Баытжан аратаевты 1907 жылы ІІ Думада сйлеген сзі
Депутат мырзалар!
ырыз-айса халыны атынан бл мінбеден ешкім сйлеген жо: соан арамастан, мемлекетіміздегі шиеленісіп отыран аграрлы мселені шаруаларды Далалы облыстар территориясына, Семей жне Жетісу облыстарыны территориясына оныс аудару арылы шешкісі келетіндер бар. сіресе о жа атарда отыран аайындарымыз аграрлы дадарысты шаруаларды Орта Азияа кшірту жолымен жоюа штар. Оларды кзарастарын Парламентке егіншілік пен жерге орналастыру ісіні бас басарушысы князь Васильчиков, сондай-а Министрлер Кеесіні траасы Столыпин таратып отыр. Алайда осы уаыта дейін Мемлекеттік Дума делегаттарыны бірде-бірі дл азір азиялы облыстар ішінде шаруаларды оныстандыратын басы арты жер бар ма, басымызды атыра-атыра шаруаларды оныс аударуа туекел ете алатындай Далалы облыстарды барлы бліктері жаратылысты-тарихи, шаруашылы-статистика, топыраы мен ауа райы жадайлары трысынан зерттеліп болды ма деп сраан жо, ол туралы біле де оймас. Жергілікті халыты мдделерімен есептеспей келген оныстандыру алай дегенмен де ділетсіздік болып табылуа тиіс. Ол ашанда кштіні лсізді анауы деп абылданба. Сз жо, ырыздар, яни ырыз-айса деп аталатындар - лі дамуды тменгі сатысында тран ауарсыз халы, сол себепті де олармен орта тіл табысуа болады жне олара зорлы крсетуді ешандай жні жо. Біз, ырыз-айсатар, Россияда атты ушыып отыран аграрлы мселе шыл шешім абылдауды талап етенінін тере тсінеміз. Бізді шаруа бауырларымызды жерге мтаждыын жасы сеземіз, егер басы арты жеріміз болса, олара біз ризашылыымызбен ыысып орын беруге зірміз. Ал мселені тйіні Далалы облыстар территориясыны лі кнге дейін жаратылысты-тарихи, шаруашылы-статистикалы трыда жете зерттелмегендігінде. Бгін бізді жолдасымыза депутат Темеренков Азияда шы-иырсыз жер бар, шаруаларды сонда оныс аудартып, осылайша жер жетімсіздігін жоюа болады дегенді айтты. Шын мнінде, белгілі алым Щербина Далалы облыстарды солтстік уездерін, атап айтанда, Тоай, Амола жне Семей облыстарыны жері нарлы уездерін ана зерттеген, біра Щербина оларды отстігіндегі уездерін барлай алмады. Егер ауа райы мен топыра жадайларыны барлыы ттастай зерттелген болса, онда Далалы облыстарды отстік уездерінде топыра сорлы, мды, кеуіп алан сор дала боландытан, басы арты жерді те аз екені жайында ешандай кмнсіз орытынды жасаан болар едік. Осы кезге дейін брі ырыздар кшіп-онып жрді-міс деген тсінікпен келеді. Жо, мырзалар, ырыздарды кшпелілері де, отырышылары да бар. Далалы облыстарды солтстіктегі нарлы уездерін, міне, ондаан жылдардан бері отырышы ырыздар жайлап, егін егіп келеді. Оларды кейбіреулері шымнан, енді біреулері кірпіштен, шіншілері ызыл кірпіштен й салып алан, бір сзбен айтанда, оларды з трмыстарына сай трын й мен ора-опсылары бар. Осынау отырышы ырыздар шін егін егу - трмыс тзеуді е негізгі кзі, ал олар мал сірумен де айналысады десек, ол трмыс тзеуді осымша кзі болып табылады. Далалы облыстара оныс аудара отырып, іс жзінде осы ырыздарды здері мекендеген жасы жерлерінен, жылы яларынан уып шыумен айналысуда.
Думаны траасы:
- Шешен мырза, он минут уаытыыз бітті.
