу, ал оу уаытын сабатарына блу еді. Оу бадарламасына кейбір зайырлы ылымдары, мысалы, тарих, жарапия енгізілген еді. Шынында да, брын тсілі бойынша сауатын ашу шін ш жыл керек болса, жаа тсілі бойынша соан бір жыл-а жеткен еді. Осындай оу тсілін «тте оу» деп атаан еді.

Ждиттер мектеп жйесін тбегейлі згерткісі келді, біра білім беру сипаты діни кзарастарыны негізінде алдырысы келді. Осылайша, ждиттер дінді білім беруінен блмеген, біра білім беру саласында да, кейін баса трмыс салаларында згерістер шін болан. Бл ждиттерді кзарастары керітартпа аидаларымен айшылыта еді.

Саяси кзарастары

Ждиттер ерлерді мен йелдерді ытарын тедігі шін крескен. Мсылман оамында жеке адамны билігі емес, мжілісті билігі жн деп ойлаан. Осылайша, ждиттер Ресейде парламентаризм шін кресуге басталды, аырында Ресей патшаны, Османлы империясыны слтаныны, Бар міршісіні езгісіне арсы болып кетті, тіпті монархияны жойып, республиканы орнатуы жн деп ойлаан. Осылайша, ждиттер озалысы саяси озалысына айналып кетті. Ждиттерді пікірі бойынша феодалды трмысын згеріп, лтты буржуазиясын арынды дамытуы басталады. Осылайша, большевиктермен кзарасынан, ждиттер — «буржуазды-демократиялылтшылдар» деп саналады. Шынында, ждидтер лтты буржуазиясын амын ойлаан, феодалды трмысын жойып, буржуазия билеген Еуропадан тркі тілдес халытары кем еместігін крсеткісі келген. Шынында да, олар демократтар еді, йткені, демократия згерістері дамыту рдісіне лес осады деп ойлаан еді. Жртты амын ойлады. Шынында да, з лтты сйіп, оны ктергісі келді. Исламнан да бет брмаан, исламды ха діні ретінде стаан. Біра та Еуропадаы трмысты жасы жатарын з елінде енгізгісі келген еді.

Ждиттерді арасында империяда «братана халытар» есептелетін тркі тілдес халытарыны газеттері, журналдары пайда болан. Кітаптарды басып шыаруыны ммкіндігі туызылан. Арабша оуа йрену жаа тсіліні арасында кбірек адамдарды сауаты ашылды. лтты рухы ктерілді. Кейін, ждиттер саясата лкен лес осуын бастады. Мысалы, «Алаш Орданы» азаматтары, оанавтономиясында, Бар Халы Кеес Республикасында, Хорезм Халы Кеес Республикасында, зірбайжан Демократиялы Республикасында билігінде тран зиялылар не здері ждиттер еді, не ждитшілік серіне тсіп, «тте оуды» арасында оып шыан, білімді адамдар болып кеткен. Ждитшілік траншылы идеясыны серігі болып кетті. Кейбір ждиттер, мысалы, Айни, кейін большевик болып кеткен. Басалары, керісінше, керітартпа мсылмандармен осылып — панисламист, діни экстремист, баспашы болып кетті.

Айраткерлер

Ждитшілік е жары тласы Ысмайыл аспыралы еді. Еділдегі татарларды арасында ждидизмні Мса Бигиев, бдінсір ршауи таратты. Кейін, ждитшілік идеялары аза даласына жне Тркістана, Орта Азияа келген. Мстафа Оразай, лихан Нрмхамедлы Бкейхан, ХалелДосмхамедлы, Мажан Жмабаев, Шкрім дайберділы, Міржаып Дулатлы ждитшілік толыны арасында з потенциалын крсете алан. збек халы арасында М. Бехбуди, А. Авлони, И. Рахматуллаев, М. Расули, Комил Хорезми, Ы. Абиди, З. Фахриддин-заде деген ждиттерді аттары алан. М. Акмулла, М. Уметбаев, Р. Фахретдинов, З. Расулев та ждитшілік «жары жлдыздары» болып саналанады. Ждитшілік збек коммунисті Ходжаева да, зірбайжан Демократиялы республикасыны мемлекеттік айраткері Мамед Эмин Расул-задэге де сер етті. Ждитшілік «Алаш», «Мсават» таы баса лтты партияларыны идеологиясына сер етті. Ал ждидтерді з партиясы да еді, бл «Иттифок-и муслимин» еді.

