Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 4 страница
. Сбханбердинаны «аза», «Алаш», «Сарыара» газеттері туралы библиографиялы тсіндірме крсеткішіні (1993), . бдімановты «аза газеті»кітабыны (Алматы, 1993) жары круі аталан проблеманы деректемелік негізінін кееюіне осылан елеулі лес болды.
«Алаш» партиясы мен озалысы тарихыны проблемаларын, сондай-а оан аза лтты интеллигенциясыны атысуын талдап тсіндіруде М. л-Мхаммедті зерттеулері ерекше маныза ие. азастан тарихындаы «атандатара» жататын 1929-1931 жылдардаы лт-азатты озалысты проблемалары алаш рет Т. Омарбековті зерттеуінде. жоары ылыми баа алды. Оны «20-30-жылдардаы азастан асіреті: кмекші оу ралы» ылыми ебегінде кштеп жымдастыру мен байларды тркілеу саясатыны ауыр салдарлары алаш рет жан- жаты ашып крсетілді. М. ойгелдиевті Т. Омарбековпен бірлесіп жазан «Тарих таылымы не дейді?» деген ебегі шаруалар ктерілісіне, азатарды оныс аударуына жне 30-жылдардаы ашты оиаларына арналды.
Монографиялы зерттеулерді пайда болуы аталан проблеманы тарихнамасында сапалы жана кезені туанын айатайды. Д.А. Аманжолованы «азахский автономизм и Россия: История движения Алаш» (М., 1994), К.Н. Нрпейісовті «Алаш м Алашорда» (А., 1995), М. ойгелдиевті «Алаш озалысы» (А., 1995), «Движение Алаш» жаттар мен материалдар жинаы (А., 2004, 2005) жне басалар лт-азатты озалысыны тарихына, оам дамуыны бетбрысты кезедеріндегі аза зиялыларыны рлі мен орнын анытауа атысты жаа кзарасты алыптасанын аартты.
36. азан ткерісіні жеісінен кейін лтты, е алдымен лтты-мемлекеттік рылыс мселелері ткір сипат алып, талылана бастады. Кеес кіметіні лтты саясатыны негізгі принциптері маызды екі жатта - 1917 ж. 2 арашада абылданан “Ресей халытары ытарыны Декларациясында” жне 1917 ж. 20 арашада жарияланан Кеес кіметіні “Барлы Ресей жне Шыыс мсылман ебекшілеріне” ндеуінде крініс тапты. 1918 ж. атарда кеестерді Бкілресейлік 3-съезінде В.И.Ленинні дайындаан “Ебекшілер мен аналан халытарды ытары Декларациясы” абылданды. Бл жатта Коммунистік партияны кеес республикасыны мемлекеттік рылымы тріндегі кеестік федерацияны ымырасыз жатайтыны айын крсетілді. Декларацияда “Кеестік Ресей Республикасы еркін лттар одаыны негізіндегі кеестік лтты республикаларды федерациясы трінде рылады” делінген.
КСРО кезінде Алматыда азіргі Орталы мешіт тран орында тауыты кркесіндей бір ана мешіт боланы млім. Бірде КСРО басшысы Леонид Брежнев Дінмхамед онаева телефон соып, Алматыны кргісі келген ататы боксшы Мхамед лиді абылдауын тінеді. Мхамед лиді намазхан екенін білетін онаев Брежневке: «рметті, Леонид Ильич! Мхамед лиді намаз оитынын білемін, ал Алматыдаы мешітіміз тауыты кркесіндей ана шап-шаын рі те жпыны, рметті онаа крсетуге те ят. Сондытан Мхамед лиді Ташкентке бараны дрыс» депті. Осылайша, ататы боксшы Ташкентке барып, намаз оыан.
Бл – азастандаы Исламны сол кезде аншалыты лдыраанына бір ана мысал.
