Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 3 страница

Сонымен азан ткерісін олдайтын кштер басым болан жерлерде жергілікті билік кеестер жаына тгелдей шыты. Мндай жадай азастанны Солтстік-Шыыс облыстарыны кптеген аудандарында, Сырдария жне Бкей ордасында орын алды. Біра ткеріс арсыластарыны кштері кбірек шоырланыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында кімет билігі жмысшылар мен шаруаларды олына арсылы крсеткендерді таландау арылы кшті. азан ткерісінен кейін азастанда кеестік аппарат ру жне экономика саласында алашы згерістер енгізіле басталды. Ол андай шаралар:

ескі мекемелер, оны, ішінде уаытша кіметіні комиссарлары, отарлау-шенеуіктік кімшілік оныстандыру басармасы, брыны сот жйелері жойылып, кімет билігі жмысшы, солдат депутаттары кеестеріні олына те бастады;

Ескі мемлекеттік аппараты ирату отарлау саясатына берілген лкен соы болды. Ол ебекшілерді кеес жмысына белсене атысуына жадай жасады;

шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;

ерлер мен йелдер тедігі іске асырылды, адамдарды сословиеге блінуі жойылды;

ткеріске арсылар мен крес жніндегі ттенше комиссиялар, милиция рылды;

кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдер ашылды;

задар, жарлытар тек ана орыс тілінде ана емес, аза тілінде де жарияланатын болды;

кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады;

облысты кеестер жанынан лтты арым-атынастарды реттейтін комиссиялар рылды;

жерге жеке иелік ету жойылып, азастандаы шіркеу мен монастірлерді, помещиктерді, бай аза-орстарды, патша шенеуіктеріні иелігінде болып келген, срндай-а оныс аудару орындаы жерлер ебекшілерді пайдалануына берілді.

1918 жылы Кктемде Тркістан автономиялы Кеестік Социалистік Республикасы рылды. Оны рамында азастанны отстігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Амола, Семей облыстары орталыы Омбы аласы болан Батыс Сібір лкесіне, Торай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бкей Ордасы Астрахан губерниясы арамаына кірді. азан ткерісінен кейін кп уаыт тпей-а елде азамат соысы мен шетел басыншылыыны жорыы басталды. Себебі ткерісті жеісі латылан анаушы тап кілдеріні арсылыын тудырды. 1918 жылы 23 наурызда Орал аза-орыстары Гурьевте блік шыарды. Сол жылды 28-29 наурызында а казактар алашордашылармен бірігіп Орал аласында ткеріс жасады. Ресейдегі азамат соысыны рістеуіне Антанта елдері дем берді де, оларды кмегімен Сібірдегі Чехословак корпусыны скерлері блік шыарды. Блікшілер Сібір алаларымен бірге азастанны солтстіктегі алалары Петропавл, Амола, Атбасар, останай, Семей алаларын басып алып, Кеес органдардан амауа алды. 1918 жылы жазында Кеес елі шін е басты майдан – Шыыс майданы болды. Бл баытта атармен 4-ші армия рыс жргізді. Осы жылды жазында аза лтты скери блімдер йымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал алаларында рылды. Бкей ордасында аза атты скер полкі ызыл армияны рамдас блігі болды. 1918 жылыны аяы мен 1918 жылыны басында ліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торайда екі атты скер эскадроны, скери оу жне пулемат топтарын, Ырызда атты скер рды. Атбе майданына 1918 жылы ліби Жангелдин бастаан экспедиция Мскеудан кп ару-жара пен о-дрі жеткізді. Атбе майданыны арулы кштері 1919 жылы 22 атарында Орынборды, 26 атарда Орал аласын азат етіп, азастан мен Тркістан аудандары мен Орталы Ресей арасындаы атынасты алпына келтірді. 1919 жылы кктемде Фрунзе бастаан ызыл скер отрядтары азастанны Солтстік аудандарында Колчак скерлеріне арсы крес жргізді. азастанда Колчакты тртібіне арсы ірі ктеріліс останай уезінде болды. Амола, Семей облыстарында партизанды озалыстар рістеді. азастанны Солтстік-Шыыс аймаында Жетісу майданы