10. ХХ–шы асырды басындаы азастандаы мусылмандык реформалар
ХХ—шы асырды бас кезінде аза лкесінде лтты саяси партияларыны алышартыны алыптасып, одан рі дамуы аза халыны лт—азатты озалысыны маызды кезеі болып табылады. Отарлаушылар аза халыны жері мен оны табии байлыыны айтарлытай блігіне иелік етіп ана ойан жо, олар аза халын рухани жаынан да отарлады: тілінен, ділінен бірітіндеп айыру баытында атыгездікпен ойластырылан шараларды жзеге асырды. Бл жнінде М.Дулатов 1907 жылы жазан " азаым мені, елім мені" атты мааласында былай деп ашына жазан еді: " ...е алдымен аза халы — Ресейге туелді халы... Оны ешандай правосыны жотыы ыза мен кек тудырады. Халытан жиналатын салы аражатыны кп блігі халыа тіпті керек емес нрселерге жмсалады.... здерііз кп жазбай байап отырандай... чиновниктер, урядниктер кедей азатарды рып—соып, малдарын тартып, ойына не келсе соны істеді... . ... енді чиновниктер бізді дінімізге, атадан мра болып келе жатан дет—рыптарымыза, бізді молдалара да тиісті неке мселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды ттына алды.... .... енді бл чиновниктер аза даласына мыдаан мжытарды жер аударып азатарды суымен шрайлы жерлерін тартып перуде. Чиновниктерде аралаан олар здеріне жайлы аза жерлерін еркін иемденуде.... Блар сорлы азатарды рып—соып, бар млкін тартып алып кетуде ..." [1, 30 б.] Сйтіп азастанда е алдымен отаршылдыа арсы лтты сраныстара жауап беруге баытталан идеялар, одан туындаан озалыстар мен саяси партиялар рыла бастады. аза лтыны демократиялы интеллигенциясыны жетекшілері, біріншіден, патшалы Ресейді халыты орлайтын отарлау саясатыны мнін шкерлеуді жне азатарды этнос ретінде саталып алуы шін оны келешігіне атер тндіріп отыран патша кіметіні лкені кеулеп бара жатан жан—жаты экспансиясыны тотатуды масат етті. Екіншіден, олар за шыарушы жне басарушы кімет органдарыны алдына кадеттер сынан лгі мен р трлі петициялар арылы талап—тілектер ою демонстрациялар мен шерулер йымдастыру, мемлекеттік думаны сайлауына белсенді трде араласып, парламентке халы кілдерін ткізу шін кресуді мрат ттты. Сондытан да 1905–1907 жылдары аза интеллигенциясы кадеттер сынан Ресей оамын реформалау талаптарын жзеге асыру жолында жргізілген саяси науандара атынасуда айтарлытай белсенділік крсетіп, натылы іс—рекеттерге барды. Олар, атап айтанда аза ауымын е болмаанда уездер мен болыстар шеберіндегі жйесін алыптастыруды отарлы сипатын згертуді талап етті. аза интеллигенциясыны оамды—саяси ызметіні таы бір баыты Ресейден азастана орыс мжытарын кшіру ісін басаратын аударушыларды оныс аударушы мекемелеріні ызметін тотату шін саяси крес жргізуге арналды. шіншіден, лтты—либералды аза интеллигенциясы оамыны саяси міріне зін кімет пен дергілікті халы барасын байланыстыратын кш ретінде крсетуге мтылды[1, 38 б.]. азастанны кплтты мемлекет ретінде тарихи дамуыны негізгі ерекшелігі, оны жергілікті халыны тркі тілдес халытардан ралуы еді. Мсылмандар ынтыматастыы идеясы мен оларды санасындаы лт—азатты озалыстаы " дін бірлігі" трік халытарыны бір туандыы туралы, оларды тарихи тадырыны ортатыы туралы ымдар тыыз байланысты болып табылады. ХХ асыр басында панисламизм жне пантркішілдік лт—азатты озалыстарды идеясына айналып, тегі мен тадыры бір трік халытарын жаындата тсті. ХХ асыр басында трік халытарыны лт—азатты кресіндегі негізгі баытын тадау бірігу негізіне — оларды ислама (исламшылдыа) немесе оларды трік ауымдастыына (трікшілдікке) бет бруымен тікелей байланысты болды. Пантркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ . 80—шы жылдарында татар интеллигенциясыны мдени—либералды озалысы ретінде мірге келді. Оны теориясыны алыптасуы мен таратылуы ырым—татар аартушыларыны оамды жне ылыми ызметтерімен тыыз байланысты. Пантркішілдіктен шыан " жадидшілік" екі идеяны — аартушылы пен дінні бірігуін білдіреді. Жадидшілдікті негізін салан Исмаил Гаспаринский (1851–1914) 1883 жылы Ресейдегі мсылмандар " тіл, идея, рекет жаында да бірігу керек" деп атап крсетті. Оны ізбасары Жсіп Ашора тркi тілінде сйлейтін лттар бірігіп, бірлікке келген " лт одаы" болып рылуы керек дегенді ортаа салды. 