аратаев:
- Мырзалар, осыан дейін сіздерді ешайсыларыыз Далалы облыстара оныс аудару жайы туралы ауыз ашан жосыздар. Блкім, Мемлекеттік Дума дарханды танытып, мені сзімді аырына дейін тыдар. Мырзалар, мені шаруаларды Далалы облыстара оныс аудартуды жай-кйі жайындаы баяндамамды аятауыма ммкіндігім алмады, дегенмен мені айтарым - Мемлекеттік Дума здері Ішкі Россиядаы помещиктер мдделерін, осынау 130 мы помещикті мддесін орау шін шаруаларды оныстандыру арылы орлап отыран ырыз-айсатарды рдайым шаруаларды жерге деген мтажын анааттандыру масатымен жеке иеліктегі жерлерді кштеп тартып алу ниетіндегі барлы оппозициялы фракциялара аянышпен арайтынын есте стайтын болсын. Дегенмен бгінгі тада шаруалара орын босату шін ырыздарды жерлерінен ана емес, оларды трын йлерінен кшіріп, уып шыып жатанын тсінііздер. Орысты арапайым ебекшілері мен зиялылар ауымы жерімен оса, йінен, ора-опсысынан уылып жатан сорлы ырыз-айсатарды жбірлеп жатандара арсы шыып, амор ол штарын береді деп сенемін. Мені олымда мны длелдейтін ыруар деректер тр, біра, кінішке арай, сзімді аятай алмадым («Орал ірі», 1990, 8 желтосан).
Сондай-а Дума отырыстарыны арасында Б.аратаев «Жерге орналастыру жне егіншілік» басармасына барып, кіметті аза лкесіндегі жргізіп отыран жер саясатыны кшпелі азатара лкен зиян тигізіп отыранын, Дала лкесіне орыс шаруаларын оныстандыруды тотату ажеттігін айтады. «Айапта» жарияланан «аза жері хаында» деген маалада: «1907 жылды наурыз айында ІІ Мемлекеттік Думаны депутаттары аратаев, Бірімжанов, осшылов м Нрекенов бас министр Столипинмен, жер министрі дрежесіндегі князь Васильчикова жолыып жер мтажын айтып сйлейді.
аза депутаттары аратаева сз тізгінін беріп еді, ол айта-айта келіп, былай дейді: «ара шекпенділерді переселениеден тотату керек, Азиатск облыстарындаы аза жерлерін лшеп, жасысы анша, жаманы анша екенін білу керек, кшпелі м отырышы азатарды жасы деген жерлерге орналастыру керек, одан со арты жерлер болса, переселение пайдасына шыару керек. Жаман жерлерін ешкім ызанбайды». (Айап», 1911, №11).
ІІ Мемлекеттік Думаны аграрлы комиссиясыны рамында М.Тынышпаев пен Б.аратаев болды.
Баытжан аратаев Думаны аграрлы за жобасын жасауа араласады. аза лкесіндегі жер саясатына байланысты отырыстарда сз сйлейді. Ол Думаны 39-пленарлы мжілісінде аграрлы мселені талылауа атысты. 16 мамырда мінбеден аза жерінде басы арты жерді жотыын, бар болса да, бл жерлерді табии жадайы оныстандыруа келмейтіндігін, оныстандыру басармасы бл жадайлармен санаспаса, аза шаруашылыы кйзеліске шырайтынын ашып айтады.
Б.аратаев зімен пікірлес депутаттар сияты аза халыны леуметтік жне экономикалы мтаждытары шешіледі деп міттенді. кінішке арай, Дума алдына ойан жер мселесіне атысты істері ешандай да олдау таппады. Сондытан да Б.аратаев елге р ол айтпас шін Дала ережесіне атысты маалаларды, азатара атысты ртрлі циркулярды жинады. Сйтіп, лкен мітпен бар талабын хат трінде Думаны мсылман фракциясына тапсырды.
Бл Дума да 1907 жылы 3 маусым кнгі за бойынша таратылды. Думаны таратыланына арсылы білдірген жиналыстар, митингілер кніге тіп жатты.
Жаа ІІІ Мемлекеттік Думаа сайлау заы тбірімен згертілді. «Братана халы» деп аталынан аза депутаттары патша кіметіне рей туызды. Сондытан да аза халын сайлау ыынан млдем айырды. Думада 82 депутатты орны кеміді. («азастан задары», 1998, №4, 43-45 беттер).
Депутаттытан кейін де халы шін кресіп ткен аратаевты елім деп еіреген хан-слтанны асиетті тымы екенін зі йымдастырып, отырышылар ауылын саланы да длелдейді. Ол 1910 жылы Орал облысындаы Жымпиты уезіні Шідерті болысында сегіз кшпенді ауыл адамдары шін жер кестіріп алып, рі диан, рі малшы тірлігін йлестіре жола ойан отырышылар поселкесін салан.
Ондаы масат - наты бір жер алып, жер игеріп, сауда-саттыты ыр-сырын йретіп, оу-ылыма баыттау еді. рине, отырышылы бар жерде имараттар бой ктеріп, жер игеріліп, сауда-сатты, ылым дамитыны белгілі. Ол сонау Мысыр елін, Грек, Рим жртын мысал етіп, халыты жерге орнытыруа баыттады.
