Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 8 страница

рине, коммунистермен саяси-идеялы кзарастары йлеспейтін адамдарды бірігіп жмыс істеуі оайа тскен жо. Осы жне баса да иындытара арамастан, аза революциялы комитетіні сан ырлы ызметі Азамат соысын тезірек аятауа, Алаш озалысына атысушылара раымшылы жасау ісін зірлеу мен жариялауа жне е бастысы, патша кіметі блшектеп тастаан байыры аза жерін біріктіру негізінде аза Кеестік социалистік республикасын ру масатымен азастан Кеестеріні рылтай съезін шаыруа ммкіндік берді.

аза революциялы комитеті азастан Кеестеріні рылтай съезін шаыруды, болаша республиканы шекараларын анытауды барлы дайынды жмыстарын жргізді. Бл крделі міндеттерді жзеге асыруда Казревкомны жанында йымдастырылып, Ахмет Байтрсынов басшылы еткен аза республикасыны шекараларын анытау жніндегі Комиссия лкен рл атарды.

аза кеес автономиясын дайындау мен осы мемлекеттілікті негізінде аза жерін біріктіруде крделі де иын жмыс алашкы кезекте лы державалы пиылдаы шовинистермен толассыз крес барысында жзеге асырылды. лкен талас-тартыстар йымдастырылып жатан аза АКСР-іні рамына Орал, Семей, Амола, Торай облыстарыны едуір аймаын енгізу мселесі бойынша туындады. Даулы мселелерді шешу шін аза революциялы комитеті з кілдерін Омбы, Челябинск, Семей облыстарына жіберді. Тарихи ділеттілік шін аза жеріні аумаын белгілеуде болаша аза республикасыны шекараларын анытауда Кеес кіметіні басшысы Ленинні аза халыны кілдерін колдаанын атап ту керек.

Сонымен атар аза революциялы комитетіні жанынан Бкілаза съезін шаыруа дайынды мселесі бойынша рамына А. Байтрсынов, Б. Каралдин, С. Мендешев, В. Лукашев жне Петров кірген Ерекше комиссия рылды.

Комиссияа съезді шаыру мселесі бойынша нсау зірлеу тапсырылды, оны ішінде аза халына арналан нсау А. Байтрсынов, Б. Каралдин жне Б. Машева, ал орыстара арналан нскау В. Лукашев, Петров жне С. Мендешевке тапсырылды. Комиссия алашкы кезекте Кеестерді рылтай съезіне депутаттар сайлау тртібін дайындаумен айналысты.

Бірінші кезекте халыты андай топтары дауыс беру ыынан айырылады деген мселені талылауда Комиссия мшелеріні арасында белгілі бір келіспеушіліктер байалды..

Бкілаза съезін сайлау мселесін бекіту

1920 жылы 23 тамызда аза революциялы комитеті Кеестерді Бкілаза съезін сайлау мселесі бойынша нсауды тбегейлі бекітті, ол бойынша съезге сайлау ыы Орал, Торай, Семей, Амола облыстарыны, Астрахан губерниясыны азатар тратын блігіні (Бкей Ордасы) барлы ебекші халына берілді. лкелік басаруды рамына кірмейтін облыстар мен уезд азатарыны (Жетісу мен Сырдария, сондай-а Тркістан АКСР-іні кейбір облыстарыны трындары) кілдері съезге кеесші дауыс ыымен атысатын болды.

Сайлауа жне сайлануа діни сенімі мен мекен-жайына арамастан, 18 жаска толан, ебекші табына жататын ер жне йел азаматтар ылы деп есептелді. Сайлауа жне сайлануа ебексіз табыспен кн кретіндерді, саудагерлер мен алыпсатарларды, діни ызметкерлерді, брыны полиция мен жандармерия агенттеріні, Кеес кіметін мойындаандары туралы млімдемеген Алаш жне атар озалысына атысушыларды ы болмады..

1. жылды аяына арай азастанны негізгі аумаыны, 1920 жылы наурызда Жетісу жеріні а гвардияшылардан азат етілгенін айтты. Осыны брі аза АКСР-ін руды дайынды жмыстарын аятауа олайлы жадай туызды.

