Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 7 страница

48 аза кеестеріні рылтай сьезі. «ырыз (аза) АКСР-і ебекшілеріні зады декларациясы»

 

Кеестік лтты-мемлекеттік рылыс лгісін олдану Ресей империясыны лтты айматарында, оны ішінде азастанда Кеес кіметі орнааннан кейін Коммунистік партияны лтты бадарламасына сйкес брыны отар халытарды мемлекеттілігін ру мселесі трды.

Осыан дейін айтылып кеткеніндей, коммунистік партияны лтты саясатыны негізгі принциптерін азан революциясыны жеісінен брын-а В.И. Ленин теориялы жаынан тжырымдап берген болатын. Бл саясатты басты аидасы лтты блініп шыуа жне жеке мемлекет руа дейін з даму жолын зі анытау ыын талап ету болып табылды. Мселені блайша ойылуы а билік шін жргізген кресіне ттастай олдау крсетуіне жадай туызды. Алайда большевиктер билікті жеіп аланнан кейін В.И. Ленин лттарды шыныменен з даму жолын зі анытауын, Ресейден блініп шыып, туелсіз мемлекет ру ыын аяына дейін жеткізгісі келмеді, бл мселені шешуге бірінші кезекте социализм шін крескен ебекшілерді мддесі трысынан арау керек дегенді баса атап крсетті. Ал бл лтты мемлекеттілік — халыты барлы топтары шін ызмет ететін мемлекет емес, жмысшылар мен шаруалар мемлекеті, яни тапты мемлекет дегенді білдірді.

В.И. Ленин Кеестер ана мемлекеттілік идеясын. жзеге асыра алады жне Коммунистік партияны басшылыымен пролетариат диктатурасыны ш негізгі міндетін: революция жолымен биліктен тайдырылан таптарды (помещиктер, капиталистер жне лтты шет айматаы оларды одатастарыны) арсылыына тойтарыс беру, капитализмді алпына келтіру рекеттерін болдырмау; барлы ебекшілерді пролетариатты тірегіне топтастыру жне оларды социализмді руа жмылдыру; революциялы кштерді аруландыру жне елді сырты жаулардан орауды йымдастыру функцияларын барынша толы шешуге ммкіндік береді деп есептеді. Большевизмні ксемі жне орталы Кеес кіметі басшысыны бл теориялы тжырымы кейін РКФСР тріндегі Кеестік федерацияны жне оны рамына кіретін лтты кеестік республикаларды (ал кейін КСРО-ны) ру практикасында толыымен жзеге асырылды.

Жаа кіметті лтты-мемлекеттік рылыс саласындаы негізгі принциптері Кеес кіметіні аса маызды екі жатында — «Ресей халытары ытарыны Декларациясы» (1917 жылы 2 араша) жне «Ресей мен Шыысты барлы ебекші мсылмандарына» (1917 жылы 20 араша) деп аталан Кеес кіметіні ндеуінде жарияланды.

Кеестерді Бкілресейлік III съезінде (1918 жылы атар) абылданан, В.И. Ленин жазан «Ебекші жне аналушы халытар ытарыны Декларациясында» Коммунистік партияны кеес республикалары мемлекеттік рылымыны нысаны ретіндегі Кеестік Федерацияа атысты станымы крініс тапан. «Кеестік Ресей республикасы, — деп атап крсетілді жатта, — кеестік лтты республикаларды федерациясы ретінде ерікті лттарды одаы негізінде рылады».

РКФСР-ды - кеестік типтегі алашы кп лтты мемлекетті рылуы жаа лтты автономиялы кеестік мемлекеттерді рылуына серпін берді. РКФСР-ды рыланынан кейін жоарыда айтылан лениндік тжырымны негізінде жне И. Сталин басаратын лттар істері жніндегі Халы Комиссариатыны (Наркомнац) баылауымен елді шыысында автономиялы республикалар руа дайынды жмысы басталды.