1918 жылы тамыз жне 1919 жылы азанны орта кезіне дейін а гвардияшылара арсы табанды крес жргізді. Осы айматаы ораныс орталыы болан Черкасское селосын атауа болады. 1919 жылы орта кезінде ызыл армияны шабуылдарыны нтижесінде Колчак скерлері екіге блінді. Оларды бір блігі Сібірге, екіншісі Тркістана арай шегінеді. ызыл армияны Тркістан майданы 1919 жылы тамыз айыны екінші жартысында Колчакты «Отстік армиясын» біржолата таландады. Осыны нтижесінде Тркістан майданыны скер блімдері Солтстік Жетісуа жеткізліп, мндаы арсылыты тезірек басуа ммкіндік берді. Сйтіп, 1920 жылы наурызда азамат соысыны азастандаы е соы Солтстік майданы жабылады. Азаматсоысы жылдарында Кеес кіметі «соыс коммунизмі» саясатын жзеге асырды. Оны негізгі мні-кеес еліні баса да аудандары сияты азастанда да азы-тлік салырты жргізіледі. Ол бойынша шаруаларды кн крісінен артылан азы-тлік скер мен ндіріс орындарындаы жмысшыларды асырау шін ешбір теусіз алынды. Бл жадай шаруаларды табии наразылыын туызды. сіресе, ауатты шаруалар атты наразы болды. Кеес кіметіні осы саясатына наразы шаруалар ктеріліске де шыып, кпшілігі жаа кіметке арсы атарды жаында соысы. Азамат соысы аяталаннан кейін азастанда экономиканы алпына келтіру, мемлекеттік рылысты ныайту жмыстары жргізілді. Сол жылдары алашы ауыл шаруашылы артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяында 999 колхоз, оны ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп дейтін 28 серіктестік (ТОЗ) рылды.

1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халы Комиссарлар Кеесі ырыз (аза) лкесін басару жніндегі ткерістік комитет туралы» декрет абылданды. Онда болаша аза мемлекетіні жер аумаы аныталды. 1920 жылы 30 суірде РК/б/П Орталы комитеті ырыз(аза) облысты бюросы рыланнан кейін лкеде Кеес кіметін, мемлекеттік рылысты одан рі ныайту жмысы жргізіле бастады. Сол жылы 17 тамызда РКФСР Халы Комиссарлар Кеесі ырыз республикасы туралы Декрет жобасын малдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеесі РКФСР рамында ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасын ру туралы» жарлы абылданды. Орынбор аласы аза АКСР-ні алашы астанасы болды.

34. Кеес кіметі азастан аумаында бір кезеде орнамады. Бл кптеген объективті жадайлара байланысты болды.

Барлы демократиялы йымдар мен жмысшы, шаруа жне солдат, аза жне мсылман депутаттары Кеестеріні, социалисттік партияларды, ала Думаларыны 1917 жылы 15-22 арашада Ташкентте ткен лкелік съезі Тркістан лкесінде жаа кімет- Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні адамды рамы жарияланды. Алайда онда мсылман халыны бірде-бір кілі болан жо.

1917 жылды азанынан 1918 жылы наурызды басына дейін Кеес кіметі байта Ресейге з билігін орнатып лгерді. аза даласында Кеес билігін алдымен теміржол бойындаы алаларда орнады. 1917 жылы азанда жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Перовск (ызылорда) Кеесі кімет билігін з олына алды. Сол жылы арашада билік улиеата, Черняев алаларында Кеесті олына кшті. Орынборда атаман А.Дутов басаран азатарды офицерлер корпусы, .Бкейханов басаран Алашорда кіметі, эсерлер жне меньшевиктер Кеес кіметіне арсы бірікті.

1917 жылы желтосанда Балты теізшілері азы-тлік отрядыны олдауымен останайды жмысшылары мен солдаттары кімет билігін з олына алан болатын. 1918 жылы атарда болан останай Кеестер съезі бкіл уезде Кеес кіметін орнату туралы шешім абылданды. 1918 жылды басында Атбеде, Орынборда жне Торай уездерінде Кеес кіметі орнады.