2. жылы 26 тамызда М.И. Калинин мен В.И. Ленин БОАК пен РКФСР ХКК-іні кеестік федерациялы социалистік мемлекет РКФСР-ді рамында, астанасы Орынбор аласында болатын. ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасын ру туралы Декретіне ол ойды.

ыркйекте барлы облыстарда, губерниялар мен уездерде кеестерді бірінші Бкілазастанды съезіне сайлау ткізілді.

Бкілазастанды съезге делегаттар сайлау науанын аятау арсаында, БОАК Президиумы аза революциялы комитетіні рамын айта арап шыып, 26 тамызда оны бекітті. Казревком рамына В.А. Радус-Зенькович, И.Д. Мартынов, В. Покровский, С.Д. Авдеев, А. Байтрсынов, С. Сейфуллин, X. аббасов жне т.б. енгізілді.

1920 жылы 4—12 азан аралыында Орынборда аза АКСР-іні жмысшы, шаруа, аза жне ызыл скер депутаттарыны рылтай съезі тті. Оан азастанны барлы облыстарынан 273 делегат жне Алтай губерниясы азатарынан 6 делегат атысты. Делегаттар рамы – 128 аза, 127 орыс, 18 баса лттарды кілдері, 197 коммунист пен оларды 4 жатаушыларынан трды. Коммунистерді ішінде азатар аз еді.

Алашорданы крнекті айраткерлеріні бірі лімхан Ермековті (азастан Кеестері рылтай съезіні делегаты) айтуынша «... съезд басталана дейін... Арганчеевті (С. Арыншиев. — К.Н.) птерінде Жангелдин, Мендешев, лихан Бкейханов жне басалар атысан аза делегаттарыны (партияда барлар мен жотар) мжілісі ашылды... Мжіліс едуір ке клемде тті. Оан лібеков пен йтиев, сондай-а Смал Сдуаасов... атысуа тиіс болатын. Меніше Сейфуллинні тобы болмады. Мжілісте партия мшелері мен партия атарында жо азатарды арым-атынасы туралы мселе ойылды. Съезде азатарды лтты, трмысты жне шаруашылы ерекшеліктеріне атысты мселелерде бірігіп дауыс беруге шешім абылданды... Сейфуллин келген со, Жангелдин мен Сейфуллинні солшыл (коммунистік. — К.Н.) тобы рылды да, бл шешімні іске асуына кедергі келтірді».

Бдан съезде тек ана аза депутаттарынан тратын фракция ру рекетіні . Жангелдин, С. Сейфуллин, А. Досов жне баса коммунистерді арсылы білдіруімен іске аспай аланын байауа болады.

Съезді кн тртібі

Съезді кн тртібіне 15 мселе енгізілді: президиумды, мандатты жне редакциялы комиссияны сайлау, комиссияларды (кімшілік, скери, жер, экономикалы, рылыс) сайлау, секцияларды анытау (халыа білім беру, денсаулы сатау, ділет, леуметтік амсыздандыру мен аржы) жне оларды кілдерін сайлау, аза революциялы комитетіні есебі, аза халы ебекшілеріні ыты декларациясы, азы-тлік, жер, скер мселелері, КазОАК мен КазАКСР ХКК-ін сайлау.

азастан Кеестеріні рылтай съезі абылдаан аса маызды саяси жат «ырыз (аза. - К.Н.) АКСР ебекшілері ытарыны декларациясы» болып табылады. Декларация аза АКСР-іні рылуы жне оны йымдары мен ызметіні басты принциптерін белгіледі. Декларацияда ебекшілерді зара атынастарыны негізі «ендігі РКФСР-а енетін лттарды зара сенімі мен тсіністігіне негізделетін тыыз жне туысанды байланыста болып табылады» деп атап крсетілді.

