Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 1 страница

Апан ткерісі — 1917 жылы 27 апанда (12 наурыз) Ресей империясында патша кіметін латып, елде буржуазиялы-демократиялы республика орнатан ткеріс. Апан ткерісіні жеісі саяси жйені жоары сатысы — республикалы рылыса кшуге жадай туызумен атар отаршыл жйені кш-уатын лсіретуге де ммкіндік берді. Апан ткерісі нтижесінде ресми билікті олына алан Мемлекеттік Думаны шешімімен рылан Уаытша кімет аза халыны 1916 жылы зін-зі билеуге ыты боландыын мойындады. 1916 жылы лт-азатты ктеріліске атысандарды жазалау экспедицияларыны рекеттері тотатылды. Апан ткерісіні жеісіні е маызды нтижесі брыны Ресей империясы аумаында ке клемде саяси бостандытар орын алып, бкіл оамды мірді демократиялануы болды. Бкіл аймата буржуазиялы мндегі бостандытар (саяси йым ру, сз, баспасз т.б.) жзеге асырыла бастады, жасырын трдегі партиялар жариялы жадайа шыты, жаа партиялар мен баса да саяси йымдар руа рсат етілді. Алайда Апан ткерісі жеісі оамды мірді барлы мселелерін шеше алан жо (мысалы, соыс жне жер мселелерін). Апан ткерісі монархияны латанымен жер-жердегі ескі басару аппаратын тбегейлі жоя алмады. Жаа кімет органдарын ру шін крес крделі болып, заа созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уаытша кіметті органдарымен атар орталыта Петроград кеесі басаран жмысшы, солдат жне шаруалар Кеестері рылды. Революция жеісіне жеткеннен кейінгі алашы кндерде Кеестерді олында айтарлытай кш болды. Елде ос кіметтілік (ресми Уаытша кімет жне оны жергілікті жйесі мен натылы кшке ие болан Кеестер) жйесі атар орын алды.

Апан ткерісі жеіске жетісімен лтты-демократиялы озалыс (1917 жылы шілдеден — Алаш озалысы) басшыларыны халыа сынан саяси бадарламасы жалпы аланда тбірлі трде Уаытша кіметті жне оны саяси тірегі болан кадеттер партиясыны ел басарудаы баытына айшы келген жо. Сондытан да лтты-демократиялы интеллигенция басшылары Уаытша кіметке айшы келетін жолды стаан кеестерге уел бастан-а о кзараста болмады, олардан з іргесін ашыыра салды. Кейінірек, Кеестер жаппай рылып, Уаытша кіметке ашы арсы шыа бастаан кезде азаты лтты-демократиялы озалысы крделі жадайа душар болды.

оскіметтілік зіні дниеге келуі арылы 1917 жылы Апан ткерісіні ішкі айшылытарын бейнеледі, елді оамды-саяси міріні трасыз екенін крсетті. Мндай жадай заа созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, оскіметтілік жойылып, барлы билік буржуазия мен оны одатастарыны мддесін орайтын Уаытша кіметті немесе 1917 жылы кктемде леуметтік жне лтты езгіні ауыртпалыын ктерген халыты басым кпшілігі жмысшылар мен шаруаларды айтарлытай блігіні сеніміне ие болан Кеестерді олына кшуге тиіс еді. Аырында Апан ткерісінен басталан саяси трасызды азан ткерісіне ласып, Уаытша кіметбиліктен тайдырылды.^[1]