1917 жылы азан ткерісінен кейін тркiшiлдiктi жатаушылар Ресейде уына шырап, кпшілігі Тркияа кетті. Сйтіп, бл идея трік зиялыларыны олына тіп, жаа Тркияны айта глдендіруді рухани тірегіне айналды. азастана панисламизм мен пантркішілдік идеясы ХІХ . соында келді. Бл идеяны жатастары дін басылар, буржуазия жне интеллигенция кілдері болды. азастандаы жадидшілер жаа дісті мектептер ашып, онда жаратылыстану, тіл, дебиет сияты зайырлы пндер басым жаа оу бадарламалары бойынша оытуды жзеге асырды. Ресейдегі панисламизм озалысыны жатастары жалпыресейлік мсылман съездерін йымдастырып ткізіп отырды. Оан азатардан да депутаттар атысты: І мсылман съезі — 1905 ж., ІІ мсылман съезі — 1906 ж., ІІІ мсылман съезі — 1907 ж. тті. 1905 жылы «Бкілресейлік мсылман одаы» (Иттифак муслимин) рылып, оан аза дін басылары да мшелікке кірді. Апан революциясынан кейін 1917 жылы осы идеялар негізінде біраз саяси партиялар сахнаа шыты. Мысалы; "Шура—ислами«(Ислам кеесі), «Шура—улема» (Діни ауым кеесі). ХХ . басында лемні кшті империяларды тркі халытарыны бірігуінен немесе ислам дініндегілерді бір ранны астына жиналуынан аладааны сонша, ендігі жерде бл идеялар млдем жат атаулар атарына осылды. Сол шін де трікшілдікті " пантркизм" , исламшылдыты " панисламизм" деп атады. 1905 жылдардаы ресейлiк революциядан со рлеу алан жалпыресейлiк мсылманды озалыстар, бiрiншiден, Мемлекеттiк Дума дегейiнде тркi жне баса мсылман халытарыны е зектi саяси жне леуметтiк мселелерiн оюа, олара отаршыл билiктi назарын аударуа мжбр етті. Екiншiден, татар, аза жне баса мсылман елдерiнi лт—азатты озалысыны ширауына олдау жасап, дем берiп отырды [2, 35 б.]. . Бкейхановты 1910 жылы жарияланан " ырыздар" атты йгілі мааласындаы ой тжырымдары Петербург аласында А.И. Костянекийді редакциясымен жары крген " Формы национального движения в современных государствах" деген ебекке енді. " ... ырыз халыны арасында, — деп жазады . Бкейханов осы маалада — саяси партиялар лі пайда болан жо... орыстандыру саясатыны ауыртпалыын ктерген баса шет айматарды халытарындай, ырыз халы да кіметке арсы пікірде жне орысты оппозициялы партияларына кіл ояды. Жаын болашата... ырыздар арасында алыптасып келіп екі саяси баыта сай екі саяси партия рылуы ммкін. Оны бірін лтты—діни баыттаы деп айтуа болар, ал оны масаты ырыздарды баса мсылмандармен біріктіру болма. Екіншісі ырыз келешегі ке маынадаы батыс мдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін баыт. Бірінші баыт мсылман—татар партияларын лгі ттар, екінші оппозициядаы орыс партияларын, атап айтанда, халы бостандыы партиясын лгі етпек..." [1, 35б.]. Сйтіп, 1905–1907 жылдардаы революция кезінде аза оамында аза интеллигенция атарында лт мселесі жніндегі идеялар пайда бола бастады. Бл жылдары аза интеллигенциясы тарапынан Ресей жеріндегі саяси партияларды аза жеріне тарту жмыстары жасалды. Мселен, 1905 жылы Кадет партиясыны бастауыш йымын ру жргізілді, І—ІІІ бкілресейлік мсылмандар рылтайлары тіп, " Мсылман партиясы оамыны" рылуы басталды. І Дние жзілік соысты басталуы мен шыысты отарлауды жедел арынмен жргізе бастауы 1913 жылы А. Байтрсыновты " аза лтыны мір сруіні зі проблемаа айналды" деп жазанымен дл келіп, лтты мддені ктеру мселесі ала шыты. 1916 жылы лт—азатты революция, аза интеллигенциясыны либералды—демократиялы зиялылар тобы мен социал—демокртатяилы тобы болып блінуіне келіп, алашы йымдар мен озалыстарды басталуына тудырды. 1917 жылы 27 апанда Ресейде буржуазиялы—демократиялы ткеріс болып, монархия лады. Петроградтаы оиалар туралы хабарды азастан халы уанышпен арсы алды. азатар самодержавиені латылуын ттытап, бл фактіге здеріні сан асырлы кресіні нтижесі, 1916 жылы лт—азатты озалыс масаттарыны анааттандыруы деп арады. Апан ткерілісі патша кіметіні геноцид саясатын тежеді, лт саясаты саласында зіні жалпы азаматты мраттарды—бостандытарды, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді. Революция туралы азастанда лтты—демократиялы озалысын басшылары уанышпен арсы алды. Кадет йымы Апан ткерісінен кейін Семейде, Петропавлда, останайда, Оралда, скеменде рыла бастады. Оларды лтты мддеге байланысты станымдары жоары айтылан маалада айын крініп тр. Кадет партиясныы масаты: блінбес бірттас Ресей, конституциялы монархия ру, оныстандыру саясатын олдау еді. Кадеттер баса саяси партиялармен солдат казармаларында ебекшілерді соыса арсы, бкіл кімет билігіні жмысшы жне солдат депутаттары кеестеріні олына кшу жолында митингілер мен пікір сайыстар ткізді. 