азастанны жне Тркістанны коммунистік йымдары лттар істері жніндегі Халы Комиссариатыны белсенді трде атысуымен Кеестерді Бкілазастанды жне Бкілтркістанды съезін шаыруа дайынды жмыстарын бастады.

Сонымен атар Кеес кіметі 1917 жылы желтосанда II Бкілаза съезінде рылан Алашорда лтты-ауматы автономиясын да, 1917 жылы арашада IV лкелік Жалпы мсылманды съезде жарияланан Тркістан автономиясын («оан автономиясын») да мойындамайтынын ашы білдірді. Тіпті, ол туралы жоарыда айтылып кеткендей, Тркістан («оан») автономиясын 1918 жылы апанда большевиктер таландаан болатын.

Алашорда басшыларыны Кеес кіметімен келіссздері

Осындай аса иын жадайда Алашорда басшылары Алаш автономиясын оны 1917 жылды аяында рылан принциптер негізінде тануы туралы орталы Кеес кіметімен келіссздер жргізуге тырысты. Осы масатпен РКФСР ХКК-ні траасы В. И. Ленинмен жне лттар істері жніндегі Халы Комиссары И. Сталинмен кездесу шін лихан Бкейханов Мскеуге зіні екі сенімді серігі — Халел мен Жанша Досмхамедовтерді жіберді. . Бкейхановты тапсырмасымен 1918 жылы 2 суірде Семейден Халел аббасовтелефон арылы И. Сталинмен сйлесті. Алайда осы келіссздер барысында Алашорда басшылары В.И.Ленин мен И.Сталинні талап етуі бойынша «Кеес кіметі елде барлы автономиялы мемлекеттік рылымдарды орталы кіметі» екенін амалсыз мойындады.

Осыан арамастан, олар кеестік басшыларды алдына дрыс шешілген жадайда Алаш автономиясыны туелсіздігін белгілі дрежеде амтамасыз ететін біратар мселелер мен талаптар ойды. Оларды мазмны мына трыда еді: автономия ауымында азастан аумаыны ттастыын амтамасыз ету; Алашорданы олына зады жне атарушылы билікті беру; аза ішіндегі даулы мселелерді шешуді халы зі сайлайтын уездік жне облысты соттара беру; «халы милицияларын» — автономияны арулы кштерін йымдастыру; Алашорданы олдааны жне Кеес кіметіне теріс пиыл танытан оамды-саяси йымдара атысаны жне т.б. шін Алаш айраткерлері мен аза интеллигенциясы кілдеріне арсы саяси жаза олдануа тыйым салу.

Алашорданы бл сыныстары РКФСР-ды рамдас блігі ретіндегі тапты принципке негізделген біратар халытарды (азатар, татарлар, башрттар, Орта Азия халытарыны) кеестік автономиясын ру жоспарын жзеге асыруа кірісіп кеткен ел басшылыынан ешандай олдау таппады. Бл туралы Алашорданы крнекті айраткерлеріні бірі Халел аббасовты 1929 жылы 10 арашада ОГПУ тергеушісіні сратарына берген жауабында айтылады. Атап айтанда, X. аббасов былай деп млімдеді: «Сталинмен болан гімеде (тікелей телефон арылы) мен Кеес кіметіні Деклараниясына. сйкес лттарды Ресей халытарынан блініп, дербес мемлекет руына дейінгі ерікті зін-зі билеу ыын тез арада іске асыру ажет екенін айттым... Дл есімде жо, біра мен негізінен жойылан аза мекемелерін алпына келтіру, кеестер ауымында лтты автономияны ру, аза халыны ттына алынан айраткерлерін босату мселелерін амтитын 14 пунктті сындым. Сталин з жауабында біз Кеес кіметін мойындаса, рылтай съезін йымдастыруа дереу кірісетіндіктерін білдірді... Біз Сталинге Кеес кіметін мойындайтынымыз туралы жеделхат жібердік жне сол кезде Мскеуде болан Досмхамедовтара (Халел мен Жаншаа. — авт.) орталы Кеес кіметіні алдына Алаш мддесін толы жеткізуін хабарлады.