аза АКСР-іні рылуы. Съезд былай деп млімдеді: «ырыз (аза) халыны саналы ебекші барасы республиканы ебекші халытарыны бірттас ынтыматы улетіне енеді... ал оны басты міндеті «адамды адам анауын, оамны таптара блінушілігін толы жою..., социалистік оам орнату». Съезд делегаттары 1920 жылы 26 тамыздаы БОАК пен РКФСР ХКК-іні Автономиялы ырыз (Казак) Социалистік Кеестік Республикасын ру туралы декретін птап, малдады. Декретте «Автономиялы ырыз (аза) Социалистік Кеестік Республикасыны басару органдары жергілікті депутаттар Кеестері, ырыз (аза) Социалистік Кеестік Республикасыны Орталы Атару Комитеті мен Халы Комиссарлары Кеесі болып табылады», — деп атап крсетілді.. КазАКСР-іні арамаына 1917 жыла дейінгі шекарадаы Амола облысыны Атбасар, Амола, Ккшетау, Петропавл уездері жне Омбы уезіні бір блігі; Семей облысыны Павлодар, Семей, скемен, Зайсан жне араралы уездері: Торай облысыны останай, Атбе, Ырыз жне Торай уездері: Орал облысыны Орал, Лішін, Темір, Гурьев уездері арады. Республиканы рамына бл облыстардан баса Маыстау уезі, Каспий жаалауы облысыны Красноводск уезіндегі 4- жэне 5-Адай болыстары, сондай-а КАКСР-іні рамына Астрахан губерниясынан Синеморье болысы, Бкей Ордасы, бірінші жне екінші Приморский округіні азатар оныстанан жер ауматары енгізілді. КАКСР-іні рамына Орынбор губерниясы да енді. Орынбор республиканы алашы астанасы болды (1925 жылы дейін). Ресми мліметтер бойынша 1920 жылы кзде республиканы жер аумаы 1 871 239 шаршы версті амтыды, халыны саны - 5 046 000 адам, оны 46,6%-ын азатар рады.

Амола жне Семей облыстары азАКСР-іні рамына бірден енгізіле салмаанын айтып ту керек. Кеестерді рылтай съезі бл мселені талылай келіп, ол облыстарды басаруды бірден азАКСР-іні ХКК-не енгізу бл жер ауматарыны шаруашылы ызметіне кері сер етуі ммкін деп есептеп, оларды басаруды 1921 жылды басына дейін Сібір Революциялы комитетіне алдырды, республиканы азОАК-і мен ХКК-іне бл облыстарды басаруды з олдарына алуды дайынды жмыстарын таяу уаытта аятауды міндеттеді.

1918 жылы кктемнен Тркістан АКСР-іні рамында болып келген Жетісу мен Сырдария облыстарын аза АКСР-іне осу туралы мселе осы облыстар кілдеріні съезінде шешілуге тиіс болды..

азАКСР-іні рылуы лкені оамды-саяси жне леуметтік-экономикалы мірінде елеулі оиа болып табылды. Осыны нтиже-сінде, тапты принциптер негізіндегі Кеестер формасында болса да, байыры аза жеріні едуір аумаында азастан мемлекеттілігі рылды. КАКСР-іні рылуы мен Ресей империясыны бодандыы тсында ыдырап кеткен азастанны ауматы ттастыы алпына келтіріле бастады. азастаннын ауматы ттастыын алпына келтіру аза халыны болаша тарихи тадыры шін аса маызды рл атарды. Сондытан да бл аса иын да крделі проблеманы шешу стінде Алашорданы брыны айраткерлері мен Кеес кіметіні белсенді жатаушылары да (А. Байтрсынов, . Ермеков, Б. Каралдин жне басалар — бір жа, С. Мендешев, С. Сейфуллин, . Жангелдин таы басалар — екінші жа) здеріні идеялы жне саяси келіспеушіліктерін лт мддесі шін ысырып ойып, бар жан-тндерімен жмыс істеді.

рылтай съезі зінін кн тртібінде аралан мселелер бойынша (жер мселесі, экономикалы рылыс туралы, кімшілік мселесі, ділет, леуметтік амсыздандыру, аржы, халыа білім беру, денсаулы сатау жне басалар бойынша) біратар шешімдер абылдады.

Съезд жаттарында жер туралы саясата атысты аза кедейлері мен шаруаларды (оныс аударушы. — К.Н.) мддесін амтамасыз ету мселесі «сіресе ырыз (аза) ебекшілеріні алы барасын - патша кіметі мен Ресей буржуазиясынын тонаандары» атап крсетілді.

Жерге оныстандыру мселесінде «патша кіметі отарлау саясатынын алдытарын жне ол тудыран ділетсіздік атаулыны брін жою» шаралары арастырылды.

Кеестерді рылтай съезі 1920 жылы 12 азандаы орытынды мжілісінде аза АКСР-і Орталы Атару Комитетін (азОАК) 76 мше мен 25 кандидаттан сайлады. азОАК-і Президиумыны рамына С. Мендешев (траа), В.А. Радус-Зенькович, . Жангелдин, И.А. Акулов, С. Сейфуллин, И.Ф. Киселев, Б. Алманов, А. Досов, Г.А. Коростелев, П.И. Ступпелер енді.

азОАК-і Республика кіметі — Халы Комиссарлары Кеесіні рамын 14 адамнан бекітті жне оан республиканы бкіл атару билігін тымен берді. аза АКСР-і ХКК-ні траалыына В.А. Радус-Зень-таайындалды.

49 азастан Кеестеріні учредительдік сьезі. азССРні рылуы.

аза Кеестік Социалистік Республикасы — брыныКСРО рамында болан одатас республикаларды бірі; ол1920 ж. 26 тамызда рылды жне алашы кездеырыз АКСР-і деп аталып,РКФСР рамына кірді,1936 ж. 5 желтосанда одатас республикаа айналды. КСРО-ны Азиялы блігіні отстік-батысында орналасты, солтстігінде РКФСР-мен, отстігінде Трікмен КСР-мен,збек КСР-мен жнеырыз КСР-мен, шыысындаытаймен шектесті, батысындаКаспий теізі. аза КСР-ы — жер клемі жаынан РКФСР-ден кейінгі екінші, халыны саны жаынан РКФСР менУкраинадан кейінгі шінші одатас республика болды. Жері 2724,9 мы км². Астанасы —Алматы аласы. кімшілік жаынан 19 облыса, 210 аудана блінді, 82 аласы болды.

 

аза КСР — жмысшылар мен шаруаларды социалисттік мемлекеті, КСРО рамына кіретін одатас кеестік социалды республика.Конституциясы аза КСР Кеестеріні Ттенше 10-съезінде1937 ж.26 наурызда бекітілген. Мемлекет кіметті Жоары органы — бір палаталы аза КСР Жоары Кеесі, оны халы 27 мы трыннан бір депутат есебімен 4 жыласайланатын.Жоары Кеесті сессиялары аралыындаы мемлекет кіметті жоары органы — аза КСР Жоары Кеесіні Президиумы болып таайындалан. Жоары Кеес Республика кіметін — аза КСР Министрлік Кеесін рды, аза КСР задарын абылдады.Облыстар менаудандарда,алаларда,ауылдарда ебекшілердепутаттарыны тиісті Кеестері кіметті жергілікті органдары болып табылатын. Оларды халы 2 жыла сайлайтын. КСРО Жоары Кеесіні лттар Кеесіне аза КСР-ы 32 депутат жіберген. Жоары сот органы — аза КСР Жоары Кеесі 5 жыла сайлайтын Жоарысот. Оны рамында 2 сот коллегиясы (азаматты жне ылмысты істер бойынша) жнеПленум бар. Сонымен атар Жоары Сотты Президиумы ралды. аза КСР прокурорын КСРО Бас прокуроры 5 жыла таайындалатын болан.

АЗА КЕЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫ (КСР) – 1936 – 91 ж. КСРО рамында болан одатас республика. 1936 ж. жаадан абылданан КСРО Конституциясына сйкес РКФСР рамынан шыып, жеке одатас республикаа айналды (. аза АКСР-ы). 1937 ж. наурызда респ. Кеестеріні ттенше 10-съезі тіп, . к. с. р. конституциясы абылданды. КСР-ні мемл. кіметі – Жо. Кеес пен республика кіметі – ХКК рылды. Республиканы нраны, елтабасы, мемл. туы бекітілді. 1937 ж. маусымда ткен съезінде лкелік партия йымы азастан коммунистік партиясы (КП) болып айта рылды. Брыны 6 облыса осымша жаадан останай, Солт. азастан (1936), Гурьев, ызылорда, Павлодар (1938), Жамбыл, Семей, Амола (1939) облыстары осылды. 1937 – 38 ж. елде жаппай уындау науаны жргізілді (. Саяси уын-сргін). 2-дниежз. соыс жылдарында (1941 – 45) азастанда ондаан скери рамалар жасаталып, 1 млн-нан астам адам соыса атысты. Соыс жылдары КСР нерксібі КСРО-ны батыс аудандарынан кшіріліп келінген ксіпорындарды есебінен едуір лайды. 142 ксіпорын ыса мерзім ішінде іске осылды. Ксіпорындарды жмысшылары мен ызметкерлерінен баса 1 млн-нан астам адам КСР-на орналастырылды. Оларды ішінде депортацияа шыраан халытар да болды (. Депортация). КСР-ны а. ш. майдан мен тылды азы-тлікпен амтамасыз етті. Ер-азаматтарды майдана кетуіне байланысты а. ш-нда негізгі жмысты йелдер атарды (. азастан екінші дниежзілік соыс жылдарында). 1944 ж. жаадан Ккшетау, Талдыоран облыстары ашылды. Соыстан кейінгі жылдары КСР-да экономика мен мдениетті ктеру шаралары іске аса бастады. КСР соыс кезінде жаудан босатылан 12 ала мен 45 ауданды з аморлыына алып, олара арнаулы мамандар аттандырып, рал-саймандар, азы-тлік, киім-кешек тиелген эшелондар жнелтті. 1946 ж. аза КСР А ашылды. 40 – 50 ж. бас кезінде кеестік цензура оамны дамуын ата баылауа алды. Орталыта “Ленинград ісі”, “Дрігерлер ісі”, КСР-де олдан жасалан “Бекмаханов ісі” бойынша бір топ жетекші алымдар удаланды. И.В. Сталин лгеннен кейін (1953 ж., наурыз) 1953 – 54 ж. жоары билікте зара айтыс рістеді (. Кеес одаы коммунистік партиясы). азастанда Орталыты шешімімен КП-ны 1-хатшысы Ж.Шаяхметов орнынан алынып, П.К. Понамаренко жіберілді. 1954 ж. орт-ты шешімімен ты жне тыайан жерлерді игеру басталды. РКФСР, Украина, Белоруссия, т.б. республикалардан ты игеруге 640 мы адам келді. Егістік клемі 27 млн. га-дан асып, 1950 жылмен салыстыранда 2,5 есе артты. Ты игерумен бірге нерксіп те ауырт дамыды. 200-ден аса ірі нерксіп орындары ашылды. Мойынты – Шу (438 км), Амола – Павлодар (428 км), скемен – Зырян (171 км) т. ж-дары салынды. Халыты трмысы мен мдениеті ктеріліп, 1958 ж. желтосанда Мскеуде аза нері мен дебиетіні онкндігі тті. Ты жне тыайан жерлерді игеруден аза халы экон., леум., мдени зардаптар да шекті. Жергілікті халыты лес салм. 29%-а дейін азайды. аза а-дары шалайда ошауланып, мектептері жабылып алды. Есепсіз кп жыртуды салдарынан жер эрозиясы пайда болды, мал жайылымына пайдаланылатын жерлер тарылды. 60-жылдардан бастап экономикаа ыл.-тех. прогрестік жетістіктері ке клемде енгізіле бастады. КСР-ді жетекші ксіпорындары соы технологиямен жаратанып, дние жзіндегі тадаулы мекемелер дрежесіне жетті. Автоматика, телемеханика, электронды есептеу техникалары енгізілді. Автопарктер едуір сті рі жаарып отырды. Біра, экономика ндіріс аладарын кеейту, жаа шикізат кздерін тарту, кадрлар санын кбейту есебінен дамып, нерксіпті шыарушы жне деуші салалары арасында сйкессіздік лая тсті. 1970 ж. республикада кімш. згерістер болып, жаадан Торай, Маышла, Жезазан облыстары рылып, облыстар саны 19-а жетті. 70 – 80 ж. КСР агр.-нерксіпті республикаа айналды. Экономиканы жалпы крсеткіші жаынан республика одата 3-орына (РКСФР мен УКСР-дан кейін) ктерілді. Тсті металлургия (мыс, никель, боксит, орасын, мырыш, т.б. сирек кездесетін металдар орыту), кмір, химия, жеіл (жн, былары ндіру), тама (ет, балы, май ндіру, тз ндіру) нерксіптері жне асты пен мал ш. бойынша КСР одатаы жетекші республикаа айналды. Дегенмен, КСРО-ны райтын, толы те ылы 15 республиканы атарында саналанымен, КСР кіметіні билігі шектеулі болды. Кптеген аса маызды ндіріс орындары Мскеуге тікелей баынды. Ел басшылары шетке тікелей зі шыа алмады. арулы Кштер орталыты олында болды. Кеес оамында кеінен орын алан келесіз былыстар (тегермешілік, кз бояушылы, жеке адамдарды ктермелеу, т.б.) КСР-да да кеінен орын алды. Оан орталыты жергілікті халыпен есептеспей, республика басшылыын зі таайындауы осылды. 1986 ж. 16 желтосанда СОКП ОК-і азастан компартиясын за жылдар басаран Д.А. онаевты орнынан алып, орнына республикада брын болмаан Г.В. Колбин жіберілді. Нтижесінде, Алматыда студент жне жмысшы жастарды бас ктеруі болды (. Желтосан ктерілісі). Экономикадаы келесіздіктер, одатас республикаларды орталыа ашы наразылыыны кшеюі Кеестер одаыны тарауына алып келді (. Беловеж келісімі). 1991 ж. КСРО тарады да, КСР туелсіз республикаа айналды;

50 Орта Азияны лтты-территориялы блінуі: себебі, салдары.

Ж. мамыр айында ткен Тпкістан лкесіні съезінде Тркістан кеестік Автономиясы жарияланды. Тркістан республикасыны рамына Тркістан лкесіні брыны Сырдария жне Жетісу облыстары кірді.

Осы жылды азан айында Тркістан дкесі Кеестеріні І съезінде Тркістан КСР-ні конституциясы бекітілді. Бл конституцияны абылдауда 1918 жылы шілде айында Кеестерді бкілресейлік съезінде абылданан РКФСР-ді конституциясы негізге алынды. Интервенция мен азамат соысы Тркістан республикасыны РКФСР-ді рамына енуін мемлекеттік-ыты трде рсімделуіне кедергі келтірді. Тек 1920 жылды ыркйек айында ткен Тркістан кеестеріні 1Х съезінде Тркістан КСР-ні РКФСР рамына кіруін зады трде рсімдеді. 1921 жылы 11 суірде БОАК Тркістан Автономиялы Кеестік социалистік Республикасыны рылуы туралы декрет абылдады.

Тркістан АКСР-ні рылуы мен дамуын Орта Азияда кеестік лтты-мемлекеттік рылымыны алашы кезеі деп арастыруа болады. Бл экономикалы жне мдени дамуды ртрлі сатысында тран ртрлі трмысты ерекшеліктері бар жиырмадан аса Орта Азия халытарыны басын біріктірген территориялы автономия болды.

Тркістанды лтты-территориялы межелеу мселесі 1921 жылды 11 суіріндегі декрет абылданана дейін ктерілді. Алайда, межелеуді жргізу лкен дайындыты талап етті, ал осы кезде аймата жадай шиеленісе тсті. Айматаы леуметтік-экономикалы ахуал здіксіз соыстар мен ктерілістерді нтижесінде иындай тсті. 1920 жылды басына дейін Закаспийде аылшындар мен агвардияшыларды жне біріккен Хиуа жне оан хандытарына арсы соыс жріп жатты. Феранада басмаш рылымдары белсенділік танытса, 1920 жылды суіріне дейін Жетісу майданы жойылмаан еді. 1920 жылы маусымда Верныйда антикеестік блік шыты. Тек Хиуа мен Бхараны аланнан кейін ана Орта Азиядаы жаа лтты-территориялы бліністері мен айта рылан аза АКС Р-ні шекарасын анытау мселесін шешуге наты ммкіншілік туды.