1917 жылды кктемінде лкені ірі алаларында, уездерді кпшілігінде, болыс орталытарыны бір блігінде Эсер (СР) партиясыны йымдары рылды. Осы са буржуазиялы партияны " жерді оны дейтіндерге беру керек" , " жер бкіл халыты меншігі" деген рандары, Тркістандаы съезде патша кіметіні отарлау саясатыны айыптауы оны уаытша табыса жетуін амтамасыз етті. 1917 жылы жаза арай барлы кеестер соларды олында болды [3,35 б.]. Халыты ауыр жадайын шешу шін лкеде бірнеше съездер ткен болатын. 1917 жылы мамыр айында ткен Ташкенттен ткен эсерлер партиясыны Тркістан лкелік съезд іс жзінде Орта Азия мен азастанны жергілікті халына лтты автономия беруге арсы шыты. Осыан мазмндас суір айында Омбы аласында ткен Батыс Сібір эсерлеріні конференциясында да абылданды [1,109 б.]. Сонымен атар аза лкесінде діни сипаттаы партиялар рылды. 1917 жылы мсылмандарды Бкілресейлік съезінде, кейін сол жылды 17–20 ыркйегінде ткен Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінен кейін Иттифок—муслимин (мсылмандар одаы) партиясыны рыланын жариялады. Бл парттия тыш мсылман партиясы Тркістан федералистерді партиясы болды. Сол сияты 1917 жылы 14 наурызда азастанны отстігінде Шура—ислами йымы рылды. Бл йым лтты—демократиялы баытта саяси кштері Алаш партиясымен арым атынаста болды. Мселен, 1917 жылы " естеліктерден зінділер" атты М. Шоайды естеліктерінде лке зиялылары мен діни ызметкерлерді оамды—саяси мірге араласу, р трлі саяси йымдарды пайда болуы, оан автономияны рылуы оны Кеес кіметімен араатынсы, лтты мдделерді ктеру туралы деректемелік мні зор мліметтер молынан кездеседі. Онда Алаш айраткерлеріні батыс жне шыыс топтары жетекшілеріні озалысты Тркістанды басшылар тобымен байланысты мен зара атынасын ашып крсететін мліметтер де бар. Сйтіп, 1917 жылды 22 арашасында Шура—ислами оан аласында ткен Бкіл Тркістанды ттенше ІV съезінде кеес кіметін мойындамау мен Тркістан автономиясын ру туралы шешім абылдайды. Тркістанда лт бадарламасын наты іске асыру нтижесі айындала тсті. Империялы ойлаумен шовинистік кзарас лаю, лтты зін—зі билеу идеологиясын большевиктерді жете бааламауын айындады. 1918 жылы атарда Ташкент Кеесі мсылман кіметін жоймашы болып йарды. 5—ші апанда оан аласы шабуылмен алыр ртелді. Ресей республикасындаы рамындаы айматы автономия идеясын сынды. Съезд " Тркістан федерациялы республикасы" парламенттік республика негізінде рылуа тиіс деп белгіледі. жаттара талдау жасау крсеткендей, Шура—ислами сияты, Шура—улема де Тркістанды Ресейден блуді сеператты иядеяларынан аула болды. Крнекті дін заны белгілері басшылы жадайа ие болан бл саяси аымдар шариат пен дет негіздерін ораумен атар, адамзат оамыны демократиялы нормаларын да орады. Бл саяси аымдар мен соларды негізінде иттифок—и—муслимин партиясыны балама бадарламалы идеялар сынанын жне патша кіметіне арсы бірттас демократиялы блокка осыла алатынын аармау иын емес. Діни сипатына арамастан, бл саяси аым Тркістан мен азастан жеріндегі тратын жалпылтты мдделерін де білдірді. Революцияны дамуына, саяси тайталасты рістеуіне арай кштерді лтты негізінде топтасуы жріп жатты [4,34 б.]. Мскеуде ткен Бкіл Ресей мсылмандар съезіне оралайы. Съезде империяны мекендеген мсылман халытарыны орта мселелерін арастырды: мсылмандара ндеу, мсылмандарды орта органдары туралы, Ресейді мемлекеттік рылысы, аграрлы, йел жне жмысшы мселелері, рылтай алдында сайлауына дайынды, скери мселе, діни мселе, оу аарту, жергілікті басару, соыса кзарас, Ресейлік мсылмандарыны Орталы бюросы туралы. Осы кезеде рылан Тркістанды Ерік партиясын да назардан тыс алдырмаан жн, йткені 1919 жылды кктемінде рылан партяи лт мселесіне кп кіл аударды. Бл партияны рылуына аза Жанзаов, башрт Вавилов, збек ріпов бас—кз болды. Партияны рылу рдісі 1926 жыла дейін созылды. Бл партияны ерекшілігі оны бадарламасында бір емес, бірнеше лттар мен халытарды алдындаы ккейкесті мселелеріні ктерілуінде жатыр, яни оны жетекшілері лтты мдделерден грі лтаралы мселелерді кре білді, жалпы халыты масаттарды саралауа жеткізді [4,253 б.]. 