Бл жеделхаттар Бкейханов, Омаров, Мрсеков, Ермеков, Срсенов жне мен атысан (таы да Байтрсынов Дулатов екеуі болан сияты) жиналыстан кейін жіберілген болатын. Бл актіні Алашорда кеесіні кезекті шарады ретінде арау керек.

Сталиймен телефон арылы сйлескеннен кейін облысты кеесті (Семей. — авт.) тораасы Шаев шаырылды, біра олар не туралы сйлескенін мен білмеймін. Осы гімеден кейін облысты кеес бізге деген атынасын біраз згертті, тіпті ттындаыларды кейбіреуін босатты».

Жанша мен Халел Досмхамедовтерді Мскеуде Кеес кіметіні басшылыымен кездесулеріні орытындысы, сондай-а Сталинмен тікелей телефон арылы сйлесуді нтижесі орталы Кеес кіметі лтты ауызбіршілік пен бірігу принциптеріне негізделген аза мемлекеттілігіне зілді-кесілді арсы екенін, оамды тапты трыда блуге негізделген кеестік автономия руа мтылатынын крсетті.

Кеес басшылыы 1918 жылы суір-мамыр айларында аза Кеес автономиясын ру масатымен Кеестік азастанны рылтай съезін шаыруа олайлы жадай алыптасты деп есептеді. Осы кезге арай лкені бкіл аумаында дерлік (Орал облысын оспаанда) Кеес кіметі орнады жне едуір млшерде ныайды, жергілікті жерлерде билікті бірыай органы жмысшы-шаруа Кеестеріні облысты жне уездік съездері ткізілді; біратар ауыл-селоларда болысты, ауылды жне селолы Кеестер з ызметіне кіріскен еді; Кеестерге арулы арсылы крсеткендер толы таландалан болатын.

Шыыстаы алашы Кеестік кп лтты республика Кеестерді Тркістан лкелік V съезінде (Ташкент аласы, 1918 жылы 20 суір — 1 мамыр) жарияланан Тркістан АКСР-і болып табылды. Оан азіргі азастанны отстік жне отстік-шыыс облыстары (брыны Сырдария мен Жетісу) кірді. азастанны алан ауматарында — Оралды Торай ірінде, Амола, Семей облыстарында, Бкей Ордасы мен Маыстауда аза кеес мемлекеттілігін ру мселесі бойынша аса крделі жмыстар атарылып жатты. Сонымен атар азастан мен Орта Азиядаы туелсіз лтты автономия идеясына сенімсіздік таныту рдісі де йымдастырылды, азастанды жне тркістанды мерзімдік баспасз беттерінде осы мселе бойынша «ебекшілерді хаттары» жарияланды. Мселен, 1917 жылы 16 желтосанда Амоладаы сан мыдаан аза ебекшілеріні демонстрациясы атынан В.И. Ленинге жолданан жеделхатта «ырыз (аза. — авт.) интеллигенциясыны басым кпшілігі байлар мен асйектерді олдап, Алашорда автономиясын рды... Алашорда автономиясы ырыз (аза. — ов/я.) ебекшілеріне керек емес».деп жазса, 1918 жылы 25 суірде кеестерді Амола уездік съезі РКФСР лттар істері жніндегі Халы Комиссариатына «кадеттердін зара келісіп алып, Алашорда атаан аза автономиясы» туралы II Бкілаза съезіні шешімі «млде жарамсыз деп танылсын». деген жеделхат жіберді. Тркістан («оан») автономиясы таландалан кндері «оан аласыны жмысшылары атынан» «Бізді газеттін» (Ташкент кеесіні органы) беттерінде маала жарияланып, онда былай делінді: «Біз, ебекшілер мен жмысшы-мсылмандар, барлы автономиялы авантюристерге лаынет айтамыз, Ресей социалистік республикасын мойындаймыз, сонымен бірге жне жмысшы, солдат, шаруа жне диан-мсылман депутаттары кеестеріне баынамыз».