Баытжан аратаев 1911-1914 жылдарда Ордада, Оралда жне Астраханьда шыарылан демократиялы баыттаы «азастан» газетіне жан-жаты жрдемдесіп жне онда з маалаларын да жариялап отыран. Оны маалалары аза ебекшілеріне, зиялыларына тере ой берген, парасатты аыла шаыран, халы шін аморлы болан гіттер болды. «азастан» газетінде жарияланан «Азаматтара бір-екі ауыз сз» деген мааласында Баытжан «Балуан бірді, білімді мыды жыады» деген ойды ке маынада тсіндіре отырып, халын аартушылыа, білімге шаыран.
16. аза депуттаттарыны Мемлекеттік Думаны мсылмандар фракциясына атысуы
XX асырды бас кезінде аза лкесінде мсылман айраткерлеріні рекеті жандана тсті. Олар исламны ыпалын кшейту арылы азатарды патша кіметіні орыстандыру жне шоындыру саясатына арсы труа гіттеді. Діни айраткерлерді осындай озалысы сіресе Петропавл, Ккшетау, Амола жне Семей алаларында елеулі трде кеінен тарады. Ккшетау аласында молда Наурызбай Таласов ерекше белсенділік танытты. Ол халы арасында Науан хазірет деген атпен кеінен белгілі болды. Науан хазірет халыты патша кіметіне арсы креске шаырды, оан арсы гіт таратты. Патшалы билікке арсы жазылан хаттар ел арасындаы ыпалды да беделді азатара арнайы жолданды. Ондай хаттарды авторы таза діни уаыздара оса аза оамындаы кптеген леуметтік маызы бар мселелерді озады. Атап айтанда, азатарды дстрлі дет-рыптары мен салт-санасына ысым крсетуді жою, аза тіліні кеінен олданылуына еркіндік беру, оныс аударушы орыс шаруаларыны аылып келуін тотату, шаруалар бастытары деген лауазымды ызметті жою мселелерін ктерді.
1902 жылы Ккшетау аласына Омбыдан арнайы келген дін таратушы осындаы жергілікті халыты христиан дініне енгізу масатын кздеді. Ол тіпті «Тауратты» аза тіліне аудартып ала келген. Алайда лгі діни ызметкерді рекеттері жергілікті мсылман халыты ашу-ызасын тудырды. Жергілікті ыпалды діни айраткерлер Науан хазірет, Шймерден осшылов жне басалары Омбыдан келген миссионерді тез арада уып шыан. Бл оиа жергілікті жандармерия тарапынан діни айраткерлерді уын-сргінге шырауына себеп болан. Науан хазірет пен Шймерден осшыловтар Шыыс Сібірге, бір иянда жатан Якутияа жер аударылан.
1903 жылды кктемінде Амола облысына арасты Ккшетау уезіндегі сегіз болысты азатары Ресей империясы Ішкі істер министріні атына мына тмендегі мазмнда хат жазды: «Бізді атам заманнан бері мекендеп келе жатан жерімізді оныс аударып келген шаруалара тартып алып беріп, бастытар бізді нарсыз жерлерге уып шыты... «ранымызды», асиетті кітаптарымызды нжісті жерлерге латырды, медреселерімізді жауып тастады. Біз бйтіп шариаттан бас тартаннан грі лімге бас тіккенімізді арты креміз».
1904 жылы апанда Ккшетау уезіні бастыы молда дияр Рыстаевты азатара жолдаан осындай бір хатын ола тсірді. Онда ол халыты патша кіметіне арсы белсенді креске шаырып, былай деген: «Бізді келеріміз хан Кенесары асымовты сенімді серіктері болан еді. асиетті дініміз жолында ер жрек азаматтар ретінде олымыза ару алып, лгеніміз лдеайда арты».
1905 жылы мсылман діни айраткерлері Тменгі Новгородтаы жне Петербургтаы мсылмандарды Бкілресейлік съездеріне атыса бастады. Мсылмандарды съезінде «Иттифак-л-Муслимин» (Мсылман одаы) атты Бкілресейлік мсылмандар партиясы рылды. Жаа партияны Орталы Комитеті рамындаы 15 мшені екеуі аза болды. Олар Слімгерей Жантрелы мен Шймерден осшыллы еді.
