Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 2 страница

Халыты ой-санасын оятуа бар кшін, аламгерлік уатын салып, 1909 жылы И.А.Крылов мысалдарын аударып, «ыры мысал» жинаын шыарады. аза поэзиясына зіндік жаалы, ою-ернек келген «Маса» жинаы А.Байтрсыновты аартушылы, демократты, гуманистік идеяларын халыа жеткізеді.

1913 жылдан 1917 жыла дейін М.Дулатовпен бірге «аза» газетін шыарады. Саяси баыттаы маалалары патша кіметі орындарына жапаан басылымны редакторы ретінде А.Байтрсынов бірнеше рет трмеге жабылады.

Патша татан тскен со Аха аза зиялыларымен бірігіп, лтты «Алаш» партиясын рады. Кеес кіметі орнаан со А.Байтрсынов азастан кіметіні мшесі, Халы аарту Комиссариаты жанындаы ылыми-деби комиссияны траасы болып сайланады.

Орынбор, Ташкент, Алматы алаларындаы педагогикалык жоары оу орындарында саба береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына арсы боланы шін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияа ілігіп, жазысыз атылды.

Алашты крнекті айраткері, аартушы-алым. 1872 жылы Торайды Акл жаасындыы (азір останай бол. Жангелдин ауд.) Сарытбек жерінде туан. 1884 жылы ауыл мектебін, 1891 жылы Торайдаы орыс-ырыз училищесін, 1895 жылы Орынбордаы малімдер мектебін бітіріп, з бетінше кп білім жиан. 1895-1909 жылдары Атбе, останай, Торай уездеріні мектептері мен училищелерінде малім болады. 1909 жылы патша кіметіні шет лттара арсы рекетіне кзарасын білдіргені шін Семей абатысына жабылады. Мнда ол 1910 жылды басына дейін отырады.

1910-1913 жылдары аартушы ата баылау жадайында болады. 1913-1917 жылдары йгілі «аза» газетіні редакторы ызметін атарады. Осы шата аартушы лтты Алаш озалысын жандандыруа атсалысады. Алаш партиясы рылатын І жалпыаза съезіні де, Алаш автономиясы жарияланатын ІІ жалпыаза съезіні де йымдастыру жне ткізу жмысына белсене атысады.

І съезде негізгі мселелер бойынша хатшы болса, ІІ съезді шаыру комиссиясына енді. 1917 жылы 14 желтосанда Орынборда Алаш партиясыны Торай облысты комитеті ашылып, айраткер траа (.Бкейхан) орынбасары болып сайланады. лт кеесі рылатын ІІ съезде Оу-аарту комиссиясын басарады. 1919 жылы лтты болашаы шін кеестер шебіне шыып, лкелік скери ткеріс комитетіні мшесі болады. 1920-1921 жылдары Халы аарту комиссары ызметін атарады.

1920 жылы ол басында «шын» газетіні, кейіннен аты «Ебек туы» боп згерген осы басылым жаласыны ала мшесі болды. Осы жылы желтосанда лихан, Смал, Жсіпбек, Хайретдиндермен бірге «азастан» мемлекеттік баспасыны сарапшылар аласына енді. 1921-1922 жылдары аза халыа білім беру институтында (КИНО) стазды етеді. 1922-1925 жылдары ХАК ылым комиссиясын басарады. 1926-1929 жылдары Ташкенттегі аза педагогика институтында, Алматыдаы аза мемлекеттік педагогика институтында ызмет атарады. Аартушы айраткер алым, жаа отанды ылымны кшбасшысы ретінде алыптасты. деби ызметі де айраткерлігімен бірттасып кеткен.

1909 жылы шыан «ыры мысал», 1911 жылы жарияланан «Маса» жинатары халыты оятуа себепші болды. алымны «Оу рал» (1912), «Тіл рал» (1914), «ліпби» (1924), «дебиет танытыш» (1926), «Баяншы» (1926) ебектері лт филологиясыны негізін алады. Ол 1926 жылы Бакуде ткен ІІ Тріктану съезіне атынасты. Саяси себеппен 1929 жылы ттындалып, жер аударылды. 1937 жылы таы да сталып, 1938 жылы наа атылды.