Кеес кіметін ныайту жне аза кеес автономиясын руа дайынды жмыстарын жргізу кезінде «ш жз» партиясыны ксемдері, бірінші кезекте олбай Тоысов Алаш партиясына арсы кресті кшейе тсті. 1918 жылы суірді басында К. Тоысов телеграф арылы Семей Кеесіні траасы К. Шаевка Алаш ран барлы йымдарды таратуды сынды.

Бірнеше кн ткен со ол РКФСР ХКК-ні траасы В.И. Ленинге ультимативтік сипаттаы мынадай жеделхат жібереді. «Бкейхановты ырыз (аза. — авт.) автономиясы туралы сізбен телефон арылы сйлескен хабары «ш жз»партиясыны траасы маанда белгілі болды. «Алаш» партиясы таратылып, оны мшелері ттындаланын сізді назарыыза жеткізіп трмын. Бкейханов — Дутов озалысыны крнекті белсенді мшелеріні бірі азір іздестіріліп жатыр. Газет мліметі бойынша «Алаш» партиясыны крнекті кілі аббасов Мскеуге барып, сізбен кездескен. аббасовты дереу ттына алып, Омбыа жіберуге, революцияа арсы озалыса атысаны шін революциялы трибуналды сотына тартуа бйры беруіізді сраймын».

Іс жзінде ш жздіктерді лтты-мемлекеттік рылыс бойынша айын баыт-бадары болан жо. Олар 1918 жылды басынан бастап Алаш автономиясына арсы шыа отырып, азастанны мдени-экономикалы артта алушылыы, халыны аса лкен жер аумаында шашыраы (Астраханнан ытайа дейін) орналасуы, лкені кп лтты сипаты аза мемлекеттілігін ру жолындаы басты кедергі деп есептеді. Олар аза мемлекеттілігі бір ана аза лты негізінде рыла алмайды, баса халытар оан «кедергі келтіреді» деп есептеді.

ш жздіктер лтты мселені шешуді мемлекеттік формасы «Тркі-татар» оамдастыын руда деп білді, басаша айтанда, бір ана тркі тілдік белгісіне арай Ресей мсылмандарын жасанды жолмен біріктіру идеясын ктерді. Сондытан оларды «Тркілер мен татар ландары жасасын!» деген раны партиямен аттас орган «ш жз» газеті рбір нміріні бірінші бетіне басылып отырды.

шжздіктерді кеестік автономия идеясын абыл алуы

Ал 1918 жылы кктемні аяында большевиктер аза кеестік мемлекетін руды дайынды жмыстарына кірісіп кеткен кезде шжздіктер ойланып жатпастан, кеестік автономия идеясын абыл алып, Кеес кіметін олдап шыты да, оны Алашордаа арсы кресін уаттады. Бл орталы Кеес кіметіне пайдалы болды. .Т. Жангелдинні айтуынша, «ш жз» партиясыны «Алаш» партиясымен арым-атынасы айындалан кезде, Кеес кіметі оан К. Тоысовпен байланыс орнатып, мына жадайды жзеге асыруды тапсыран: «Егер бл партия шыныменен Алашордаа арсы рекет етсе, онда оны бізді жаымыза тарту керек».

азастанны кеестік автономиясын ру мселесі бойынша жмыс одан рі жаласа тсті. РКФСР лттар істері жніндегі Халы Комиссариатыны.1918 жылы 12 мамырда йымдастырылан аза бліміні аса маызды міндеті аза Кеестік автономиясын руа дайынды жмыстарын жргізу болатын.