Амола даласы мен Есіл бойындаы Атбасар, ызылжар (Петропавл), Ккшетау алаларында кеес кіметі орнауына Батыс Сібірді Уаытша Революциалы Комитеті ыпал жасады. Батыс Сібір Кеестеріні 3-съезі барлы жерде-Атбасар, ызылжар жне Ккшетауда кімет билігіні Кеестер олына кшкені туралы аулы абылданды. Амола ревкомы Уаытша кіметті жергілікті органдары латылып, Кеес кіметі орнатыланын хабарлады. ызыл гвардия отрядны олдауымен жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Павлодар Кеесі де 1918 жылды атарында кімет билігін з олына алды.

кімет билігі шін тайталаса тскен кштерді араатынасын ескере отырып, Семей большевиктеріне кмекке Новониколаевскіден (Новосібір) кілдер келді. Ревкомны басшылыымен ызыл гвардия отрядтары рылып, Кееске айта сайлау ткізілді. 1918 жылы апанны 16-сынан 17-сіне араан тні Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына кшті, мны зі скеменде, араралыда, Зайсанда, Шыыс азастанны зге елді-мекендері мен ауылдарында Кеес кіметіні орнатылуын амтамасыз етті.

1918 жылы атарда Оралда Кеес кіметі кшпен орнатылды. азатарды офицерлер мен кулактадан тратын улетті тобы, Жымпитыдаы Алашорда кіметіні Батыс блімшесі, Тменгі Еділде жинаталан кштерді алан блігі большевиктерге арсы шыты. 1918 жылы наурыз айында алада жмысшы, шаруа жне солдат депутаттары Кеестеріні обылысты съезі болып, онда Орал обылысында кімет билігіні обылысты Кеес атару комитетіні олына кшкені, казатарды скери кіметі мен Алашорда кіметіні таратыланы туралы шешім абылданды. Алайда арулы кштерді болмауынан Орал Кеесі бл шешімді орындай алмады. Наурызды 28-інен 29-ына араан тні контрреволюциялы кштер ткеріс жасады. Атару комитетіні 60-а жуы мшесі амауа алынып, оларды кпшілігі а гвардияшыларды олынан аза тапты. Кеес кіметі Оралда азамат соысы жылдарында ана біржола орнатылды. Астрахан губерниясыны рамында болан Бкей ордасында Кеес кіметі 1917 жылы желтосанда жарияланан болатын.

Жетісуда тапты кштерді те еместігінен соыс жадайы туындады. 1918 жылы наурызды 2-сінен 3-іне араан тнде жмысшылар , майдангерлер жне солдаттар жне екінші Жетісу казак полкіні революциялы пиылдаы жауынгерлері ктеріліс жасады. Ктерілісшілер бекіністі, арі оймасын басп алды, банкті, поштаны, телеграфты олына аратып, юнкерлер мен Алашорда милициясын арусыздандырды. Верныйда Кеес кіметі жеіске жетті. 1918 жылы наурыз айыны ішінде бкіл Жетісу облысында Кеес кіметі толы орнады.

Большевиктерді алашы шаралары

азастанда Кеес кіметіні орнауына байланысты брыны буржуазиялы-помещиктік мемлекеттік аппаратты ирату жне жаа кімет органдарын ру басталды. Уаытша кіметті жергілікті органдары, оныстандыру басармалары, болысты земство басармалары, болысты жне ауылды старшындар институты, билер соты таратылды. Жер-жерде контрреволюциялы газеттер шыаруа тыйым салынды. Ауылды, ыстаты шаруа кеестері, Халы шаруашылыы кеестері, ауданды жер-су комитеттері рылды. Жаза салым барлы болыстарында шаруа кеестері жмыс істеді.