ожа-молдаларды амшымен ойдай уан кешегі ызыл кімет алаш рылан кезінде, момаанды танытып, ой терісін жамылан асырды кейпінде болыпты. Оан 1917 жылы арашада Кеес билігіні «Шыыс пен Ресейді барлы ебекші мсылмандарына» жолдаан тмендегі жолдауы длел болады:
«Жолдастар! Бауырлар! Ресейде лы згерістер орын алуда! Осы лы згерістер арсаында біз Ресей мен Шыысты барлы жмысшылары мен кйсіз, кріп мсылмандарына ндеуімізді жолдаймыз.
Ресейді мсылмандары, ырым мен Еділ бойындаы татарлар, Сібір мен Тркістанны ырыздары мен сарттары, Кавказды шешендері мен тау халытары, барлы мешіттері мен ибадатханалары бзыландар, Ресейді анаушылары мен патшалары тарапынан діни наным-сенімдері мен дстрлері орлауа шыраандар! Бдан былай сіздерді діни наным-сенімдерііз бен дстрлерііз, лтты жне мдени ошатарыыз еркін жне оан ол сылмайды деп жарияланады». Осылайша, кеес билігі осы жолдау арылы мсылмандар тарапынан лкен олдау тапан. Сол кезде «кн ксем» Ленин КСРО шін ислам факторыны маыздылыын жоары атап крсетіп, «Бл – лемдік мселе, мнымен алжыдауа болмайды, бл істе мы мрте мият болуымыз керек» деген екен.
37.азастан азамат соысы жылдарында — жмысшы-шаруа Кеестеріні орталытаы жне жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алашы кннен-а латылан таптарды арулы арсылыын туызды. Азамат соысы билік шін кресті жаласы болып шыты, сондытан 1917жылы азан арулы ктерілісі мен Азамат соысыны арасында айын шек болмады. Ел 1917 жылы 25 казаннан бастап Азамат соысы жадайында мір срді немесе бл дата елді тапты белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге бліп тастады, арадаы крес бітіспес анды ырына ласты.
азастанда Азамат соысы ошатарыны бірі Орынбор губерниясы мен Торай облысыны кімшілік орталыы Орынборда — аза атаманы Дутовты 1917 жылы арашаны аяында Кеес кіметін латып, Кеестерді II Бкілресейлік съезіні делегаты С. Цвиллинг бастаан революциялы комитетті ттындауымен пайда болды. Жоарыда айтыландай, 1917 жылы 5—13 желтосанда Орынборда «Алаш» партиясыны II Бкілаза съезі болып тті. Съезде Уаытша халыты кеес — «Алашорда» (Алаш автономиясы кіметі) рылды. Азамат соысы басталысымен Алашорда бастаан жне Кеестер мен большевиктерді олдаан екі жа бір-біріне арсы трды.
Елдегі бл бей-берекетсіздікті ретке келтіруге жне билік жргізу ауымын шектеуге кш салан Омбы облысты аза комитеті атынан Абылайханов пен Сдуаасов 1918 жылы 29 маусымда ол ойып, облысты комиссариата (Сібір кіметіні органы. — авт.) жіберген хатында былай деп атап крсетеді: «Кейбір станидалы жне поселкелік басармалар, сондай-а шаруаларды болыс селолы комитеттері ырыздарды (азатарды) жекелеген шаымдары бойынша уездік жне облысты аза комитеттеріні келісімінсіз ауылдара арулы отрядтар жібереді.
Бл рекет дрыс емес жне мндай келенсіз кріністер бл билік басында тран ырыз (аза) органдарыны беделін тсіреді деп есептей отырып, облысты комитет комиссариаттан алдаы уаытта мндай шара олданбауды, олдану ажет болан жадайда, ол туралы уездік немесе облысты аза комитетіне дер кезінде хабарлауды срайды.
азатарды скери аппаратынан да станицалы жне поселкелік басармаларда осындай оиалара жол бермеуін тінеді».[7].
Комиссар осындай жадайда не істеу керек екендігін кіметтен сраанда, оан: «Уездік жне облысты ырыз (аза) комитеттері дербес йымдар, не істеу керегін здері шешіндер» деген жауап келген.[10].