25. азастандаы оскімет. Апан ткерісі — 1917 жылы 27 апанда (12 наурыз) Ресей империясында патша кіметін латып, елде буржуазиялы-демократиялы республика орнатан ткеріс. Апан ткерісіні жеісі саяси жйені жоары сатысы — республикалы рылыса кшуге жадай туызумен атар отаршыл жйені кш-уатын лсіретуге де ммкіндік берді. Апан ткерісі нтижесінде ресми билікті олына алан Мемлекеттік Думаны шешімімен рылан Уаытша кімет аза халыны 1916 жылы зін-зі билеуге ыты боландыын мойындады. 1916 жылы лт-азатты ктеріліске атысандарды жазалау экспедицияларыны рекеттері тотатылды. Апан ткерісіні жеісіні е маызды нтижесі брыны Ресей империясы аумаында ке клемде саяси бостандытар орын алып, бкіл оамды мірді демократиялануы болды. Бкіл аймата буржуазиялы мндегі бостандытар (саяси йым ру, сз, баспасз т.б.) жзеге асырыла бастады, жасырын трдегі партиялар жариялы жадайа шыты, жаа партиялар мен баса да саяси йымдар руа рсат етілді. Алайда Апан ткерісі жеісі оамды мірді барлы мселелерін шеше алан жо (мысалы, соыс жне жер мселелерін). Апан ткерісі монархияны латанымен жер-жердегі ескі басару аппаратын тбегейлі жоя алмады. Жаа кімет органдарын ру шін крес крделі болып, заа созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уаытша кіметті органдарымен атар орталыта Петроград кеесі басаран жмысшы, солдат жне шаруалар Кеестері рылды. Революция жеісіне жеткеннен кейінгі алашы кндерде Кеестерді олында айтарлытай кш болды. Елде ос кіметтілік (ресми Уаытша кімет жне оны жергілікті жйесі мен натылы кшке ие болан Кеестер) жйесі атар орын алды.

Уаытша кімет Ресей империясыны азастан сияты отар айматарында кадеттерден, эсерлерден жне зіні саяси баытын жзеге асыруа сенімді деп табылан азаты лтты-демократиялы интеллигенциясыны жекелеген кілдерінен лкелік, облысты жне уездік комиссарларын таайындады. Мысалы, .Бкейханов Уаытша кіметті Торай облысындаы, М.Тынышбаев Жетісу облысындаы комиссарлары болып таайындалса, М.Шоай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Тркістан лкесі мен Торай іріндегі Уаытша кіметті жергілікті органдарында жауапты ызметтер атарды. азастанны облыс, уезд орталытарында Уаытша кіметті жергілікті органдары — атару катеттер, коалициялы катеттер, азаматты катеттер жйесі алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясыны, ксіпкерлерді, банкирлерді кілдерінен рылып, кадеттерді, эсерлерді жне солара жаын саяси партиялар мен озалыстарды мшелері болды. Уаытша кіметті лкедегі лтты тірегі 1917 жылы наурыз айынан рыла бастаан аза жне мсылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылы шілде айында азаты лтты Алаш партиясын йымдастыран .Бкейханов басаран лтты-демократиялы интеллигенцияны жетекшілігімен рылды.

27. «Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Апан ткерісінен со Ресей конституциялы демократиялы партиясыны аза мше тобынан рылан. Траасы — лихан Бкейханов

Алаш партиясы мшелері Алаш Орда кіметіні рамында барынша кпшілігі болан.[2] Тарихты халы жасаанымен, оамны тарихи даму задылытарын реттеп отыратын задар мен ыты жаттарды, саяси-ыты доктриналарды наты тлалар жзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілді де атарар ызметі зор. аза жері екі асырдан астам Ресей самодержавасыны ол астында болан жылдарда, аза халыны з тадырын зі билеу ыынан айыраны, кк трік дуірінен бастау алан бірегей саяси тарихы бар халы, тгелдей империялы задарды бауына тскені, біздерге тарихтан белгілі. аза оамыны осы бір асіретін халыты озы ойлы, кзі ашы кілдері аара бастады. Олар халыты саяси крес додасына бастап шыты. Бан себеп болан 1917 жылы Ресейдегі ос ткеріс еді. Патша кіметіні татан лауы саяси кресті одан рі ыздыра тсті. аза зиялылары саяси ызметті атерлі жолына жалтатамай, жаниярлыпен крескен крнекті тлалар шыты. Олар: .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Абаев, .Ермеков, Х.Досмхамедов, Ж.Досмхамедов жне т.б. болатын. Олар патша самодержавасыны аза халыны саяси-сезіміні алыптасып, оны саяси креске ласуына, барынша кедергі келтіріп отыранын бірден тсінген еді.