Кеестерді атару комитеттері жанына денсаулы сатау, ділет, аржы, аарту, жер жне нерксіп блімдері йымдастырылды. Бл шаралар Кеес кіметі жауларыны арсылыын туызды. Банктерді, пошта-телеграф мекемелеріні шенеуніктері оан баынудан бас тартып, жмысты тотатты.

35.
Ттастай аланда КСРО-даы азан революциясы мен Азамат соысы тарихнамасыны мселелері, за жылдар бойы академик И.И. Минц траты жетекшілік еткен КСРО А-ны «лы азан социалистік революциясыны тарихы» кешенді проблемасы жніндегі ылыми кнесіне топтасан біратар алымдарды жмыстарында, сондай-а КОКПОК жанындаы Марксизм-ленинизм институты ызметкерлеріні енбектерінде наты крініс тапты.

азан революциясы мен Азамат соысы кезеіндегі азастан тарихнамасыны проблемалары жайлы біратар арнайы зерттеулер жргізілді. 3. А. Алдамжаровты монографиясы. осыларды бірі болып табылады. Бл ебек аталан проблема бойынша 1918-1982 жылдары жарияланан жмыстарды лкен блігін зерттеу, жалпылау жне олара сыни талдаулар жасау негізінде жазылан. Онда маркстік-лениндік діснама шеберінде, лкеде Кеес окіметін орнату мен ныайту тарихын танып білудегі бірізділік, азастан аумаында жаа оамды крылысты тууы туралы білімні здіксіз суі бейнеленген. Г.Ф. Дахшлейгерді, С. Бейсембаевты, П.М. Пахмурныйды жне В.К. Григорьевті монографияларында «В.И. Ленин жне азастандаы азан революциясы» таырыбына, сондай-а Кеес кіметіні жеісі жолындаы бкара халыты кресіне партиялы басшылы мселесіне арналан дебиеттерге тарихнамалы талдаулар жасалды.

С.М. Кенжебаевты, С.З. Зимановты, К. Нрпейісовтін таы басаларды зерттеулерінде кеестік жне 1917—1920 жылдардаы азастандаы лтты-мемлекеггік крылысты жекелеген тарихнамалы жне дереккздік проблемалары арастырылды. азастанда Кеес билігін орнату мен ныайту проблемаларын тарихнамалы трыдан зерттеумен салыстыра караанда, лкедегі Азамат соысынын тарихнамасы арнайы зерттелген жо. С.Н. Покровскийді, А.С. Елагинні монографияларыны кіріспе тарауларында, .С. Ткеновті, В.К. Григорьевті жекелеген жмыстарында 1918—20 жылдардаы азамат соысы жніндегі дебиеттерге тарихнамалы шолулар беріледі.

азастандаы партизанды озалыстар туралы монографияны авторы П.М. Пахмурный зіні кітабыны бірінші тарауын «азастандаы партизанды озалыс тарихнамасыны кейбір мселелері» деп атап, мнда ол бл мселені тарихы бойынша 1965 жыла дейін жарияланан жмыстарды талдау мен олара баа беруге байланысты стті талпыныстар жасады. кінішке орай, 60-жылдарды екінші жартысынан бастап республикада мндай жмыстар іс жзінде жргізілген жо, мны лкедегі партизанды озалыстар тарихы туралы байыпты зерттеулерді болмаандыымен, ал барлары зіні саны мен мазмны жаынан тарихнамалы жалпы орытындылар жасауа жарамаандыымен тсіндіруге болады.

1917 жылы революция мен одан кейінгі Азамат соысыны тарихын зерттеудегі бетбрыс, кеес кезеі тарихыны баса проблемаларындаыдай, КСРО-даы демократиялы рдістерді серімен зерттеушілер оиалара кешенді жне объективті талдау жргізуді ммкіндігін алан 80-90-жылдар соында жасалды. Бл кезе отанды тарихты андай да бір кбылыстарын тсіндіруде партиялы-тапты станымдардан бас тартуа негізделген жаа тырнамалы сипаттаы зерттеулерді мірге келуімен ерекшеленеді. Мселен, проблемаларды тарихнамалы жне дереккздік негізде зерттеуге М.К. озыбаев пен І.М. озыбаевтар айтарлытай лес осты. з жмыстарында М.К. озыбаев, баса да мселелермен атар, зерттеушілер назарын «бізді саяси доктринаа кзарасымызды шінші дние елдеріні отаршылдыа арсы кресіні рамында» жне Алаш партиясыны наты іс-рекеттері негізінде анытау ажеттілігіне аударды.