ырыз (аза) дала лкесіні ттенше комиссары болып таайындалан .Т. Жангелдин кеестерді Бкілазастанды съезін ткізуге дайынды жасау мен оны шаыру жмыстарына жауап берді. 1918 жылы 20 мамырда ол Сырдария, Жетісу жне Ферана облысты кеестеріні атару комитеттерінде болып, мына мселелерді анытап алды: «ырыз (аза) уездері ай билікті ол астында боланын алайды: Тркістан автономиясы немесе Кеестерді атару комитеті ме, ырыз (аза) лкесіні халы бір мемлекеттік рылыма бірігуге алай арайды? азатар тратын жерлерді алай біріктіруге болады? ырыз (аза) атару комитеттеріні съезін шаыру ажет деп есептейсіздер ме, егер солай деп йарсаыздар, ай мезгілде, ай жерде туін алайсыздар?». Сегіз кн ткен со, 1918 жылы 24 мамырда .Т. Жангелдин Кеестерді лкелік съезіні жаын арада шаырылатыны туралы Семей жне азастанны зге де облыстарына телеграмма арылы хабарлады.

Алайда лттар істері жніндегі Халы Комиссариатыны аза блімі мен Дала лкесіні ттенше комиссары .Т. Жангелдин де Кеестерді Бкілазастанды съезін шаыруа зірлік жмыстарын толы аятап лгірмеді. 1918 жылы жазда Азамат соысы мен шетелдік скери интервенцияны басталып кетуіне байланысты аза кеестік автономиясын ру жмысы баяулап алды.

1919 жылды басынан бастап ызыл Армияны жеіске жетуі барасында азастан а гвардияшылардан тазартыла бастады. Орал облысыны едуір блігі мен Торай облысы толытай азат етілді. Азат етілген ірлерде Кеес кіметі алпына келтірілді, облысты, уездік жне жергілікті жерлерде революциялы комитеттер рыла бастады.

Азамат соысы лі жріп жатан жадайда, азат етілген ауматарда сайлау йымдастыруа, Кеестерді алыпты жмыс істеуіне ммкіндік болмады, кезек кттірмейтін міндеттерді шыл рі оралымды трде шешетін ттенше билік органдары — революциялы комитеттер руды мірді зі талап етті. Сайлау ткізуге ажетті жадайлар бар жекелеген ірлерде кеестер йымдастырылды.

Революциялы комитеттерді йымдастыру мен ауылды, селолы жне болысты кеестер сайлауын ткізу шін облысты жне уездік орталытардан жергілікті жерлерге арнайы дайындытан ткен нсаушылар жіберілді. 1919 жылы 15 апанда Орал облысты ревкомыны лттар істері жніндегі блімі аза ауылдарына осындай 30 нсаушы аттандырды. 1919 жылы 3-4 апанда Атбе уездік Кеесіні атару комитеті сайлау ткізу шін ауылдар мен селолара жіберілетін жауапты ызметкерлерді тізімін бекітті. Орал облысыны ауылдары мен селоларында Кеес кіметі органдарын алпына келтіруде . йтиев лкен рл атарды. Оны басшылыымен 1919 жылы апанда ароба уезі мен баса да біратар болыстарда жергілікті кеестер сайлауы ткізілді. Бір ана Жымпиты уезінде 1919 жылы апан-наурызда 15 болысты, 169 ауылды кеестер рылды.

Мндай жмыстар азастанны а гвардияшылардан азат етілген згеде ірлерінде жзеге асып жатты. 1919 жылы жаза арай азастандаы Азамат соысы майдандарында «ызылдар» елеулі табыстара жетті.

азастанны Орталы жне Солтстік-Шыыс ке айматарын «атардан» тазарту процесі басталды.

азастан аумаыны а гвардияшылардан азат етілуіне жне Кеес кіметі органдарыны алпына келтірілуіне арай лтты-мемлекеттік рылыс проблемалары айта ктерілді. Алашорда кіметі бл проблеманы, жоарыда атап тілгендей, II Бкілаза съезіні арарларымен сйкес шешуге тырысты, ал орталы Кеес кіметі брынысынша аза автономиясын тапты принципке негізделген кеестік республика трінде йымдастыру жаында трды. Бл масатты жзеге асыру шін 1919 жылы 10 шілдеде РКФСР ХКК-ні декретімен В.И. Ленин ол ойан ырыз (аза) лкесін басару жніндегі революциялы Комитет (Казревком) рылды. Оны алашы рамына С. Пестовский (траа), А. Байтрсынов, В. Лукашев, . Жангелдин, М. Тнаншин, С. Мендешев, Б. аратаевтар кірді. р трлі уаытта Казревкома . йтиев, С. Арыншиев, А. Авдеев, А. лібеков, Б. Каралдин т.б. мше болды.

