Азатарды Ресей Мемлекеттік Думасына атысуы

азатарды саяси сана-сезіміні елеулі трде скенін аза зиялы ауым кшбасшыларыны Ресей Мемлекеттік Думасыны жмысына атысуынан круге болады.

1905 жылы тамызда II Николай патша Ресейдегі революциялы кштерді ысымымен империяны за шыарушы жне кілетті органы ретінде Мемлекеттік Дума ру туралы манифеске ол ойды.

Біра ол манифест бойынша Ресей империясыны біратар халытарыны, соны ішінде Орта Азия мен азастан халытарыны да сайлауа жне сайлануа ыы жо болып шыты. Жергілікті билік органдарына сайлау науаныны алашы кнінен бастап-а азатарды «кшпелі жне аыбас братана халы» ретінде сайлауа зілді-кесілді атыстырмауа айрыша нсау берілді. Мны зі азатарды арасында бр ете алан наразылы пен ашу-ыза тудырды. Жергілікті халы здеріні кілдерін Ресейді Мемлекеттік Думасына атыстыруды батыл талап етті. лкені бкіл аймаын тгел амтып ткен уатты наразылы толыны патша кіметін халыты талабына ла асуа мжбр етті. Сонымен азатар сайлауа атысатын болып шыты.

1906 жылы I Мемлекеттік Думаа азатардан Торай облысынан — Ахмет Бірімжанов, Уфа губерниясынан — Слімгерей Жантре, Орал облысынан — Алпысбай алменлы, Астрахан губерниясынан - Батыгерей лманов, Амола облысынан - Шймерден осшыллы, Семей облысынан — лихан Бкейхановтар сайланды. Бларды барлыы да сауатты, халыты сый-рметі мен сеніміне бленген зиялы азаматтар еді. Біра Ресейді I Мемлекеттік Думасы небары 73-а кн жмыс істеді. Депутаттарды ктерген бастамалары кілінен шыпай, риза болмаан II Николай Думаны таратып жіберіп, айтадан сайлау туралы жарлыа ол ойды.

Ресейді 1907 жылы II Мемлекеттік Думасыны рамына бл жолы азастаннан мына азаматтар сайланды: Амола облысынан — Шймерден осшыллы, Торай облысынан - Ахмет Бірімжанов, Семей облысынан - Темірали Нрекенов, Сырдария облысынан - Тілеулі Алдабергенлы, Жетісу облысынан — Мхамеджан Тынышбаев, Орал облысынан — Баытжан аратаев, Астрахан губерниясынан — Батыгерей лманов. Алайда бл Думаны да ызметі заа созылмады, небары 104 кн ана жмыс істеді.

II Мемлекеттік Думада аза депутаттары кадеттермен жаындасып, мсылмандар фракциясыны тобына кірді. Ресейді лтты шет айматарындаы баса да халытарды кілдерімен бірге, ішкі Ресейден шаруаларды азастана оныс аудару рдісін тотатуды талап етті. Б. аратаев II Мемлекеттік Думада Ресейден шаруаларды азастана оныс аудару саясатыны азатар шін те жаымсыз, ауыртпалыты болып отыраны туралы арнайы баяндама жасады. Ол зіні жалынды сзінде былай деп атап крсетті: «Сіздер мынадай смды жадайды тсінуге тиіссіздер: бгінгі тада оныс аударушы орыс шаруаларына жер телімдерін беру шін азатарды здеріні ежелгі ата оныс жерлерінен ана емес, жеке меншік баспаналарынан да уып шыарып жатыр».

аза депутаттар з халыны зады ыын орап жоары билік орындарына біратар ндеулер де жазды. Мселен, Мемлекеттік Думаны депутаттары Б. аратаев, А. Бірімжанов, Т. Нрекенов, Ш. осшыллы 1907 жылы наурызда здеріні жасаан млімдемесінде былай деп жазды: «Кшпелілерді бірден-бір кнкріс кзі — мал шаруашылыы, ал оларды Азияны шетсіз-шексіз ке даласында бір жерден екінші жерге здіксіз кшіп-онып жруі лдебір жана жайлы, ызыы мол бос серуен ру емес, табиатты иындытарын жее отырып, мір сру болып табылады».

Дума депутаттарыны арасында крнекті оам айраткері Слімгерей Жантрені есімі ерекше аталады. Ол Санкт-Петербург университетіні за факультетін жне Мскеу мемлекеттік университетіні физика-математика факультетін бітірген болатын. Алашыда судья болып ызмет етті, кейін бірнеше жыл бойы уездік жне губерниялы земствоны басарды. 1903 жылы Уфа губерниясынан Думаа мше болып сайланды. Слімгерей Жантре зіндік лтты ерекшеліктері ескерілетін халы мектептерін ашу мселесіне кп кіл блді. Ол Мемлекеттік Думада кеінен танылды. Башрт халыны атынан депутат болып сайланса да зіні туан халы азатарды проблемаларын да ешашан есінен шыаран емес.

Шймерден осшыллы (1874—1937) І жне II Мемлекеттік Думаа Амола облысынан екі рет сайланды. Ол з жерлестеріні арасында те беделді рі рметті азамат еді. аза халыны шын мніндегі біртуар лы болатын. Ш. осшыллы лкедегі мсылман дініні мддесін орады. Сол шін полиция тарапынан талай рет уын-сргінге шырады.[