Патша кіметі отаршыл билікке арсы шыан халыты аяусыз жазалауа кшті: тінту жргізді, трмеге амады, жер аударды, мешіттер мен медреселерді жауып тастады. Мны зі жергілікті халы тарапынан атты наразылы туызды.[1]
17. XX . басындаы аза басылымдары.
ХХ асырды басында мдениетті дамуына осы уаыта дейін елеусіз жадайда болан баспа ісін жола ою белгілі бір ыпал жасады. аза мерзімдік баспасыны глдене бастаан уаыты ХХ асырды бас кезіне тура келді. Бл кезде кітап басып шыару Семей, Омбы, Орал сияты мдени орталытарда елеулі дамыды. ХІХ асырды соында «Тркістан уалаятыны газеті» мен «Дала уалаятыны газеті» атты екі басылым шыып трды. 1905 жыла арай біратар жаа газеттер мен журналдар пайда болды. 1907 жылы аза зиялыларыны бір тобы Петерборда редакторы бдірашид Ибрагимлы болан «Серке» газетін шыара бастады. Бл газетті екінші нмірінде Міржаып Дулатлыны «Бізді масат» деген мааласы жарияланды. Патша тышылары газетті «аза халын барлы кімет орындары мен кілдеріне арсы оздырушы» ндеу ретінде арап, жауып тастады. 1907 жылы наурызда Троицкіде бірінші нмірі шыысымен тыйым салынан «аза газеті» жары крді.
Оу аарту мен білім идеяларын бара арасында насихаттау мен бастауыш білім беру жйесін кеейтуде «Айап» журналы, «Киргизская степная газета», «Степной край», «аза» газеттері елеулі рл атарды. 1911 жылы Троицкіде «Айап» журналыны бірінші нмірі жары крді. Журналды редакторы мен идеялы дем берушісі Мхаммеджан Сералин болды. Журанал дебиетті дамуы мен аза деби тіліні алыптасуына лкен лес осты, онда ауыз дебиеті, этнография, тарих жніндегі зерттеу маалалар жарияланды. Сол уаытта «Айап» журналы далада мектептер мен медреселер ашу, ескі мектептерге реформа жасауды насихаттады. Журналда трік жне парсы тілдерінен аударылан шыармалар, мысалы, Фирдаусиді «Шахнамасы» жарияланды. 1911 жылдан бастап редакторы Саынгерей Бкеев болан «азастан» газеті шыа бастады. Газетте саяси маалалардан баса, азатар мен ноайларды халы дебиеті жніндегі зерттеу маалалар да жарияланды. лтты баспасзді дамуында Орынбор мен Торайда 1913 -1918 жылдар аралыында Ахмет Байтрсынлыны редакторлыымен шыып тран «аза» газеті ерекше рл атарды. Газетті негізгі міндеттері аза халыны мдениетін ктеру, азаты деби тілі мен дебиетін дамыту болды. лихан Бкейханны ауыз дебиеті мен Ахмет Байтрсынлыны аза тілі мен аза дебиеті жніндегі жмыстарына кп орын берілді.
1913 жылы ыркйектен Петропавлда татар жне аза тілінде «Есіл даласы» атты газет шыа бастады. Оан жылды соында «революциялы идеяларды таратаны» шін тыйым салынды. 1916 жылдан 1917 жылды соына дейін Ташкентте К.Тоысов басшылы жасаан, апталы «Алаш» газеті шыып трды. 1917 жылы Апан революциясынан кейін р трлі баыттаы біратар газеттер мен журналдар шыа бастады. Маусым айынан бастап Семейде апталы басылым «Сарыара», Оралда «ран» газеті, Семейде «Абай» деби журналы мен «Халы сзі» газеті, Ташкентте пантріктік жне ждит баытындаы екі басылым – бас редакторы Мстафа Шоай болан «Бірлік туы» мен «Жас алаш» газеті, Амолада «аза» газетіне жаын позиция станан «Тіршілік» газеті шыып трды.
18.«аза»газеті мен «Айап» журналдарыны аза халыны лтты сана сезіміні алыптастырудаы рлі.
"Айап" журналы аза елінде 1911-1915 жылдары шыып трды. Оны шыарушысы жне редакторы Мхамеджан Сералин (1871-1929) болды. Журнал азастандаы сол кезені идеялы-саяси ой-пікірді аграрлы-демократиялы баыттарын білдірді. Оан Б.аратаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, С.Торайыров, Ж.Сейдалин жне басалар атысып трды. Журнал беттерінде негізгі мселелер атарында оу-аарту ісі мен аграрлы мселе, яни жер атынастары, кшпенділерді дстрлі мал шаруашылыы жне оларды отырышылыа кшуі туралы маалалар кптеп жазылды. Сондай-а, журналда патша кіметіні отаршылды саясаты шкереленіп отырды.
Сонымен атар, Орынбор аласында 1913-1918 жылдары А.Байтрсыновты басшылыымен шыып тран ресми "аза" газеті болды. Ол либерал-демократиялы баыт идеяларын станды. Газет редакциясында сол кездегі аза конституциялы-демократиялы партиясыны жне аза халыны жалпы лтты озалысыны жетекшісі, экономист-алым .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов жне басалар ызмет істеді. Олар е крделі аграрлы мселеде жерге Ресей патшалыыны тарапынан мемлекеттік меншікті кшін жою жне оны азатарды меншігіне беру, жер сатуа тыйым салу талаптарын ойды.