І.М. озыбаев зіні кітаптарында Кеес кіметі жылдарында азастанны тарих ылымы басып ткен жолды жааша тсіндіруге тырысты. Бл ретте автор тарихи оиалар желісін наты тарихи жадайлармен зара байланыста арастырады, тарих ылымы мен саясатты зара ыпалдасты сипатын ашады, оамды ылымдарды тежелу тетігіні туындау себептерін жне оны крініс табу трлерін талдай отырып, ылымдаы згерістерді даму динамикасын крсетіп берді. Осы кзарас трысынан, І.М. озыбаев лкедегі азан ткерісі мен Азамат соысыны тарихы жніндегі жекелеген ебектерге талдау жасап ткен. Жоарыда аталан ылыми ебектерді жне маалаларды, кітапшаларды, монографияларды, таырыпты жинатарды (бірінші кезекте Кеес кіметі шін крес пен Азамат соысына катысушыларды естеліктерінен тратын) жеткілікті млшерін оып, зерттеу негізінде «азастандаы азан ткерісі мен Азамат соысы» таырыбын тарихнамалы трыдан игеруді, бізді ойымызша, трт кезеге: бірінші — 20-30-жылдар, екінші - 40-50-жылдар, шінші - 60-80-жылдара белуге болады.

Жоарыда айтыландай, 80-жылдарды соынан, Кеес кезеіндегі азастан тарихыны маызды мселелеріні ттас біратарын жаа кзарастар трысынан айта араумен байланысты, азан ткерісі мен Азамат соысы кезеіндегі азастан тарихнамасыны сапалы жаа кезеі басталды. Бл, е алдымен, Алаш м Алашорда озалысыны тарихына атысты. Кеестік тарихнамада Алаш тарихы 20-жылдарды соынан бастап, іс жзінде аза халыны XX асырдаы лт-азатты озалысы тарихынан алынып тасталды. азан ткерісі мен Азамат соысынын тарихы жнінде кеестік кезеде жарияланан жмыстарды барлыы да Алашорда ызметін тек теріс жаынан ана арастырды. Алайда бл жмыстарда кнды фактілік материалдар бар жне оларды авторлары ресми идеологияны арнасынан шыпауа мжбр боланын естен шыармаан жн.

Кеестік кезеде, тарихнамадан, бірінші кезекте Алаш озалысына атысушыларды здеріні, е алдымен оны ксемдеріні енбектері сырт алды. йтсе де оамды-саяси дамуа жасалан талдаулар мен азастандаы лтты жне мсылманды озгалыстар перспективасы асыр басында . Бекейхановты, А. Байтрсыновты, М. Дулатовты, М. Шоайды жне басаларды енбектерінде крініс тапты.

Айта кету керек, 20-жылдардаы жарияланымдарда XX асыр басындаы азастан тарихын зерттеу бойынша объективті тенденциялар байалды. А. Байтрсыновты, А. Кенжинні, Г. Сафаровты, Т. Рысловты жне баса да біратар авторларды жмыстарында, лт-азатты озалысты наты-тарихи кзараса негіздей зерттеушілік, 1917 жыла дейінгі аза зиялыларыны объективті рлін жеке ерекшеліктерді ескере отырып тсіндіру басты орын алды. Басарушы билікті саяси диктатыны кшеюіне байланысты 20 -жылдарды екінші жартысы мен 30-жылдарды басында тарихи зерттеулер шін беті рысты кезе туды. «Алашорданы буржуазиялы-лтшылды идеологиясымен» крес — Алаш тарихын зерттеудегі большевиктік партияны айындаушы станымына айналды. Осы кезде, 30-жылдарды басына дейін, Алаш озалысыны Апан ткерісіне дейінгі «объективті-революциялы рлі» жне «оны кейінгі контрреволюциялы айта жаныруы». туралы тезис басты аида болып абылданды. А.К. Бочаговты, Е. Федоровты, П. Галузоны жне басаларды жмыстарындаы, сондай-а «Алаш-Орда» жаттар жинаындаы. Алаш м Алашорда тарихы дл осы рдісте талданды.

1933 жылы аза марксизм-ленинизм ылыми-зерттеу институтында «Алашорданы контрреволюциялы мнін ашып крсету жне оны аза халыны тарихындаы жиренішті, жексрын рлін тпкілікті жою» деген айдармен арандатушы пікірталас ткізілді. «Алашты революцияа дейінгі кезедегі объективті-революциялы рлі» туралы аиданы толыымен теріске шыару проблеманы зерттеу діснамасындаы айындаушы кзарас етіп алынды. 1935 жылы С. Брайнин мен Шафироны «Алашорда тарихы туралы очерктер» деген жмысыны жариялануы лкедегі лт-азатты озалыс тарихын крсетуде тапты діснаманы тбегейлі орныанына кулік етті.

40 - жне 80-жылдарды ортасы мен соны аралыындаы кезе брыны баалаулар мен орытындыларды ізін уушылыты айын крінісімен сипатталды. лт-азатты крес тарихына атысты деректемелер ауымыны кеейгеніне арамастан, аталан проблеманы арастыруды жалпы жадайы ылыми ойлауды тоыраанын крсетті. Алаш озалысы тарихын зерттеудегі тбірлі згерістерді крініс табуы 80-жылдар соы мен 90-жылдарды бас кезіне саяды. Бл ретте тмендегі жадайлара кіл аудару ажет: аталмыш кезеде хронологиялы жаынан осы дуірге жататын сапалы екі уаыт межесін бліп крсетуге болады. Біріншісі (1991 жыла дейінгі) — дстрлі маркстік-лениндік діснамаа тн тырнамалы жне теориялы аидалармен сипатталады. Объективті жаа кзарастар кеістігіне шыуа деген ыылас пен талпынысты рлеуіне арамастан, Алаш тарихын баалауда, ттастай аланда, тарихнаманы діснамалы сапасында о згеріс байалан жо.

1991 жылдан Алаш пен Алашорда тарихын зерттеуді жаа кезеі басталды. Бл ретте азірге дейін стем болып келе жатан діснамалы императивтерді (кесімді талаптарды) ылыми негізіні жотыын сезіну мен жаа теориялы аппараттарды жне нерлым жетілген тырнамалы ралдарды мегеру ажеттілігі зінен-зі тсінікті. Зерттеушілік ойды жандануы мен деректемелік негіздерді кееюі жарияланан жмыстарды сапасына о ыпал етті. Проблемалы маалалар, ылыми конференциялар мен семинарлардаы, «Дгелек стелдегі» пікірталасты материалдармен бірге, жалпы трыдан зерттеуші, монографиялы сипаттаы ебектер, энциклопедиялы сздіктер, оулытар, оу ралдары, жатты-деректі басылымдар, озалыс ксемдеріні шыармалар жинатары . жары кре бастады. Оларды едуір блігі аза тілінде шыты. К. Нрпейісовті, М. л-Мхаммедті, М. Кйгелдиевті, Т. Омарбековті, В. Григорьевті, Т. Ккішевті, С. Алылыны, А. Сармрзинны жне басаларды ылыми жмыстарында Алаш тарихыны р алуан аспектілері крініс тапты. Кптеген жарияланымдарды жекелеген тлалара арналуы . Бокейхановты, А. Байтрсыновты, М. Дулатовты, Ж. Абаевты, А. Ермековті, М. Тынышбаевты, М. Шоайды жне баса да кптеген айраткерлерді мірі мен ызметіні белгісіз беттерін ашып крсетуге, Алаш озалысыны леуметтік табиатын танып білуге, оны саяси бадары мен ммкіндіктерін зерделеуге жадай туызды.