1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпыаза съезінде «Алаш» атты партия рылып, бл сиезде 14 мселе аралды. Осыларды ішінде ерекше атайтынымыз:

· 1) Мемлекет билеу трі;

· 2) аза облыстарында автономия;

· 3) Жер мселесі;

· 4) Оу мселесі жне т.б.

Мемлекетті билеу трі Ресейде демократиялы, федеративтік парламенттік республика болу керек деп крсетілген Н.Мартыненконы «Алашорда» атты жаттар жинаында [6]. Ал 1917 жылы 24 маусымдаы «аза» газетінде автономиялыты негізі туралы ртрлі пікір-сыныстар айтылан. аза мемлекетіні лде Федеративтік Россияны бір автономиялы блігі боланы жн бе? азатар з бетімен туелсіз ел бола ала ма, лде туелсіздікке баса халытармен одатасан жадайда жете ме деген сратар талыланды [7]. Біра бл сиезде наты пікірге келе алмады. Ал жер мселесі рылтай сиезіне алдырылды. Кн тртібінде айрыша мнге ие болан дін, оу-аарту, йел мселелері жне сот жйесі болды. Брыны ескі сот жйесі («Народный сот») таратылып, оларды орнына «аза трмысына лайы айрыша сот рылуа» тиіс болды. Келесі мселе оу-аарту саласы: «міндетті бастауыш оу енгізу», «бастапы екі жылда оу баланы ана тілінде» жргізілу керектігі айтылып, тіл мселесін айрыша назара алан жне білім беруді тегін болуы талап етілген. Білім алуды орта, арнайы, жоары сатылары да айтылан.

28. лихан Нрмхамедлы Бкейхан (1866—1937) — XIX . соы мен XX . басындаы аза зиялыларыны, оам жне мемлекет айраткерлері атарындаы аса ерекше тла. Крнекті оам жне мемлекет айраткері, лт-азатты жне Алаш озалысыны жетекшісі, Алашорда автономиялы кіметіні траасы, публицист, алым, аудармашы.

мірбаяны

1866 ж. наурызды 5 брыны Семей облысы, араралы уезі, Тоырауын болысыны 7-ші ауылында туан. Бл азіргі араанды облысыны Атоай ауданындаы брыны аратал кешарыны жеріне арасты, 1992 жылы Атоай ауданды кеесті шешімімен . Н. Бкейханов есімі берілді. лихан Орта жз ханы Бкейді рпаы. Ата тегі: Бкей — Батыр — Мырзатай — Нрмхамед — лихан. Жасынан зерек, алыр скен лиханды кесі араралыа алып барып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра ол молданы олынан оуды канаат ттпай, аладаы ш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879–1886 жылдары араралы аласындаы аза балаларына арналан мектепте оиды. 1886–1890 жылдар аралыгында Омбыдаы техникалы училищеде оып, оны «техник» мамандыы бойынша бітіріп шыты. 1890–1894 жылдар аралыгында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялы институтыны экономика факуль- тетінде оыды. Мнда ол студенттік ызу пікірталастара атысып, XX асырды босаасын аттаалы тран Ресейді андай жолмен дамуы тиімді болатындыы туралы айшылыты пікірлер атыысына ку болды, з ойын да шыдай тсті. Ата тегі Шыыс ханны лкен лы Жошыдан тарайтын тре тымы. Ары атасы ататы Слтан Бара. азаты соы хандарыны бірі Бкей осы Слтан Бараты баласы. Бкейден Батыр, одан Мырзатай, одан лиханны кесі Нрмхамед. лиханды кесі тоыз жасында араралыа апарып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра зерделі бала молдадан оыандардан грі осындаы мектепте оып жргендерді сауаттылыын аарып, аладаы ш класты бастауыш мектепке з еркімен ауысып алады. Бдан кейін ол араралы аласыны ш жылды училищесіне тсіп, оны да «те жасы» деген баамен бітіріп шыады. Осыдан кейін он алты жасар лихан 1888 жылы Омбы техникалы училищесіне абылданады. Трт жыл бойы здік оыан алыр шкіртіне риза болан ммкіндік жасайды. Сйтіп ол жиырма жасында Дала генерал губернатор кесесіні сыныс хаты мен аза ауымдастыыны 200 сом стипендиясын алып, 1894 ж. Ресей империясыны елордасы Санкт-Петербора барып, Орман шаруашылыы институтыны экономика факультетіне тседі. Ол мнда жріп кнделікті сабатарына оса студенттерді саяси, деби, экономикалы жне таы баса йірмелерді жмысына ызу араласып, студенттік толулара атысады. Оны екі асыра жуы Ресей империясыны ол астында отыран халыны ауыр тадыры атты толандыра бастайды. араылы пен надандыты шырмауында отыран халына білім мен мдениет керек екенін ады, елді трмысын, мдениетін, білімін ктеруді зіні алдына масат етіп ояды.

оамды-саяси рекеттері

Онан сола арай: Халел Досмхамедов, Халел аббасов, лихан Бкейханов Оуын бітіріп, Омбыа ораланда . Бкейханов Ресей империясыны аза даласына жргізген отаршылды саясатына деген зіндік кзарасы алыптасан, марксизмні экономикалы аидаларымен аруланан, саяси астыртын кресті трлері мен дістерін йреніп, білген, крес тартыстан біршама тжірибесі бар саяси крескер болатын. Ол Омбыа келісімен аланы саяси леуметтік, оамды жмысына белсене араласады. «Народная свобода» (Халы бостандыы) партиясыны атарына тіп, зі аза зиялылары мен саяси белсенділеріні арасында осы партияны шаын тобын йымдастырады. лиханны саяси кзарасыны пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, оам, мемлекет айраткері рі аза лт азатты озалысыны йымдастырушысы жне ксемі ретінде танылуына, саяси крескер ретінде шыдалуына Омбыдаы кндері ерекше ыпал етеді. 1905 ж. бастап Ресей конституциялы-демократиялы партиясыны (кадеттер) мшесі, оны аза блімшесін ру масатында Оралда, Семейде жиындар ткізген. араралыда патша кіметіні отаршылды саясатына арсы ткен озалыса атысып, 14 500 адам ол ойан араралы петициясын йымдастырушыларды бірі болан. 1905 ж. лихан Бкейханов Семей облысы азатарыны атынан 1-ші Мемлекеттік думаа депутат болып сайланды. Біра ол 1-ші Мемлекеттік дума жмысына атыса алмады. йткені . Н. Бкейханов з жмысын бастаан кезде Дала лкесі генерал-губернаторыны негізсіз жарлыымен, сотты тергеуінсіз, 3 ай Павлодар абатысында отырды. Ал абатыдан шыып Санкт-Петербора жеткенде, Дума патшаны кімімен таратылып, оны біраз мшелері наразылы актісін абылдау шін сол кезднгі Финляндияны Выборг аласына жріп кеткен еді. . Н. Бкейханов да соларды артынан аттанып Выборг ндеуіне ол ойды. Сол шін жазаа тартылып, Санкт-Петербор сот палатасыны ттенше мжілісіні шешімімен 3 айа Семей трмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыдан шыатын кадеттік «Голос степи», «Омич» жне «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Санкт-Петерборда жары крген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гзеттерінде редакторлы ызмет атарды. 1909–17 жж. «Дон егіншілік банкі» блімшесінде жмыс істеді. 1911–14 «аза» гзетін йымдастыруда жне оны жалпы лтты дегейге ктерілуіне зор ебек сіірді. 20 . басында аза даласында екі аымны боланы белгілі. Бірі Бар мен Тркістан лкесіне бет бран дстршіл, панисламшыл аым, екіншісі негізінен Батыс ркениетін лгі ттан жаашыл, пантркішіл аым. Осы екінші аымны басында лихан бастаан орыс мектептерінен тлім трбие алан озы ойлы аза зиялылары трады. Бл топ саяси стамдылы танытып, Ресей империясына арсы ашы креске шыуды лі ерте екенін аны тсінеді. Сондытан олар, е алдымен, халыты сана сезімін оятатын жадай жасау керек деп білді. Бар кш уаттарын осы масата жмылдырады. Біра оларды ойдаыдай жмыс істеуіне жандармерия басармасыны жансыздары ммкіндік бермейді. Соларды крсетуімен уына тседі, трмеге амалады. Бдан студент кезінде-а сенімсіздерді ара тізіміне ілігіп, баылауда жрген лихан да тыс алан жо, алдымен, Семей трмесіне амалып, кейін Самар аласына жер аударылып, онда тек ылыми-шыармашылы ызметпен айналысуа ана мжбр болды. 1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынбора келген лихан бірден аланы оамды, саяси міріне араласып кетеді. аланы аза трындары атынан алалы думаа сайланады. Бкіл маыналы мірін халыны азатты алып, еркін ел болуына арнаан аяулы азаматты соы демі біткенше сол масат жолында жасаан ызметі сан илы. Ол Ресей жергілікті жне алалы оам айраткерлері съезіні делегаты, Ресейді I Мемлекеттік думасыны жне мсылман халытары съезіні депутаты, IV Мемлекеттік Думаны мсылмандар фракциясыны Бюро мшесі болды.

Алаш Орда . Бкейхановты Жаза кесіміОл Апан ткерісінен лкен міт ктеді. Біра ол міті аталмайды. Уаытша кімет, оны ішінде зі мшесі болып жрген кадет партиясыны ксемдері азаа аутономия беруге арсы болады. Оны стіне олармен жер мселесі жнінде де ымыраа келе алмайды да, ол бл партиядан шыып, азатан сайланан тоыз кілді бастап барып, Томск аласында Сібір аутономистеріні рылтайына атысады. Осында болаша Сібір республикасыны рамында аза аутономиясы рылма болады. рылтайдан оралысымен лихан аза тарихындаы тыш саяси йым Алаш партиясын йымдастыруа кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтосанында бкіл азатарды рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, . Бкейханов сол алашы аза республикасыны тыш траасы (президенті) болып сайланады. . Бкейхановты уын-сргін кезеінен 2 жыл алдындаы мен ату жазасыны кніндегісі.1919 ж. большевиктер кіметіні брыны алашордашылара жасаан кешірімнен кейін . Бкейханов алан мірін ылыми зерттеушілікке арнады. Біра, лтты намыстан жрдай, жалан интернационалист, жадаай белсенділерді крсетуімен ол 1926 ж. екі рет ттындалып, трме азабын тартты. . Бкейханов Мскеуге жер аударылады, зор беделінен орыан большевиктер кіметі оны азастана жолатпады. Онда он жыл й амауында отыран лиханды 1937 жылы тамызында айыра ттындап, бір айдан кейін жалан жаламен 67 жасында Мскеуде ату жазасына жазасына кеседі. 1989 жылы мамырды 14 КСРО Жоары сотыны аулысы бойынша рекетінде ылмыс рамы жо боландытан, аталды.

29. Ахмет Байтрсынов — оам кайраткері, аын, дебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, аартушы-алым, лт стазы.
1873 жылы, атар айында останай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытбек деген жерде дниеге келді.
ділетсіз орыс оязыны зорлыына арсы тран кесі Байтрсынны 15 жыла Сібірге жер аударылуы он ш жасар бала Ахметті жрегіне шпестей жара салады.
1886-1891 жылдары Торай аласындагы екі сыныпты мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордагы малімдер даярлайтын мектепте оиды.

1895-1909 жылдары стаздыпен айналысып, бала оытады.1905 жылы жер меселесі, казаты з жерін зіне кайтару жнінде патшаны атына хат жазушыларды бірі болады. Патша кіметіне наразылыы шін 1907, 1909 жылдары абатыа амалады. 1910 жылы аза жерінен уындалып, Орынбор аласына жер аударылады.