Алаш басшылыы ш ай бойы мемлекет алпы, жергілікті бостанды, негізгі ы, ел орау, сот, жер мселелері бойынша бйрытар шыарып, з билігін орнытыруа тырысты.[11]. Сібір кіметі тарапынан Алашорда билігіне олдау крсетілмеді. Сібір кадеттеріні орталы органында басылан маала Сібір кіметіні станан баытын ашып берді. Ол «ырыз (аза) автономиясы туралы мселеге» («К вопросу о киргизской автономии») деп аталды. Онда былай делінді: «ырыз кілдері талап етіп отыран нысандаы автономия Ресейден толы блінді, оны аумаында дербес ырыз мемлекетін руды кздейді.
Біз братана халыты мдени-лтты ажеттерін анааттандыру туралы талаптарын кеінен олдауа зірміз, біра дербестікке мтылу мемлекетгін зін-зі ртуына алып келеді.[12].
38. скери коммунизм саясаты — 1918–1921 жылдары азамат соысы кезіндегі Кеес одаыны ішкі саясатыны аты.
Азамат соысы жылдарындаы алыптасан иындытармен байланысты Кеес кіметі 1918 жылды орта кезінде елдегі барлы материалды ресурстармен, адам кштерін барынша жмылдыру, алаларды, нерксіп жмысшыларын, ызыл Армияны азы-тлікпен амтамасыз ету, елде атал ебек тртібін орнату масатында «скери коммунизм» саясатын енгізді. Бл ттенше саясат экономикалы кйзеліс, Кеес мемлекетін шетел интервенттері мен ішкі жаулардан орауды ажеттілігінен туан еді. «скери коммунизм» саясаты негізінде аза-тлік мселесін шешу шін ттенше шара азы-тлік салыы енгізілді. Ол бойынша елдегі байлар мен кулактарды олындаы тауарлы астыты кп блігі ешандай айтарымсыз алынды, бара халыты азы-тлікпен бір орталытан амтамасыз ету кзделді, ауыл шаруашылы німдерін з еркімен сатуа тиым салынды.
«скери коммунизм» саясаты бойынша елде жаппай ебек ету міндеттілігі талап етілді. азастанда «скери коммунизм» саясаты негізінде нерксіпті кеес органдарыны олына шоырландыру, оны ызыл Армияны ару-жара жне жабдытармен амтамасыз етуге жмылдыру шаралары жргізілді. Бкілресейлік Атару Комитетіні 1918 жылы мамырдаы жарлыымен скерге з еркімен бару ісі жалпыа бірдей міндетті скери борышты орындаумен алмастырылды. 1918 жылды жазында лкеде ызыл Армияны рамында лтты скери блімдер рыла бастады.
«скери коммунизм» саясаты: Большевизмні «тауарсызды» утопиясыны азастанды практикасы мен аиаты Ленин социалистік революцияныстратегиялы масатын «бкіл ндіріс рал-жабдытарын халы игілігіне берумен» байланыстырды.[1]. Ф. Энгельс ндіріс ралдарыны наты иесін атап крсеткен еді. «Пролетариатты билікті басып алуымен, — деп жазды ол, — брінен брын ндіріс кралы мемлекеттік меншікке айналады».[2].
ндіріс рал-жабдытарын мемлекетті арамаына беру идеясы большевиктік революцияны алтын арауы болды. Ол жйелі трде толы жзеге асырылды. Жер оры сияты, нерксіп, клік инфрарылымдары мен банктер тгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.
азастанда 300-ден астам нерксіп орны мемлекет меншігіне берілді. Оларды атарында Спасск мыс балыту жне Шымкент дермене зауыттары, ырыз тау-кен нерксібі акционерлік оамыны орасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші ксіпорындары, Екібастз жне Байкоыр кмір кені орындары, Ембі мнай ксіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент жне Жетісу теміржолы, Арал теізі, Ертіс пен Жайы зендеріндегі кемелер мен барлы сауда флоты, азастан алаларындаы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен оса жне банк блімшелеріні объектілері де мемлекет меншігіне жатызылды.[3].