30. ш жз» саяси партия .1917 жылы арашада Ман йтпенов жне Шаймерден лжанов бастаан бір топ Омбы зиялылары «ш жз» аталатын саяси партия раандарын млім етті. Бл партияны мірге келуі аза зиялылар тобыны білімі мен саяси мдениеті трысынан біркелкі емес, сондай-а трлі саяси станымда екеніні айаы. Келесі жылды басына арай бл саяси йымдаы басшылы Клбай Тоысовты олына кшеді. здерін саяси партия ретінде жариялаан алашы кннен бастап-а шжздіктер Алаш партиясына арсы станымда болды. Бкілресейлік рылтайа депутаттар сайлау науанына дербес тізіммен тсіп, сайлауда бірде-бір кілін ткізе алмады. шжздіктерді аза оамы арасында беделіні жотыы басшылыында ел мойындаан саяси тланы болмауына, сондай-а партияны халыты соына ерте аларлы наты бадарлама сына алмауына байланысты еді. «ш жз» аза арасындаы мсылмандыты олдайтындыын жне орайтындыын айта отырып, сонымен бірге атеистік станымдаы большевиктермен оян-олты жмыс істеуге кш салды. з ретінде большевиктер шжздіктерді Алаш партиясыны беделін тсіру масатында пайдалануа тырысты. зін социалистік станымдаы партия санаан «ш жзді» ызметінде йлесімсіз айшылытар кп еді, сондытан да оны ызметі заа созылан жо. 1917 жылы рылан саяси йымдарды бірі «Ислам жолындаылар кеесі» («Шуро-и-Ислам») болды. Орталыы Ташкент аласында рылан бл йымны ызметі жалпы Тркістан іріне ыпалды болды, сондай-а оны басшылыында Мстафа Шоай, Сералы Лапин болды.

31. «ш жз» партиясы - азастанда 1917 жылы азан-араша айларында дниеге келген лтты-саяси йым. Партия мшелері кейде здерін «азаты социалистік партиясы» деп те атады. «ш жз» саяси йымындаы жетекшілік рольдерді брыны ораушы адвокат, журналист жне драматург Клбай Тоысов, фельдшер жне тілмаш Шаймерден лжанов, білхайыр Досов, Ыса Кабеков, Ман Айтпенов атарды. ОК-тіні алашы траасы М.йтпенов, орынбасары К.Тоысов, хатшысы Ы.Кбеков болды. Орталы органы «ш жз» газеті, оан Тоысов редакторлы етті. зіні леуметтік тегі жаынан са буржуазияшыл демократтарды саяси йымы болды. ш жз алашыда Алаш партиясымен жаындасысы келгенімен, кейін кімет шін крес шырай шегіне жетіп, тапты жіктелу рдісі кшейген жадайда «ш жз» іргесін Алаштан аула салып, большевиктер мен солшыл эсерлерге жаындай тсті. азан ткерісі жеіске жеткен со Алаш партиясына арсы ашы креске шыты, оны оппоненті болды.

«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Апан ткерісінен со Ресей конституциялыдемократиялы партиясыны аза мше тобынан рылан. Траасы — лихан Бкейханов.