1905 жылы басталан Алаш озалысы 1917 жылы айта Алаш партиясы болып жаластырылды. Партияны негізгі баыты — реформистік жолмен аза елін жаа белестерге ктеру. Алаштытарды масаты аза халын отарлы негізден азат ету, автономиялы лтты мемлекет ру. " азатара, жааран Ресей азаматтарына" деген млімдеде . Бкейханов былай деді: " ... Ресейді барлы халытары шін бостандыты, тедікті жне туысандыты кні туды. Жаа оам мен жаа кіметті олдау шін азатар йымдасуы керек. Жаа оамды олдайтын барлы лттармен байланыса жмыс істеу ажет... Жер мселесін тез арада талылаыздар. Бізді ранымыз демократяилы республиканы жне жерді одан мал шаруашылыы мен егіншілік арылы табыс алатындара беру. дайдан, басадан орыпаыздар... ділет жолымен жріп, жаа кіметті олдаыздар. Министрлікті азы—тлік жніндегі кілдермен майдандаы зімізді жмысшылара кмек крсетуіміз керек. Халыты пікірін жеткізііздер..." ндеу авторыны, алдаы атарылар негізгі ш саласы бойынша басты масат—міндеттерді айындаандыын аару иын емес. Олар: 1. Саяси рекетте бірінші орында жалпыресейлік проблемалар, сіресе кімет туралы жне мемлекеттік рылыс мселелері тра керек. 2. Кшпелі жне отырышы халытарды мдделерін есепке алып, аграрлы мселелерді жиынтыын ешбір кешіктірмей саяси кресті кн тртібіне ою. 3. рылтай жиналысына тиянаты дайындытар жргізу брыы оралыты пен бас июшшіліктен тылу жолында халыты бірлігін ныайту ажеттілігі. 1917 жылы 28 наурызда " Речь" газетінде . Бкейханов " Засыз тартып алынан жерлерді азатара дереу айтарып беруді" талап етті [1, 80 б.]. Алаш партиясы атпен танылан лтты—демократиялы аза зиялыларыны тпелі кезедегі саяси йымы халы санасыны озаушы кшін міндетін жалпы аланда заман талабына сай адал атарды. Алаш шын мніндегі дстрлі саяси партия болып алыптасып лгермегенімен, іс жзінде саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ту кезеі батсан кешірген тпелі саяси йым боландыына арамастан, оамды саяси мірде араласа бастаан кезде тбірлі екі лтты масат — аза халын отарлау езгіден таруды жне аза оамын ркениетті елдер атарына жеткізуді зіне басыт нысана етір белгіледі. Осын негізгі мастаттарды жне олардан туындайтын баса да леуметтік саяси міндеттерді шешуді Алаш басшылыы эволюциялы реформа жолымен жзеге асыруды кздеді. 1919 жылы 3 тамызда А. Байтрсынов " Революция и киргизы" шаын ебегін жазды. Бл ебегінде азатарды бірінші революцияны уанышпен арсы алып, патшаны геноцид саясаты тоталаны мен лт мселесі, масат—мддесі ктеріледі деп тсінгенін айта келіп, екінші революция аза—ырыз халы шін млде тсініксіз, мні жо деп арастырыланын айтады. ... Екінші революция тек аза халы шін емес, сонымен атар аза зиялылары шін де мнсіз деп арастырылып анархияны басталанын тсінді. Мселен, лиханны 1918 жылы " аза" № 260 мааласында алаш халына мынадай ндеу жазды: " ...Бізді аза жері азір бл Ресей ылаынан аман. Алашты баласы аман алар ма? Жо па? Болжап болмайды... Аа—іні, алашты азаматы, бірлік, бгінгі й ара уа істі таста, мына араы блт Ресей ылаынан алаш болып орайтын жола шы. Ресей мемлекеті енді жаын арада йірге осылмайды, бірліктен айырылса, мына орысша аып теміз. Кш басталан аа, зиялы іні, жергілікті жрт ызметін таза атар. Жалпы жрта мрынды бол!" Алдында айтылып келген фактілерге сйене отырып, алаштытарды контрреволюционерлермен бірігіп, 1918–1920 жылдары шетелдік интервенциямен азамат соысы кезінде кеестерге арсы соыс ималдарын жргізді. 1917 жылы Ресейдегі Кеестер мен Уаытша кімет арасындаы саяси арсылыты тередей шиеленісе тсуі барысында лтты социалистер лтты буржуазиялы йымдарын з іргелерін аласыра салып, тіпті кейбір леуметтік—саяси мселелер тірегінде олара ашы трде шыа бастады. Осыан сас, сонымен сабатас дерістер азастанда да орын алды. лтты интеллигенцияны аз блігі (негізінен тменгі буын кілдері) социалистік идеяларды станып, социал—демократтар немесе эсерлермен (социал—революционерлермен) ынтыматастыта болды. Оларды арасында С.Сейфуллин, С.Медешев, К.Тоысов жне т.б. ерекше кзге тсті. ш жз 1917 жылы азан—араша айларында пайда болды. уел баста ол Алаш партиясымен бірлесе рекет жасау ммкіндігі туралы млімдегенімен, ол ойынан тез айтты да, кп кешікпей азастанны оамды—саяси жне леуметтік—экономикалы мселелері жнінен Алашты басты опонентіне айналды [1, 126 б.]. ш жз зіні леуметтік тегі жнінен са буржуазияшыл демократтарды саяси йымы болды. Оны бадарламалы масат—мдделеріні алашы кезде Алашты программасынан кп айырмасы болан жо. Олар соыс мселесі жнінде ана Алаштан баса позиция стады. Кейінірек, елде саяси хал—ахуал шиеленісіп, кімет шін крес шырау шегіне жетіп, тапты жіктеу процесі кшейген жадайда ш жз іргесін Алаштан аула салып, большевиктер мен солшыл эсерлерге жаындай тсті жне азан революциясы жеіске жеткен со Алаша арсы ашы креске шыты [1, 129 б.]