Ленин азан революциясы арсаында-а: «Буржуйлардан тартып алынан ндіріс рал-жабдытарына бкілхалыты демократиялы басаруды йымдастырмайынша капитализмді тізе бктіру ммкін емес...», — деген болатын.[4]. «Бкілхалыты басшылыты» жзеге асыру масатында жмысшы баылауы енгізілді, ал елді экономикасын жоспарлы трде басару, оны халы шаруашылыы мен аржысын бір орталытан йымдастыру шін кен кілетті директивалы орган — Халы шаруашылыы Жоары Кеесі рылды.
Демек, ш басымды – мемлекет меншігіне алу, орталытандыру жне директивалы жоспарлау экономикалы саясатта мемлекет бадарын дл айындайтын болды.
Алайда кп замай мндай идеология нерксіптін ирауына келіп сотырды. Соысы бюджетке тсетін салы тсімдеріні е маызды кздеріні бірі болып табылатындытан, ондаы орасан зор тапшылыты тек станокта басып шыару арылы ана жабуа болатын еді.
нерксіп жне аржы саласындаы кйзеліс жадай[деу]
нерксіптегі жне аржы саласындаы кйзелісті жадайды, 1918 жылды кктемі мен жазындаы аса ауыр азы-тлік тапшылыын, сондай-а енді басталан Азамат соысын ала тартып, большевиктер аталуа, тіпті здері алаан тауарсыз утопиясын жзеге асыру жніндегі экспериментін барынша тымды тсіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік ндіріс пен болу деп аталатын принципке тікелей кшу жадайы арастырылды. Мндай саясат «скери коммунизм» деп аталды. Осы идеологияны ауымында нары пен тауар-аша атынастарын толытай тншытыру, экономикалы институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалы-болу жйесімен ауыстыру, ндіріс пен блуді орталытандыру кзделінді. арапайым тілмен айтанда, мны зі экономикалы мірді толытай билік ыспаында стауды, оны барлы саласына бірдей ата мемлекеттік баылау орнатуды, социалистік тегермешілік дістін егізілуін білдіреді.
Ауылдар мен деревнялардаы наразылы[деу]
Мемлекетті кштеу саясаты ауылдар мен деревняларда наразылыты одан рі ршітті. Ттас аланда кейбір жадайларда билік орындары жргізген кімшілік террора штесу, ашы блікке жне шаруалар тарапынан арулы арсылыа ласты. 1920 жылы азастанны кптеген ірлерінде «Коммунистерсіз кеестер шін», «Азы-тлік салырты жойылсын!», «Коммунистік азы-тлік диктатурасы жойылсын!» деп рандаан ктерілісшілер шеруі бр етті. Ктеріліске шыан шаруалар мнда отрядтар мен «ктерілісшілер армияларын» рды. 1920 жылы Семей облысы мен Павлодар уезінде большевиктерге арсы ірі наразылы шеруі йымдастырылып, олар 10 мы адамды «Ктерілісші халы армиясы» баылауында болды. 1921 жылы апанда «Сібір шаруалары одаы» бастаан ктеріліс Батыс Сібір ірі мен Солтстік азастан аудандарын амтыды: оан атысушылар саны 30 мы адама жетті. Ктерілісшілер уаытша болса да Петропавл жне Ккшетау алаларын басып алды. останай губерниясы аумаында сан жаынан айтарлытай оматы «Шаруаларды жасыл армиясы» рекет етті,брыны Ресейді ызыл шаруалар армиясы (РККА) дивизиясыны командирі А. Сапожков басаран, здерін «ділетті ызыл армия» деп атаан арулы отрядтар Батыс азастанда блік шыарды. Ашытан-ашы ктеріп, шаруаларды арулы арсылыына ласан наразылытар азастанны баса губернияларына да таралды.