Революциялы комитетті басаруына Астрахан губерниясы аумаыны азатар мекендеген бліктері, Орал, Торай, Амола, Семей облыстары кірді. Казревком мемлекеттік билік жне мемлекеттік басаруды жоары органыны барлы міндетін атарды. Оны халыа білім беру, жмысшы-шаруа инспекциясы, ішкі істер, аржы, пошта жне телеграф, ділет, леуметтік амсыздандыру, жер блімдері, скери істер жніндегі аза лкелік комиссариаты, ебек ету міндеттерін жзеге асыру жніндегі комитеті болды.

Казревком 1919 жылы 10 шілдемен — 1920 жылы 10 азан аралыында 15 ай ызмет етті. Ол рылан кнінен бастап рылтай съезін шаыру жніндегі бар жмысты зі атарды. Казревкомнын іс-имыл ерекшелігі сол кез шін алашы кезектегі скери-саяси проблеманы маыздылыынан туындады, зіні бар ммкіндігін, кш-жігерін лкеде ызыл армияны жеісін амтамасыз етуге жмсауы тиіс болды. Казревком мшелері ызыл армия блімдерімен бірге алалар мен елді мекендерді атардан азат етуге атысты жне жергілікті жерлерде Кеес кіметі аппаратын руа кмектесті, азастанда соыс имылдарын жргізіп жатан Шыыс, Тркістан жне баса майдандар мен блімшелерді жауынгерлерін барлы керек-жаратармен амтамасыз етуге атсалысты.

аза революциялы комитетіні алай дегенмен де басты айналысан мселесі — азастан Кеестеріні рылтай съезін шаыруды зірлеу мен ткізу болды. Ол зінен зі іске аса салан жо. Ескеретін бір жайт: аза революциялы комитетіні рылуы Кеес кіметі мен Алаш озалысыны арасындаы белгілі бір ммілені крініс табуы еді. Оны алашы жне одан кейінгі рамына белсенді кеес ызметкерлерімен (. Жангелдин, Б. аратаев, С. Мендешев жне т.б.) атар большевиктерді арсыластары, Алаш озалысыны крнекті айраткерлері (А. Байтрсынов, Б. Каралдин, А. лібеков жне т.б.) кірді. А. Байтрсынов аза революциялы комитеті траасыны орынбасары болып таайындалды, ал Б. Каралдир Казревкомны хатшысы міндетін атарды.

Мндай мміле 1919 жылды жазындаы жадайда екі жаа да пайдалы болды. Бл Кеес кіметіне екі себептен пайдалы еді: біріншіден, ол осы іс-имылдарымен (азастан, Башртстан, Татарстан жне т.б. лтты автономиясын руа баытталан) халытарды белгілі бір блігін зіні одатасына айналдырды жне сонымен бірге лтты автономияшыларды леуметтік базасын лсіретті, ал екіншіден, 1919 жылды басында орталыы Орынборда рылмашы Башрт-аза автономиясын жзеге асыруды іс жзінде ммкін еместігін крсетті.[18]. Ал Алашорданы крнекті кілдеріні бл ммілеге амалсыз барандыына келетін болса, ол мынадай жадайлармен: 1918 жылы апанда Кеестерді Орта Азия халытарыны Тркістан («оан») автономиясын латуымен жне сол жылды кктемінде рамына азастанны отстік облыстары кірген Тркістан АКСР-іні рылуымен, осылара осымша е бастысы Кеес кіметіні Алашорда мемлекеттілігін руды іске аспайтындыына кзін жеткізуімен тсіндіріледі. Сол себепті Алаш озалысыны басшылары азастанны ауматы ттастыын алпына келтіру шін кеестік автономияны орнату идеясын абылдады.