. Жмысшы озалысыны дамуында жергілікті йымдар мен социал—демократтар тобы маызды рл атарды. азастанда тыш маркстік йірме Атбасарда 1896 ж. йымдастырылды. ХХ . басында маркстік йірмелер Амолада, Петропавлда, Оралда, останайда, Семейде, Верныйда пайда болды. 1905 ж. брын рылан маркстік йірме негізінде Петропавл жне Оралда РСДЖП йымдары, азалы мен Тркістанда социал—демократтар тобы, ал кейінірек — Амола, Ккшетау, Атбе, Павлодар жне баса алаларда рсімделді. 1906 ж. РСДЖП йымы Семейде рылды. Соларды ішінде е ірісі Петропавл йымыны рамында 147 адам, Оралда — 150 адам болды. Бірінші орыс революциясы жылдарында азастанда социал—демократтар саны шамамен 500—ге жетті. лкедегі социал—демократтар топтары мен йымдары теміржол желілері бойындаы алаларда, теміржол шеберханалары мен деполары орналасан станцияларда пайда болды [5, 88–145 б.]. Міне осылай, ХХ асырды бірінші ширегінде аза оамына жаын емес, тапты жіктелуді кшеюімен алашы аза партиялар мен озалыстар алыптасты. орытынды жасаса, ХХ асырды бірінші ширегінде аза лкесінде Кадет, Эсер, Алаш, ш жз, Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок, Ерік саяси партиялар рылан еді. Кадет, Эсер партиялары лтты мселелерді ктерген жо, лтты идеялара арсы болан, тек билік жолына мтылан, жалпы халыты мселелерді жамылып алан, аза лкесінде лкен нтижелерге жете алмаан кз бояушы партия атарына жатызуа болады. лтты мддені ктере білген алан партияларды ішінде Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок негізгі басым баыты діни станымдара, соны нтижесінде мсылманды, діни мддені ктеруге кетіп алан партиялар. лтты мддені ктерген Алаш, ш жз партиясы болды. Біра, ш жз партиясы лтты мддені ктерсе де, билік жолындаы талас—тартыста бзылып, кштері басым жаа ауысан партия деуге болады. Ал Алаш сол кезде наыз лт мселесін ктеріп, лт алдында адал ызмет атаран партия болды. Сонымен, ХХ асырды басында аза оамында трлі саяси аымдар, кзарастар рістеді. Тркішілдік, исламшылды, лтты—демократиялы, социал—демократиялы озалыстар алыптасып, дамыды. Бл аымдарды саяси зегін интеллигенция кілдері, соны ішінде лтты интеллигенция кілдері рады. Интеллигенция кілдеріні оамды—саяси ызметіні негізгі трлері: саяси баспасзді дамыту, петициялы озалыстарды жетілдіру, бкілаза съездерін шаыру, мсылман съездеріне атысу, думалы ызметтерге араласу, е маыздысы аза халыны мддесін барлы жерде орау болды.

11-12-13. оам дамуыны азіргі кезеінде, жааша ой-пікір мен кзарасты алыптасу белесінде халымызды ткен жолы мен оны рухани тлеуін тану ралы ретіндегі тарихи ылымыны ккейкестілігі, мн-маынасы крт кеейіп, толыа тсуде. Отанды тарихнамада тарихты брынысынша тсінуден арылып, оны айта арап, соны талдау жасау беле алып келеді. Зерттеушілерге ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бас кезеі ерекше ынта-ыылас туызатыны даусыз. Ресейде капиталистік атынастарды дамуы орталытаы ана емес, сонымен атар бкіл отарлы шет айматардаы мір салаларында да- экономикада, мемлекеттік рылымда, мдениетте аламат згерістерге жеткізді. Жаа экономикалы укладты объективті задарыны ыпалымен азаты оамды санасында елеулі згерістер орныып, лтты интеллигенция алыптаса бастады.[1] Кеес кіметі кезінде оамды ылымда стем болып келген тапты кзарас ымы рбір адам мен рбір халыты жеке зіні бостандыы, бкіл адамзат мдениетіндегі жетістіктерге еркін ол жеткізу ыы сияты жалпы адам баласына тн ркениетті игеру жолында жырлылыпен крескен ХІХ-ХХ асырлардаы аза интеллигенциясыны ызметін объективті зерттеуге кедергі жасады. аза интеллигенциясыны алыптасу тарихы, осы процесті тарихи-мдени алышарттары бір жаты арастырылды. аза интеллигенциясы алдыы атарлы орыс мдениетіні ыпалымен алыптасып, дамыды деген сыаржа аида орын алды. аза интеллигенциясын алыптастырудаы лтты рухани бастау-кздер, оамда орын алан леуметтік- экономикалы жне саяси жадайларды ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бас кезіндегі аза интеллигенциясыны жее легіні пайда болуы мен оны натылы іс-рекетіне жасаан сері зерттеушілер назарынан тыс алды. Ал Алаш озалысыны пайда болуына йты болып, Алаш партиясы мен Алашорда кіметіні белсенді айраткерлері болан лихан Бкейхановты тірегіне топтасан лт зиялылары "халы жаулары" деген жалан жалалармен айыпталып, олар туралы айтуа да жазуа да ресми трде тыйым салынды. Осынау крделі тарихымызды кезінде зерттеуге тыйым салынан "атада" беттерін саралау бгінгі кн тарихшыларыны алдындаы лкен міндеттерді бірі. Демек, арастырылып отыран таырыбымыз арнайы ылыми зерттеу объектісі болуа бден лайы, тарих ылымындаы зекті мселелерді бірі.[2] ХХ асырды басындаы аза оамыны озы ойшылдары оамды, адамдарды здерін кш олданатын революция емес, оам мшелеріні санасын згерту мен адамдарды бкіл оамды жаырту практикасына тартылуы ана згерте алады деп санап, оамды сананы алыптастыру процесін наты жзеге асырды. Адамдарды бкіл барасы мндай згерістерге атыса алмайды жне оан атысуа абілетсіз, оны бірдей тсіне бермейді жне оан бірдей дрежеде мдделі де емес. оамды трмыс пен оамды сананы байланысын детте барша жрт бірігіп немесе рбір адам жеке дара белгілемейді, айта адамдарды ерекше топтары, сананы зірлеумен ксіби трде айналысатын интеллигенттер анытайды. ХХ асырды бас кезінде аза оамында аза газеті мен Айап журналы тірегіне топтасан жас аза интеллигенциясы осындай интеллектуалдар тобы болды. лтты зиялы ауым ХХ асырда біршама тарих сынынан тті. Монархты Ресейді ХIХ асырда жргізген отаршылды саясаты крескер, лтшыл азаматтарда мір сахнасына шыуына себеп болды. Аталан режим з баытын негіздеу шін аза даласында орыс-ырыз школдарын ашып, лт интелигенциясын ыпалында стаысы келді.[3] Біра бл керісінше болып шыты. Жастарды бірден-сараны алдауа ергені болмаса, кбі отаншыл, елжанды боп сті. Шоан, Ыбырай, Абай, Мхамедсалытарды лгі ттты. Алайда бларды брін отаршылды жйені рбаны деп есептеді. Тіпті оларды тосыннан келген ажалына осы режим кінлі деп санады. Сондытан ендігі жерде топтаса кресуді, сауатты саяси текетіресті амалын арастырды. Осы кзарас жаа трпатты интеллигенцияны ой-сана теміразыы еді. ХХ асырды басындаы, аза халыны идеологиялы кілдері рлін атаран аза лтты демократиялы интеллегенциясы зіні алдына халын дадылы санадан бостандыты, туелсіздікті е жоары мраттарына бастайтын наты жолды міндет етіп ойды. Ол аза халыны объективті мдделері мен жадайын жйеге тсірілген теориялы білім ретіндегі идеолдогиялы дегейде ынып білдіруге, оны саяси крес бадарламасын тжырымдауа мтылды. Демократиялы лтты интеллегенция оамны таптара блінуі мойындамай бкіл халы атынан рекет етті. Олар з халына туелсіздік жне отаршылды лдытан азатты алу жолындаы кресте кмектесуге мтылды, рбір адам мен рбір халыты жеке бостандыа жне бкіл адамзат мдениетіні жетістіктері мен табыстарына еркін ол жеткізу ыы сияты жалпы адамзатты азыналар жолында кресті. Осы масатпен аза интелегенциясы 1905 жылдан бастап саяси ызметті ызу рістетті. аза интелегенциясы саяси ызметіні орытындысында «Алаш» партиясы рылды.[4] Саяси креспен атар аза интелегенциясы аартушылы ызметті де кеінен рістетті. ХХ асырды басындаы аза интелегенциясы дрігерлерді, саясатшыларды, судьялардан, аын- жазушылардан аралып, мны зі аза ылымыны орныып, алашы адамдар жасауы шін А. Байтрсынов, М. Дулатов, . Бкейханов, Х. Досмхамедов, М. Тынышбаев, Ж. Абаев ж.б. ыруар істер тындырды.[5] Мселен, . Бкейханов аза халыны саяси жне ыты сана- сезімін алыптастыру жнінде кп іс тындыран тамаша саясатшы ана емес, сонымен атар лама экономист, дебиетші жне тарихшы болан. Оны аза халыны тарихын, леуметтік- экономикалы жадайы мен мдениетті зерттеуге арналан монографиялы мні бар «азатар» атты мааласы 1910 жылы Петербургте жарияланды. аза интеллегенциясыны шыармаларында оамны негізгі идеялары, ой- пікірлері мен кзарастары арастырылан. Олар з маалалары мен кітаптары арылы з халын асырлар бойы млгіген тіршіліктен оянуа, оны экономикалы жне рухани туелділіктен азат етуге, ркениетті даму жолын нсауа мтылды. азіргі кезге дейін нын жоалтпаан А. Байтрсыновты «Маса» жне М. Дулатовты «Оян, аза» кітаптары на сол масата арналды. оамды демократиялы жолмен жаырту жолындаы озалыс, сіресе бірінші орыс революциясы самодержавиені біраз кешіліктер жасауа мжбр етті. Бастапыда олар саяси салада булыгиндік Дума рудан крінді. І Мемлекеттік Думаны жмысына азаты кзі ашы, зиялылары: Торай облысынан- А. . Бірімжанов, Уфадан- С.С.Жантреев, Оралдан- А. К. Клменов, Астраханнан- Д. С. Ноян- Тндітов, Амоладан- Ш. осшылов жне Семейден . Бкейхановтар атысты. 1907 жылы 20 апанда ашылан ІІ Мемлекеттік Дума рамына аза халынан оыан мына зиялы азаматтар енді: Амола облысынан- Ш. осшылов, Торайдан- . Бірімжанов, Семейден- М. Тынышбаев, Сырдариядан- Т. Аллабергенов, Оралдан-Б. аратаев, Астраханнан-Б.лманов.[6] аза интеллигенция кілдері Мемлекеттік Дума жмысына атысуымен аза халын сырттан жасалатын кйретуші серден орайтын андай да бір за абылдауа ол жеткізуді масат етті, дегенмен де оларды Думаа атысуыны е басты нтижесі, негізінен, оны азаты лтты бірлігін ныайтуа жне оларды саяси дегейін ктеруге кмектескендігінде болды. аза халыны Ресей империясына ортарлы лдыа тскен бкіл кезе ішіндегі азатты жолындаы кресіні шырау шыы 1916 жылы лт- азатты озалысы болды. аза халыны тарихында 1916 жылы оиаларда аза интеллегенциясыны алан орны мен атаран рлі туарлы мселе е жана батарлы мселеге айналды. «Алаш» партиясыны негізі болан «буржуазияшыл- лтшыл» деп аталатын интеллегенция «аза халыны жауы жне сатандары», «барып тран контреволюционер», «патша малайлары» жне т.б. сияты ымдармен крсетілді.[7] ХХ асырдаы лт интелигенциясы тарихында аумалы-ткпелі оиалар кп болса да, ш сапалы кезеі аарылады. Олар 10-20 жылдардаы Алаш зиялылыы кезеі, 50-60 жылдардаы ылыми-шыармашылы интеллигенцияны рістеу кезеі, 80-90 жылдардаы оамны ояну кезеі. Алаш зиялылыы кезеінде ркениетті мемлекет ру мселесі, лтты тадыры болашаы кн тртібіне ойылды. Бл жолдаы кресті Ресей шындыындаы ыты жолмен жргізу кзделді. Ашы тартыса шыуа бодандытан есесі тскен елді жайы мрша бермеді. Оыандарды Ресейдегі трлі партияа кіруі, аырында одан кдер зіп здерінше саяси партия руы, рилы шаруашылыты- экономикалы механизмдермен оамды-леуметтік шаралармен ел л- ауатын жасартуа ам жасауы, айлы, жылды учительдік курстарды ашуы, негізгі мыты,баыты аны газет-журналдар шыаруы- ХХ асырды 10 жылдарындаы жетістіктер. 1917 жылы Ресейдегі ткеріс Алаш озалысына ттиылдан соы болып тиды. 1919 жылдан бастап зиялылар крес тактикасын згертті. Оу-аарту, баспасз саласында жріп халыты дегейін ктеруге тырысты. 1926 жылы мемлекеттік лт театрын рды, 1920-1929 жылдары ылымны барлы саласы бойынша оулытар жазды. аза н-кйлері нотаа тсіріліп алашы киносценарий жазылды, фольклорлы мралар жинастырылды. Академиялы орталы рылды. Осы істерге лихан, Ахмет, Міржаып, Смал, Трар, Слтанбек, т. б. йыты болды. 20 жылдарды соы мен 30 жылдары лт интеллигенциясы жаппай репрессияланды. Алаш зиялылыыны тоталитаризм кезеінде шет елде жаласып, мітті шірмеген уаыты да болан. Біра эмиграцияа кеткен аза саусапен санарлытай. Алаш шетке кеткен (1918) Мстафа Шоай 1941 жылы лтірілді. Сонда жріп ызбарлы Кееске арсы біраз ебек жазанымен, барын бере алмай кетті. Зки Улиди секілді естелік жазуа да мыр бйырмады. 1922 жылы ытай асан Райымжан Мрсековті онда немен айналысаны бізге белгісіз. Біра ол да сонда 1937 жылы лтірілді. Аныы: Мстафа, Райымжан сынды рухы кшті жандар алашты келешегі шін басын бйгеге тіккені.[8] 50-60 жылдары ылыми-шыармашыл интеллигенцияны рісі кеейді. Мхтар, Сбит, Ахмет, Шкен, лкей, аныш, білхан т.б соынан мол шкірт ерді. Алаш филиал ретінде рылан ылым академиясы іргелі ылым жасауа йыты болды. л-Фараби, Абай былысы зерделене бастады. Білімді аламгер, сауатты оырман сіп шыты. дебиетшілерді санаткерлерді жаа толыны мірге келді. Жас тлпар секілді йымдар туды. Шенеуніктер мдениетке ынты болды. Белгілі жадайлармен соыс жылдары ашылан нер ошатары мен оу орындарында лт интеллигентері кбейді.[9] аза интеллигенциясыны басты сіірген ебегі мынада: ол бкілресейлік даму кезеіні басталуын дер кезінде байап, аза оамын да озалыса келтіру амалдарын іздестірумен айналысты, бл шін бірінші орыс революциясы берген леуметтік жне саяси бостандытарды пайдаланып, туан халын феодалды- патриархатты мешеуліктен шыаруа, патшалы езгіден азат етуге, оан білім мен прогресс, мемлекеттік туелсіздік алу жолдарын крсетуге мтылды. орытындылай келе айтарым аза даласындаы лтты озалыса интеллигенция жаа тыныс берді. Тарихи тжірибені длелдеп отыранындай, леуметтік крт згерістер кезедерінде рашанда интеллигенция белсенділігімен, дербес бастамасымен ерекшеленіп отыран. леуметтік, интеллектуалды жне адамгершілік сезімі жоары интелигенция жеке адамны оамда алатын жадайы туралы, оны санаа жне сана-сезімге атынасы туралы мселе туралы мселе ктерді.

 

13. XX басындаы аза интеллигенциясыны мсылманды озалыстара атысуы