Алаш партиясы мшелері Алаш Орда кіметіні рамында барынша кпшілігі болан.^[2] Тарихты халы жасаанымен, оамны тарихи даму задылытарын реттеп отыратын задар мен ыты жаттарды, саяси-ыты доктриналарды наты тлалар жзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілді де атарар ызметі зор. аза жері екі асырдан астам Ресейсамодержавасыны ол астында болан жылдарда, аза халыны з тадырын зі билеу ыынан айыраны, кк трік дуірінен бастау алан бірегей саяси тарихы бар халы, тгелдей империялы задарды бауына тскені, біздерге тарихтан белгілі. аза оамыны осы бір асіретін халыты озы ойлы, кзі ашы кілдері аара бастады. Олар халыты саяси крес додасына бастап шыты. Бан себеп болан 1917 жылы Ресейдегі ос ткеріс еді. Патшакіметіні татан лауы саяси кресті одан рі ыздыра тсті. аза зиялылары саяси ызметті атерлі жолына жалтатамай, жаниярлыпен крескен крнекті тлалар шыты. Олар: .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Абаев, .Ермеков, Х.Досмхамедов, Ж.Досмхамедов жне т.б. болатын. Олар патша самодержавасыны аза халыны саяси-сезіміні алыптасып, оны саяси креске ласуына, барынша кедергі келтіріп отыранын бірден тсінген еді.

32. «Шура-и ислам», , Ислам кеесі - 1917 жылы мамырда Мскеуде ткен бкілресейлік мсылман съезіні шешіміне сйкес рылан оамды-саяси йым.

Бл йым Уаытша кімет жадайында, мсылмандарды жне оларды оамды йымдарыны рылтай жиналысына дейінгі іс-рекеттерін адаалап, йлестіріп отырды. рамына Тркістаннан 7, Кавказдан 2, аза облыстарынан 5, Литва татарларынан 1, ішкі Ресей мсылмандарынан 10 адам кірді. Шура-и исламны Петроград каласында орналасан 12 адамнан тратын атару комитетіні траалыына Ж.Салихов, орынбасары болып Ж.Досмхамедлы сайланды. Атару комитеті мшелері атарында алашында У.Танашев, Жаып Абаев, Зки Уалиди Тоан, .Ходжаев, Клбай Тгісов, Ш.Мхамедияров, И.Лиманов секілді айраткерлер болды. Шура-и ислам Бкілресейлік мсылмандар съезіні шешімдерін басшылыа алды. 1917 жылы шілдеде ткен Бірінші жалпыаза съезі Шура-и ислама мшелікке аза кілдерін: Амоладан А.Трлыбаевты, Семейден .Стбаевты, Торайдан .Байуринді, Оралдан У.Танашевты, Жетісудан Б.Ммбетовті, Сырдариядан М.Шоайды, Феранадан .Оразаевты сайлады. Шура-и ислам 1917 жылы шілдеде азан аласында Бкілресейлік мсылмандар сиезін ткізуді йымдастырды. Шура-и ислам азан ткерісіне дейін жмыс істеді.

Жаа йымны бадарламалы ережелеріні негізгі авторларыны бірі ташкенттік «Шуро-и-Улеманы» басшысы Серлі Лапин болды.

«Шуро-и-Улема» йымыны идеялы нсаулары, сол «Шура-и-ислам» сияты Тркістан халытарыны саяси зін-зі анытауы ажеттігін мойындауа негізделді. Сонымен атар, исламды принциптерге жне ндылытара ерекше, артышылыты мн берді.

«Шуро-и-Улема» кілдеріні пікірінше, тркістанды оамды алдаы айта йымдастыру тек Шариат задары бойынша ата орындалуы тиіс болды.

Думаны рбір отырысында дерлік «Шуро-и-Улема» тобы жне «Шура-и-ислам» кілдері жиі олдау крсеткен жалпыресейлік демократиялы йымдарды кілдері арасында ызу айтыс-тартыс болды.

33. азан ткерісі — 1917 ж. 25 азанда (арашаны 7) Петроградта болан ірі леуметтік-саяси, тарихи оиа. Ктеріліс В. И. Ленин басаран большевиктер партиясыны жетекшілігімен жзеге асырылды.

Оан Петроград жмысшылары, ала гарнизоныны солдаттары мен Балты флоты матростарыны кілдері атынасты. Ктеріліс жеіске жеткен кні кешкісін Петроградта ашылан Кеестерді Бкілресейлік ІІ съезі Уаытша кіметті латыландыын жне бкіл елдегі кімет билігі Кеестерді олына кшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаан Бітім жне Жер туралы декреттерді абылдады. Алашысында 1914 ж. басталан І-дниежзілік соыса атысушы елдерді кіметтері мен халытарына аннекциясыз жне контрибутциясыз демократиялы бітім жасау сынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халыты мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басаран жне жмысшы-шаруа кіметі аталан Ресей ХКК рылды. Сонымен атар Кеестерді Бкілресейлік ОАК-ні (БОАК) жаа, большевиктендірілген рамы сайланды. Съезд В.И. Ленинні жмысшылара, солдаттар мен шаруалара арналан ндеуін абылдап, ол арылы халыты барлы жерде жаппай Кеес кіметін орнатуа шаырды. Кеес кіметі кп лтты Ресей ебекшілерін з жаына тартуда айтарлытай насихатшылды рл атаран екі саяси жат жариялады. Біріншісі 2 (15) арашада жарияланан Ресей халытары ытарыны декларациясы, екіншісі 20 арашадаы (3желтосан) Ресей мен Шыысты барлы мсылман ебекшілеріне деген ндеу болды. Бл жаттарда Ресейді мекендеген халытарды тедігі, оларды здеріні мемлекеттік рылысын здері шешуге ылы екендігі айтылып, лтты жне этносты топтарды еркін дамуына, брыны езілген лттарды здерін-здері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мны стіне Кеес кіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикалара жмысшылара!, Жер шаруалара!, Тедік брыны езілген лттара! деген рандарды збей айталаумен болды. Осы уделер мен рандара уел баста бараны айтарлытай блігі, е алдымен, оамны жаппай кедейленген мшелері сенді, сондытан оларды кілдері Кеес кіметін орнату шін креске атысты. Петроградтан кейін 1917 ж. арашаны басында Кеес кіметі Мскеуде, елді нерксіпті орталыы аудандарында жеіске жетті, кп кешікпей бл жадай мемлекетті лт айматарын, оны ішінде азастанды да амтыды. азастанда Кеес кіметіні орнауы заа созылды. Бл кезде Кеес кіметі негізінен аланда алалар мен лкені баса да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селоларды басым кпшілігінде Кеес кіметіні орнауы азамат соысы басталана дейін, тіпті одан кейінгі жылдара дейін жаласты. Бл лкені леуметтік-экономикалы артта алуынан, жергілікті жмысшы табы мен большевиктік йымдарды сан жаынан аз рі лсіз болуынан, лтаралы атынастарды крделілігінен шиеленісіне тсті. Мны стіне лтты-демократия Алаш озалысыны жетекшілері азан ткерісі мен Кеес кіметіні идеяларын абылдамады. Ал азастанда орналасан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жне Орынбор казак скерлеріні скери кіметтері Кеес кіметіні орнауына арулы арсылы крсетті. Кеес кіметіні азастанда жеіске жетуіне негізінен славян текті халытарды (е алдымен, орыстар мен украиндарды) кілдерін біріктірген жергілікті гарнизонны солдаттары мен жмысшы-солдат жне шарауалар кеестеріне топтасан оамны кедейленген мшелеріні кілдері барынша ат салысты. азастанда Кеес кіметін орнату ісіне .Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Стішев, А.Асылбеков, .Майктов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рыслов, Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.тепов, А.Розыбакиев, т.б. нерлым белсене атысты.

азан ткерісі кеестік тарихнамада, Кеес Одаы Коммунистік партиясыны жаттарында кллі адамзат тарихына тбірлі згеріс енгізген, жаа заманды капитализмнен социализмге ту дуірін ашан 20 -ды басты оиасы деп дріптеліп келді. Шын мнінде азан ткерісі кп лтты Ресейді, оны рамына енген кптеген елдер мен халытарды табии, эволюцияны даму жолын кштеп [[революция |революцияшыл]] айта згерістер рдісіне тсірді. 74 жыл мір срген Кеес Одаында ел міріні барлы салалары (экономика мен саясат, мдениет пен руханият) сталиндік нсада, міршілдік мндегі тжірибелер жасау алаына айналды. Оларды барлыы да азан ткерісі, социализм идеяларын жзеге асыру шін жзеге асырылды деп тсіндірілді. Тбегейлі згерістер жасау тжірибесіні зиянды салдарлары аз болмады. Оларды атарына ауыл шаруашылыынкштеп жымдастыру мен кшпенділерді зорлап отырышыландырылуы нтижесінде елді жайлаан ашаршылысалдарынан сан мыдаан адамдарды ырылуы мен баса елдерге ауа кшуін, кптеген мемлекет, оам, мдениет, ылымайраткерлеріні міршілдік жйе йымдастыран саяси уын-сргінні рбандарына айналуын, демографиялы саясат пен мдени-рухани салада орын алан келесіздіктерді жатызуа болады. Солай болса да, азан ткерісінен кейінгі 74 жыл Кеес Одаы шін, оны рамдас блігі болан азастан шін, тек ана бос кеткен кезе емес. Атап айтанда, Республиканы материалды ндіріс жйесі тбегейлі жаарды, халыты білім дегейі крт сті, сапалы ылым жйесі алыптасты, адамдар арасындаы арым-атынастар жасарды.^[1]

1914 жылы басталан дниежзілік соысты салдарынан Ресей империясы лкен дадарыса шырады: бірінші – экономикалы , екінші – саяси дадарыс. Соысты салдарынан елді шаруашылыы ирады, ндіріс орындары тотады, теміржол атынасы бзылды, ауылшаруашылыы кйреді. Бл дадарыс жмысшылар мен шаруаларды кіметке деген лкен наразылыын туызды. Патша кіметі бл дадарыстан шыуды жолын таба алмады, сйтіп елді басару абілеті тмен болды. Осы аталан дадарыс патша кіметіні 1917 жылы апан айында лауына себеп болды. Оны Апан ткерісі деп атайды. Осы ткерісті нтижесінде ос кімет - жмысшылар мен шаруаларды кеесі жне буржуазиялы Уаытша кімет рылды. Патша кіметі латыланнан кейін бкіл Ресейдегі сияты азастанда да ос кімет орнады. Брыны патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевиктер жне буржуазиялы лтшылдар басаран буржуазиялы Уаытша кімет органдарымен атар халыты кіметті жаа органдары–жмысшылар, шаруалар жне солдат депутаттарын кеестері рылды. Жергілікті жерлерде Уаытша кіметті органдары рыла бастады. азастанда аза интеллигенциясы басаран азатарды лтты облысты жне уездік комитеттері йымдастырлды. Олара комиссарлар болып лтты интеллигенцияны кілдері, атап айтанда Торай облысында лиханБкейханов Жетісу облысында Мхамеджан Тынышпаев, Тркістанда Мстафа Шоай таайындалды. Патша кіметіні латылуын азастан ебекшілері саяси жне лтты азат алуды бастамасы ретінде абылдады. Бл жеіс лкедегі ебекшілерді саяси белсенділігін арттырды. азастанны ртрлі алаларында аза жастарыны 20 шаты йірмелері мен топтары пайда болды. Олар халы арасында листовкалар, сол кндерді ккейтесті мселелеріне арналан тапа-ледер таратты. улиеатада Трар Рыслов «аза» жастарыны революцияшыл одаы деген йым рды. Оны рамына аза халыны орташа жне кедей топтарынан шыан алдыы атардаы жастар енді Буржуазиялы уаытша кіметке міт артан аза зиялылары з халын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан тылуды арман етті. Осы масата жету шін олар азаты лтты саяси партиясын ру жолын іздеді. Олар аза газеті арылы аза халына арнайы ндеу жолдады. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда болан «Бкілазаты» съезде Алаш партиясы алыптасып, басшы органдарын сайлады. Оны рамына лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бл партияны сол жылы 5-13 желтосанда Орынборда ткен екінші съезінде аза автономиясы Алашорда кіметі – лт Кеесі рылды. «Алаш» партиясыны бадарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бліммнен трады. Олар:

Ресей демократиялы федерация болып жариялану туралы;

Ресей рамында аза лт автономиясын ру;

Халытар арасында те ыты орнату;

Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шыару;

Елдегі билік жне сот туралы;

Елді орау, скер жне халыты милиция ру;

Халыты табысына арай салы салу;

Жмысшылар туралы;

ылым жне білім туралы;

Жер мселесі.