39.Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ыын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісі жеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні рыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бл кеестік билікті отаршылды сипатын танытан оиа болатын. Бан жауап ретінде рамында МстафаШоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясы деп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Тркістан Уаытша Кеесі рамына барлыы 54 адам енді, оны 32-сі Тркістаннан Бкілресейлік рылтай жиналысына сайланан депутаттар еді. Бларды арасында негізгі трындары азатардан тратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 кіл бар болатын. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітті. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету басты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер .Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды. Тркістан автономиясыны рылуын Тркістан лкесіні жергілікті халытары зор уанышпен карсы алып, оан олдаушьшы танытуа даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы атарда Тркістан аласында ткен Сырдария азатарыны съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланана дейін Тркістан автономиясы рамында болатындыын білдірді. Халы зор міт артан Тркістан автономиясын 1918 жылы 2 апанда Кеес кіметі арулы кшпен таратып, оны бірнеше мшелерін ттына алды.[1]
40. Екінші жалпыаза съезі — 1917 жылы 5-13 желтосан аралыында Орынбор аласында XXасыр басындаы аза айраткерлері Алаш Орда кіметін жариялаан съез.
Бл съез Ресейде азан ткерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмаайып кезеде йымдастырылды. Съез шаыру жніндегі комиссия мшелері .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы, Е.Омарлы, С.Досжанов оны йымдастыруда айрыша белсенділік танытты[1]. Траасы — Б.лманов.
Мселелер[деу]
рылтайа аза сахарасыны р айматарынан, Самаран облысы мен Алтай губерниясындаы азатарды атынан — 58 делегат, р трлі аза йымдарыны атынан — 8 делегат жне арнайы шаырумен — 15 адам атысып, барлы жиын-терісі 81 делегат келген. рылтайдыды кн тртібіне 10 мселе ойылды:
1. Сібір автономиясы;
2. Тркістан автономиясы жне Отстік-шыыс Одаы туралы;
3. аза-ырыз автономиясы;
4. Милиция туралы;
5. лт кеесі;
6. лт азынасы;
7. Мфтилік мселесі;
8. Халы соты;
9. Ауылды басару жне
10. азы-тлік мселесі.
Нтижесі[деу]
аза зиялылары Алаш автономиясын аяынан тік трызу шін жне большевиктермен кресу масатында лтты скер ру жне кеестерге арсы р трлі саяси кштермен одатасу ісіне лкен мн берді. Съез бл мселені жан-жаты талылап, аза милициясыны р облыс, уезд орталытарындаы саны, олара скер ылымын йрету жне ажетті заттармен (ару-жара, аржы, клік жне т.б.) амтамасыз ету тртібін анытап, «26 500 адам тіркелген халыты милиция рылуы ажет» деген аулы абылдады. Бл идеяны Алашорда кіметіні мшесі Ж.Апаев сынды. скер ру ісіне ажетті аражатты 6 облысты азатары есебінен алатын болды. Алашорда кіметі лт кеесіне мшелер сайланан со (осымшаны араыз), Алашорданы траасын сайлау мселесі ткізілді. Оан .Бкейхан, Б.лманов, А.Трлыханов тсті. Сайлау орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаан .Бкейхан Алашорданы траасы болып сайланды. Бдан со оу комиссиясыны рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Е.Омаров, Б.Срсенов, Т.Шонанов сайланды. Бл съез асыр басынан бергі лт-азатты озалысыны лы орытындысы болды. Ол зіні тарихи маызы жаынан лтымызды сан асырлы міріндеі аса маызды оиаларды атарынан орын алады
Алаш автономиясы (Ala avtonomïyas) (1917—1920) — 20 . басында азіргі азастанРеспубликасы жерін мекендеген аза-ырыз республикалы мемлекеті.[1]
Алаш автономиясы — 1917 ж. 5-13 желтосанда Орынбор аласында ткен 2-жалпыаза съезінде жарияланан аза халыны лтты-терр. мемлекеттігі. Съезд аза автономиясы мселесі бойынша Халел аббасовты баяндамасын талылап, тмендегідей аулы абылдады: “Автономия туралы Халелді баяндамасын тексеріп, азанны аяында Уаытша кімет тскенін, Руссия мемлекетінде халыа сенімді жне беделді кіметті жотыын ... жне бл блікшілік бізді аза-ырызды басына келуін ммкін деп ойлап ... съезд бір ауыздан аулы ылады: