Ресейдегі апан ткерісіжне оны -станны демократияландыруына сері 9 страница
Брыны Бара мен Хиуа хандытарыны орнына жаадан Хиуа жне Бара республикалары рылды./1/1920 жылы азандаы ырыз (аза) АКСР Кеестеріні рылтай съезінде, Тркістанны аза облыстарын взв АКСР-ні рамына осу ммкіндіктері талыланды. Айматаы саяси-экономикалы жадайды крделі болуынан, Орталы Азияда мемлекетерді шекараларын лтты рамына арай блу тек 1924 жылы ана іске асты. 1921 жылы Тркістан, Бара жне Хорезм лтты республикаларын экономикалы біріктіру ісі жзеге асты.
Жылды 25 ыркйегіндегі Жанкелдин, лібеков, Медешев жне т.б. атысан Облбюроны мжілісінде КССР кеесіні съезінде республиканы шекарасын анытауа атысты жасалан баяндаманы тезисі тыдалды. Мжілісті шешімі бойынша аза АКСР-іне азатарды Сырдария облысыны Торайа кшкенге дейінгі мекендейтін жерлері осылсын деген шешім абылданады. Ал осы Сырдария облысыны берілетін блігін наты анытау кімшілік блу секциясына жктелді.
Жылды басына арай Тркістандаы жер-су реформасы жргізіліп болан еді. аза АКСР-і кіметі лтты Халы комиссариатына, Тркістан Орталы Атару Комитетіне Сырдария жне Жетісу облыстарын аза АКСР-ні оластына беруі туралы нсау беруін тінді. лтты Халы комиссариаты коллегиясы осы мселеге байланысты аза АКСР-і кіліні баяндамасын тыдап, 1922 жылы 21 наурызда «РКП(б) –ны Х1 съезінде мжілісте аталан мселені жан-жаты талылап, дрыс шешім абылдау шін ырыз республикасы мен Тркістан республикасыны кілдерін шаыру туралы шешім абылдады. 1922 жылы 4 суірде Москвада РКП(б)–ны Х1 съезіні азастан мен Тркістаннан келген делегатарыны Сырдария мен Жетісу облыстартын аза АКСР-іне осу туралы мселесі арастырылан мжілісі тті.Мжілісте:«Тркістан республикасыны екі облысын (Сырдария жне Жетісу облыстарын) ырыз республикасына осу туралы мселені шешу Тркістан Коммунистік партиясыны Орталы комитетіне жне ырыз РКП(б) Облысты комитетіне алдын-ала талыланып, шешілсін) деген шешім абылдады /2/.
Тркістандаы екі аза облысын аза АКСР-іне осу туралы мселе.лтты-территориялы межелеуді жргізуді Орта Азия халытары шін де орта мселе болды. Орта Азия республикалары арасында лтты-территориялы межелеуді жргізу крделі мселе болды.Мндаы халытарды тарихи байланыстарыны тереде жатуы, мен лттарды бір-бірімен аралас жне тыыз орналасуы лтты республикаларды шекараларын анытауда кптеген иындытар туызды. Сондай-а, экономикалы орталытармен елді мекендерді блу мселелері тыырыа тіреліп отырды. Экономиканы даму дегейімен, халыты лтты рамы туралы статистикалы мліметерді аздыы жадайды одан рі иындатты.
Жылы 16-ыркйекте Тркістан автономиялы кеестік социалистік республикасыны Орталы комитетіні Ш-ші Ттенше сессиясы збек КСР-і мен Тркмен КСР-іні аза аудандарын аза АКСР-іне беріп, ара-ырыз жне Тжік автономиялы облыстарын ру туралы шешім абылдады. Осы жылы 25-ыркйекте РКП(б) ОК саяси бюросы бл шешімді малдады, біра РКФСР-ді рамында болатын ара-ырыз автономиялы республикасын руды ажет деп тапты. Сонымен атар Ходжейлі, оырат аудандарын жне ТАКСР-ні Амудария облысыны Шымбвай уезін ара-ырыз автономиялы облысына осып, аза АКСР-іні рамына енгізу туралы сыныс жасады /3/.
Орта Азия мен азастандаы лтты-территориялы межелеу» туралы маызды жат 1924 жылы 14 азанда ткен 11-шаырылымдаы БОАК-ні П сессиясында абылданды. Бірінші тарма бойынша збектерге ТАКСР-ні рамынан шыып, збек КСР-ін руа ы берілді. Екінші тарма бойынша осындай ыа тркмен халы да ие болды. Орта Азия мен азастандаы лтты-территориялы межелеу Мскеудегі орталыты, соны ішінде РКП(б) Орталы Комитетіні тікелей басшылыымен, баылауымен тті. Осы масатта РКП(б) Орталы Комитетіні Орта Азиялы бюросы жанына жне р лтты республикаларды жеке комиссия блімшелері рылды.
Жылы 31 атарда РКП(б) Орталы Комитетіні йымдастыру бюросы (Оргбюро) РКП(б) Орталы Комитетіні хатшысы, рі РКП(б) ОК-ні Орта Азия бюросыны траасы Я.Э.Рудзутака Ташкентте ТркАКСР-ні, Бар жне Хорезм КСР-ларыны жауапты ызметкерлерімен Орта Азияны болашата лтты принциптеріне арай мемлекеттік межелеуді ммкіндігі жне масаттары туралы кеес ткізу туралы тапсырма берді./4/ Кеес 1924 жылы наурызда ткізілді. Тркістанны лтты-территориялы межеленуі туралы Тркістан коммунистік партиясыны оргалы комитетіні хатшысы А.Рахымбаев баяндама жасады./5/. Кееске атысушылар межелеуді жргізілуін олдады. ТуркЦИК-ті траасы Айтаов з сзінде Орта Азияны лтты-территориялы межеленуін жне Трікмен халыны бірттас Кеес республикасына бірігуіні олайлы екенін атап айтты.
Жылы 23-24 наурызда Ташкентте ТКП-ны ОК пленумы болды, онда лтты-территориялы межелеу туралы мселе арастырылды... Межелеуді дер кезінде ктеріліп отырандыы, сонымен атар межелеу туралы ртрлі пікірлер айтылды. Осы пленумда республикадаы трын халытар арасындаы айшылытарды шешуде лтты-мемлекеттік межелеуді іске асыру керек екендігіне тоталды.
Орталы Азия республикалары арасында лтты-территориялы межелеуді жргізу аса крделі мселе болды. Мндаы халытарды тарихи байланыстарыны тереде жатуы мен лттарды бір-бірімен аралас жне тыыз орналасуы лтты республикаларды шекараларын анытауда кптеген иындытар туызды. ондай-а, экономикалы орталытармен ірі елді-мекендерді блу мселелері кп жадайда тыырыа тіреліп отырды. Экономиканы даму дегейімен, халыты лтты рамы туралы статистикалы мліметтерді мардымсыздыы жадайды одан рі иындатты. Осыны брі лкен дайындыпен кптеген жмысты талап етті. Осы масатта арнайы (б)РКП ОК Орта Азиялы бюросы жанынан жне р лтты республикаларды жеке комиссия блімшелері рылды.
РКП(б)-ны XII съезінен кейін Орта Азия республикаларыны партия жне Кеес органдары РКП(б) орталы комитетінен Орта Азияны лтты территориялы жаынан межелеуді жргізу мселесін арауды срап тілек білдірді. аза АКСР кіметі кеестерді IV - съезінде 1924 жылы атарда берген есебінде Жетісу мен Сырдария облыстарындаы аза аудандарын осу туралы мселе орталы партия жне мемлекет органдарыны алдына іс жзінде ойылды. ркістан кеестеріні XII-съезіні делегаттары здеріні сйлеген сздерінде межелеу жніндегі мселені тез арада шешу ажеттігін ерекше атап крсетті.
Жергілікті йымдарды пікірлері аныталаннан кейін мселені талылау РКП(б) орталык, комитетіні Орта Азия бюросы мен орталы партия органдарына кшірілді. онымен атар, С.ожанов 1924 жылы 10 наурызда ткен лтты-территориялы межелеуге байланысты мжілісте Орталы Азияны федерацияа, онда да экономикалы жаынан емес, саяси кімшілік жаынан біріктіру туралы сыныс жасады. Ал 1924 жылы 26 тамыздаы РКП Киробком Президиумыны мжілісінде Медешев ТркАКСР-і мен арадаы шекараны межелеуге байланысты баяндама жасайды. Медешев республикалар арасындаы шекараны анытауа р елден ш адамнан кіл атысан комиссияны крделі жне келісімді жмыс атарып жатандыы жайлы хабардар етіп, біраз арама-айшылытар тудырып отыран мселелерге ерекше тоталып, комиссияны лтты-территориялы межелеуге атысты шешімдеріні орытындысымен таныстырды.
Жылы 9-суірде РКП орталы комитетіні саяси бюросы жергілікті йымдарды сыныстарын арап, лтты мемлекеттік межелеуді жргізілуін негізінен малдады. Орта Азияны жаадан рылатын республикалары мен облыстарыны этнографиялы, саяси жне экономикалы карталарын осып, барлы материалдарды зірлеп, партияны орталы комитетіні арауына беру РКП(б) орталы комитетіні Орта Азия бюросына тапсырылды. 1924 жылы суірді соында РКП(б) орталык, комитетіні Орта Азия бюросы мен Тркістан компартиясы орталы комитетіні бірлескен мжілісінде Орта Азияны межелеуді зірлеу жне жргізу жнінде жмыс барысы аралды /6./ Орта Азияны межелеуді зірлеу жне жргізу жнінде аза, збек жне трікмен осалы ш комиссия рылды. Орта Азияны межелеу туралы комиссияны материалдарын арап, РКП(б) орталы комитетіні Орта Азия бюросы 1924 жылы 12-мамырда одаты екі республика-збек пен Трікмен жне автономиялы екі облыс- ара-ырыз жне збекстан рамында болатын Тжік автономиялы облыстары рылсын,ал Тркістанны аза аудандары аза АКСР-і рамына осылсын деен шешім абылдады. Комиссияны шешімдері мен РКП(б) комитеті Орта Азия бюросыны шешімі партияны орталы комитетіне тапсырылды.
Жылы 27 ыркйектегі РКП(б) Киробком Президиумыны мжілісінде араалпа халы атынан келген делегацияны тініші тындалды. Мжілісте араалпа делегациясы кілдері Досназаров пен Бекімбетов баяндама жасайды. Баяндамашылар брын патша заманында араалпатарды жапа шеккенін жне оны Кеес билігі орнаан кнні зінде тотамай отыранын баяндайды. Олар кіметті межелеу басталана дейін олармен санаспай келгенін кінішпен еске алып, Орталы Азия ОК бюросы араалпа автономиялы облысын ру жнінде мселе ктергенін, біра оны ай республикаа блетіні жайлы наты шешім абылдамаанын айтады.
Yen;лтты территориялы межелену негізінде ТАКСР-ны брыны Жетісу жне Сырдария облыстарыны кптеген жерлері аза АКСР-не арайтын болды. 1924 жылы арашадан бастап бл облыстарды басару ісін республика кіметі ран революциялы комитет жргізді. аза АКСР-не осылан жеке уездері мен болыстарыны шекарасын анытау бірнеше айа жаласты. Межелеуді орытындысы бойынша азастана азалы, Амешіт, Тркістан, Шымкент уездері жне улиеата уезіні кпшілігі, Сырдария облысындаы Ташкент жне Мырзашл уездеріні бір блігі, Самаранд облысы, Жиза уезіні кшпелі алты болысы ауысты. Жетісу облысынан Алматы, Жаркент, Лепсі, апал уездері, Бішкек уезінен Георгиев, Шу, араоныс болыстары осылды /7/.
РКП(б)-ны (1925 ж.1-7 желтосанда) ткен У азастанды конференцисы атап ткендей, отстік аудандарыны республиканы баса аудандарымен осылуы, Орынбор губерниясында негізінен орыс халы орналасандытан республика орталыын аза халыны тыыз оныстанан елді мекеніне кшіру ажеттігі туындады.
АКСР-ні жаа астанасын тадау кезінде Атбе, Амола, Шымкент, Семей, немесе Алматы алалары сынылды. Тадау Амешіт аласына тсті. 9 апанда АКСР-іні ОАК осы мселе бойынша шешім абылдап, 1925 ж.6-суірде Бкілресейлік ОАК-ні Президиумы Орынбор губерниясыны АКСР-ні рамынан шыарылуы туралуы аулы абылдап, арнайы рылан комиссияа оларды шекарасын белгілеуді тапсырды. /8/
Ж. 15-19 суірінде жаа астанада Амешітте аза Республикасы Кеестеріні съезі тті. «Кеестерді Бесінші съезі аза Республикасы мырындаы елеулі бетбрыс болды. Мнда е алащы рет республиканы барлы аудандарынан кілдер жиналды. Арнайы шешіммен халыты натылы тарихи «аза» атауы алпына келтіріліп, аза республикасы деп аталды. Сонымен атар республика астанасы Амешітті аты згертіліп, ызылорда деген жаа ата ие болды. Осы кндері мерзімді басылымдар, тіпті ылыми басылымдарды зі одатас республикалар арасындаы шекара орталыты басаруымен белгіленді деп жазып жр. Орталы мемлекеттік мраат, Республика Президенті мрааттарыны жаттарына сйенсек, бл мселелермен БОАК-ні арнайы рылан кімшілік комиссиларды , атарушы жне за орындарыны айналысанын креміз. Болаша шекараны белгілеудегі жергілікті билік органдарыны жне трылыты халыты пікірімен санаса отырып абылдаан шешімдері жиі-жиі «делимитизация» терминімен белгіленбесе де, хаттамалар, актілер, шекараны крсетулері бл зады термині бкіл белгілерін айындап берді.
Жылы Орта Азиядаы лтты-мемлекеттік межелеу аяталды. Осы кезде аза АКСР-іні рамына Сырдария жне Жетісу облысы, ара-алпа автономиялы облысы, Самаранд облысы жне кптеген уездер осылан болатын. Осындай иын жадайда аза халыны тарихи жерлері з иелеріне айтарылды, жерлерді осылуынан республика халыны саны сіп, 1926 жылы сана бойынша 6,6 млн адам болса, оны 3,6 млн азатар еді, яни, азатар республика трындарыны 61%-рады, орыстар - 1,2 млн. (18%), украиндытар - 0,8 млн. (12%) /9/.
51.1930 жылдардаы оамды саяси мір, аза Кеестік Социалистік Республикасыны Конституциясыны абылдануы
аза КСР – іні рылуы.
1936 жылы желтосанны 5–інде КСРО Кеестеріні Ттенше VIII съезі Кеес мемлекетіні жаа негізгі заын – КСРО Конституциясын абылдады.
Он бір Одатас республикасыны социалистік федерациясы рамына автономиялы республикадан одатас республика етіп айта рылан аза Кеестік Социалистік Республикасы да енді.
1937 жылды наурыз айында азастан Кеестеріні Ттенше X съезі абылдаан Конституциясында - Республикасыны саяси негізі – ебекшілер депутаттарыны Кеестері:
- Республиканы экономикалы негізі – социалистік шаруашылы жйесі жне ндіріс ралдары мен рал – жабдытарына социалистік меншік деп атап тілді. аза КСР – і КСРО рамына ерікті негізде енді жне мемлекеттік, экономикалы, мдени рылыс міндеттерін шешуде барлы ытара ие болды. азастан жалпыодаты ебек блісінде з орнын алды.
1937 жылы желтосанда КСРО Жоары Кеесті сайлауы ткізілді. Оан республикадан 44 депутат сайланды:кееші Т.Кузембаев, мнайшы С.Зурбаев, комбайнер И.Логвиненко, сауыншы С.Онгарбаева.
1938 жылы маусым - аза КСР Жоары Кеесіні сайлауы ткізілді. Оан барлыы 300 депутат сайланды: 112 – сі жмысшы; 116 – сы колхозшы; 152 – сі аза; 60 – сы йел, оны 27 – сі аза йелі.
1938 жылы 15 шілде - аза КСР – і Жоары Кеесіні бірінші сессиясы болып, оны Ж. Жабаев ашты. 1939 жылы желтосан – жергілікті Кеестеріні сайлауы ткізіліп, оан 48762 депутат сайланды.
аза КСР рылуыны тарихи маызы.
20-30 жылдар кезеіні орытындысы:
Тиімді жаы:
1. аза халыны саяси тедікке территориялы автономия ыына олы жетті.
2. Индустриясы жедел дамыды.
3. Мдениет, білім беру саласында табыстара ол жетті.
Тиімсіз жаы:
1. Экономика мен мдениет саласында ол жеткен табыстар тым ымбата тсті.
2. Тоталитарлы, казармалы жйе орныты.
3. оамдаы табыстар сталиндік атал идеологиялы ыспа оршауында алды.
52. XX асырды 20-30 жылдарындаы азастандаы мдени рылыс.
Кеес кіметі орнауымен бір мезгілде мдениетті айта ру шаралары жзеге асырыла бастады. Елде аарту ісін дамытуа баса назар аударылды. азаты лт зиялылары шыармашылы трыда табысты ебек етіп, мдени рылыс барысын жеделдетуге зор лестерін осты.
аза тіліндегі окулытар жазылды. Мндай окулытарды авторлары аза зиялыларыны кілдері - А. Байтрсынов, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин болды. Алгебрадан аза тіліндегі бірінші мектеп оулыгын аныш Стбаев, географиядан - лихан Бкейханов, азастан тарихынан профессор Санжар Асфендияров урастырды. 1929 жылы араб жазуы негізіндегі аза ліпбиінен латын ліпбиіне кшу жзеге асырылды.
XX асырды бас кезі аза дебиеті тарихындаы ерекше кезе болды. азіргі заманы аза деби тіліні негізі аланып, жаа стильдік формалар пайда болды, аза жазушылары жаа жанрларды мегере бастады. Осы кезеге Спандияр Кбеевті шыармашылыы тн. С. Кбеевті шыармашылы жолы орыс жазушыларыны шыармаларын казак тіліне аударудан басталды. С. Кбеевті И. Крыловтан аударан мысалдар жинаы 1910 жылы жары крді. 1913 жылы басылан “алы мал” романы аза дебиетіні тарихындаы елеулі оиа болды.
XX асырды бас кезіндегі аза дебиетіні крнекті тулаларыны бірі Султанмахмут Торайгыров еді. Ол ауыл мектебінде жне Троицк медресесінде оып, білім алды. 1913-1914 жылдары С. Торайыров “Айап” журналында зіні негізінен леуметтік тесіздік такырыбына арналан алашы лендері мен гімелерін жариялады. Ол сол кезде “амар слу” романын жаза бастады.
аза дебиетінде крнекті аза аыны, журналист, оамды айраткер Мхаметжан Сералин елеулі із алдырды. Ол ататы аынны отбасында дниеге келіп, медреседе, екі сыныпты орыс-аза училищесінде окыды. 1900-1903 жылдары “Топжаран”, “Глкашима” поэмаларын жазды. 1914 жылы М. Сералин Фирдаусиді “Шахнамасынан” “Рстем-Зхраб” поэмасын аза тіліне аударды. Оны кызметіндегі негізгі сала - журналистік кызмет еді. Ол “Айап” журналыны бас редакторы болды. Журналды шыа бастауы сол кездегі азастанны мдени міріндегі елеулі былыс саналады.
XX асырды бас кезіндегі аса танымал рі крнекті дебиет айраткерлеріні бірі аын, тркітанушы-алым, аудармашы, педагог, ксемсзші, оам айраткері - Ахмет Байтрсынов болды. з уаытында ол ділетсіздік пен сталиндік уын-сргіннін рбаны болып, жарты асырдан астам уаыт бойы есімі еске алынбай, азастан тарихындаы лайыты орнын ала алмай келді. Ол отаршыл скерге арсы креске атысаны шін аторалы жмыстара айдалан ыпалды ру басшысыны отбасында дниеге келді. кесіз алан Ахмет Торай училищесін бітіріп, білімін жаластыру шін Орынбора аттанды. 1895 жылдан бастап А. Байтрсынов педагогикалы жне деби ызметпен айналысады. Оны бкіл шыармашылыы з халын нер-білімге баулуа баытталды. Оны зі аза оамыны ой-рісі тере, зиялы блігіні кілі еді. Оны тыш аынды ебегі - аза тіліне аударылан И. А. Крылов мысалдарыны жинаы — “ыры мысал” болды. Жина 1909 жылы Петербургте жары крді, бірнеше рет айта басылып шыып, азатарды арасында ке тарады. Бл жина оны халына бкіл жантнімен берілген аын, аудармашы, азамат ретінде танытты. 1911 жне 1914 жылы Орынборда “Маса” атты ледер жинаы жеке басылып шыты.
А. Байтрсынов мдениетті ктерілуін жалпыа бірдей аарту жмысын жргізу мен жалпы адамзат мдениетіні жетістіктерін мегеру арылы жзеге асыруа болатынын тере тсінді. аза тіліні табиатын зерттей отырып, ол тілтану жнінде маалалар мен оулытар, кейінірек ылыми жмыстарын жазды. аза тілі туралы маалаларында тілді тазалыын сатау, оны р трлі шбарланудан тазартуды жатады. А. Байтурсыновты аза тілтану ылымыны негізін салушы деуге болады, ол аза тіліні ерекшеліктеріне араб жазуын бейімдеді. 1913-1917 жылдар - А. Байтрсыновты міріндегі маызды кезе. Ол сол кезде аза тілінде Орынборда шыып тран жалыз “аза” газетіні редакторы болды. Мнда ол окырмандарды халыты бай рухани мрасымен таныстыра отырып, оны білім жарыына, рухани жаынан кемелденуге шаырды. Халы аарту, дебиет пен тілтану мселелеріне арналан кптеген маалаларын жариялады.
Мемлекет жне оам айраткері лихан Бкейханов аза халыны мдениетіні дамуында маызды рл атарды. Оны ызметі сан кырлы болды. Ол орман ісі, экономика, тарих, мал шаруашылыы, этнография, ауыз дебиеті жнінде біратар ылыми маалалар жазды. Еуропа мдениетімен кіл ойып айналысан ол ез маалаларында М. Лермонтов, А. Чехов, В. Короленко, Л. Толстой, А. Пушкиндермен катар В. Скотт, У. Теккерей, Ч. Диккенс т. б. есімдерін жиі еске алып отырды. Оны шыармаларында осы жазушыларды ой-пікірлері кеінен амтылып, шыармаларынан кейбір зінділер де келтірілді.
лихан Бкейханов Абай шыармашылыын тере зерттеді, бірінші болып Абайды ледері мен ара сздеріні жинаын жарыа шыарды.
XX асырды бас кезіндегі аза дебиетіндегі ірі тлаларды бірі - Міржаып Дулатов. М. Дулатов бастапыда ауыл мектебінде, соынан білімін орыс мектебінде жаластырды, здігінен білім алды. ажырлы ебегіні арасында ол орыс тілін кемеліне келтіре мегерді, орыс жне шетел жазушыларыны шыармашылыын зерттеді. М. Дулатов аын рі жазушы, ле жинатары мен бірінші аза романы - “Баытсыз Жамалды” авторы ретінде кпке танылды. Роман орыс сыншылары мен аза оамы тарапынан жоары бааланды. М. Дулатов А. Пушкин, М. Лермонтов, И. Крылов, Ф. Шиллерді шыармаларын аза тіліне аударды. Ол аза деби тіліні тынымсыз жаашылы рі реформаторы болды, з шыармаларында жаа сздер мен тсініктер енгізді.