Жаа рылан кіметті рамына 15 адам кірді, оны траасы болып лихан Бкейханов бекітілді. Азамат соысы басталанда Алашорда кіметі екіге блінді: оны Батыс азастандаы блігін Халел, Жанша Досмхамедовтар, Шыыстаы блігін лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов т.б. басарды. Біра Уаытша кіметті мірі де за болмады. 1917 жылы 25 азанда Уаытша кімет лап, оны орнына большевиктер басаран Кеес кіметі орнады. Бл жмысшылар мен шаруаларды билігі орнаан кіметі еді. Оны масаты – пролетариат диктатурасыны басшылыымен Ресейде жаа оам – социализмді орнату. Бл оиа бкіл лемді др сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады. азан ткерісі елді экономикалы жне саяси дадарыстан шыуа жол ашты. В.И.Ленин бастан большевиктер партиясы осы дадарыстан шыуды сара жолы – Ресейді империалистік соысты тотатып, бейбіт мірге кшу деп білді. Сондытан Ресей е бірінші болып бірінші дниежзілік соыстан шыады. Кеес кіметі уелі орталыта Петроградта орнады да, одан рі тез арада Ресейді шет айматарына дейін орнады. Ресейді ол астында болып келген орыс емес баса халытарды ебекші барасы азан ткерісінен кейін экономикалы-леуметтік кйзелістен шыумен бірге отаршылдыты бауынан босанып, туелсіздік алатын шыармыз деп міттенді. Большевиктер барлы лттар мен лыстарды, халытарды тедігі мен бостандыын, азаттыын жариялай отырып, оларды ткеріс туыны астынан кетпеуге шаырды. Кеес кіметі азастанда да орнай бастады. 1917 жылы азаннан 1918 жылы наурыза дейін азастанны кптеген аудандарында Кеес кіметі орнады. Кеес кіметіні орнаан алашы жері Перовск (ызылорда) аласы болды. Мнда жмысшылар мен солдаттар кімет билігін 1917 жылы 30 азанда з олына алды. Перовскіде лкен скери гарнизон орналасан еді жне темір жол станцясы болатын. 1917 жылы араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша – желтосан айларында Кеес кіметі улиеатада (Тараз), Тркістанда, азалыда, Арал поселкесінде жне Сырдария облысыны баса да ірі елді мекендерінде ан тгізсіз бейбіт жолмен орнады. Петропавл аласында жаа кімет 10 арашада орнады. 1917 жылы желтосан – 1918 жылы наурыз аралыында Кеес кіметі Торай облысыны орталыы жне останай, Атбе алалары мен баса да ірі елді мекендерде орнады. Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына 1918 жылы апанны орта кезінде кшті. Жетісуда Кеес кіметін орнату жылындаы крес 1918 жылы кктеміне дейін соылды. Себебі мнда ткеріс арсыластары кштері басым болды. Верный аласыЖетісу аза-орыс скерлеріні орталыы болды, ал азатар патшаны тірегі боланы белгілі. Кеес кіметі 1917 жылы наурыз айында Жаркент, Сергиопльда (Аягз), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады. Кеес кіметіні е соы орнаан ауданы – Орал аласы болды, онда жаа кіметті билігі наурыз айында жмысшыларды олына кшті. Сйтіп, 1917 жылды азан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кеес кіметі. азастанны кп жерінде жеіске жетті.