Азастандаы индустрализация: кеестік лгі.
азастанды жаыртуды кеестік лгісі. 1925 ж. желтосанда ткен БК(б)П-ны ХІV съезінде Кеестер Одаын индустрияландыру баыты белгіленді. Капиталистік шаруашылытан ерекше, елді экономикалы туелсіздігін амтамасыз ететін, зіндік машина, станок жасау, металлургия, химия, ораныс жне баса да ірі нерксіптері бар жйе ру ажет делінді. Шаруашылыты барлы салаларын соны негізінде техникалы айта жасатандыру мен ебек німділігін арттыру шін бкіл экономиканы негізі ретінде е алдымен ауыр нерксіпті дамыту, оны шаруашылытаы жетекшілік рлін бекіту арылы шет елдермен экономикалы жарыста озып шыу масаты ойылды. Бл сол кездер шін дрыс, біра крделі масат еді. Кеестер Одаы клемінде бл баытта біршама жетістікке ол жеткізілді. Біра оны біржаты жргізілгенін, длірек айтанда, лтты айматарды, соны ішінде, сіресе, азастанды патшалы билік кезіндегідей шикізат кзі дрежесінде алдыранын креміз.
1925 жылды ыркйегі мен 1928 жылды ыркйегі арасындаы ш жылда нерксіп салу ісіне 3,3 млрд сом аржы жмсалды. Ол орасан зор аржы негізінен аланда Ресей аумаындаы ескі нерксіп орындарын айта жндеу мен жаа уатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауа жмсалды. Соан арамастан азастандаы индустрияландыру ісі патриархатты-феодалды атынастарды, яни дстрлі шаруашылы жйесін біржолата жою, феодализмнен капитализмге сопай социализмге жедел арынмен ту сияты рандармен басталды. Жерді айта блу, мал-млікті тркілеу, кштеп жымдастыру рекеттері осылайша жаа науанмен ласты.
1926 ж. 27—30 суірде сол кездегі республика астанасы ызылордада нерксіпті дамуы мселесіне арналан арнайы лкелік мжіліс ткізілді. Онда азастанны орасан зор табиат байлыы атап тіле отырып, зерттелмеген айматардаы азба байлытарын ке трде барлау ажеттігі крсетілді. аза АКСР-ні ХШК (Халы шаруашылыы кеесі) мен Мемлекеттік жоспарлау Комитетіне республиканы нерксіптік аудандастыру мен нерксіпті, е алдымен тсті металлургияны дамуыны перспективалы жоспарын жасау тапсырылды. Кеесте сондай-а аза АКСР-ы жадайында “сіресе жер жне мал шаруашылытарымен тікелей байланысты жергілікті нерксіпті ке трде рістету” мірлік ажеттілік ретінде атап крсетілді. Осы негізде деу нерксіптеріні тері, май, н, тз ндіру, балы аулау сияты салаларыны даму жолдары айындалды. Байап отыранымыздай, басты назар патша заманындаыдай тау-кен ісі мен деу нерксібіне аударылан екен. Демек, пайдалы азбалар мен ауыл шаруашылыы німдерін орталытаы ірі ксіпорындар шін ндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бл азастандаы индустрияландыру ісіні отаршылды, длірек айтанда, шикізат кзі ретінде орталыа ызмет еткізу баытында басталанын крсетеді.
Патша кіметіні кезінде оныстандыру ретінде аза даласын орыстандыру саясатыны жргенін жете тсінген ол индустрияландыру барысында да р трлі желеумен осындай баытты орын алып келе жатанын жасы сезінді. Республикаа одан сыртары аудандардаы деревняларында жерлері жеткілікті, сондытан “партия алдына кші-онды кшейту туралы мселе оятындай жадай жо” деп, сырттан “бос” жмысшыларды келуге, сол арылы жаппай оныстандыру саясатына арсы болды.
азастандаы индустрияландыруды барысы мен сипаты. 1928 жылды 1 азанынан шартты трде басталатын бірінші бесжылды жылдарында арсабай, Риддер сияты ксіпорындар, Ембі мнай ндірісі, Степняк алтын кені жне т.б. айта алпына келтірілді. деу нерксібіні Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сияты байыры трлері жнделіп, айта іске осылды. Ал бес жылды ішінде жаадан салынандары: Іле ааш тілу, Балаш мыс балыту, Шымкент орасын, Атбе фосфор тыайтыштары, Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гурьевте (азіргі Атырау) балы консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл жне Талдыоранда ант зауыттары ана болды. Оларды зі негізінен шаын ауматы амтамасыз етуге бейімделген ксіпорындар еді.
Кеес кіметіні басшылары да патша заманындаыдай азастана бай шикізат кзі ретінде арады. Табиат байлытарыны крделі ошатарын табу масатында бірінші бесжылды жылдарында КСРО ылым академиясы кешенді ылыми экспедициялар йымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылы еткен Орталы азастандаы геологтар мен геофизиктер тобы азастан Республикасы “Кеес Одаыны ттас металлогенді провинциясы” болып табылады деген тжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймаын зерттеген академик И.М.Губкин бастаан топ оны мнайа аса бай екенін длелдеді. Кеес кіметі осы байлытарды пайдалануа баса кіл блді. Соны барысында соыс басталана дейінгі кезеде араанды шахталары, Ембіні мнай ксіпшіліктері, Алтай мен Ащысай ксіпорындары айта жабдыталып, Зырянов, Риддер полиметалл, Балаш пен Жезазан кен-металлургия комбинаттары салынды. азастандаы тсті металлургия нерксіпті жетекші саласына айналдырылды. Біра олар негізінен руда кйінде азып алынан тсті металдарды деумен айналысты. Тазартылып, деліп дайындалан тсті металл німдері шикізаттар ретінде орталытаы ірі нерксіп орындарына жнелтіліп отырды. Мысалы, Орталы азастан Отстік Оралды ірі ксіпорындарын рудамен, металмен, кмірмен жабдытады. Кенді Алтай ірі Сібірдегі ксіпорындарды амтамасыздандырды. Ембі мнайы Орск сияты мнай дейтін зауыттара жіберілді. Балашты мысы мен Шымкентті орасыны да азастаннан тыс жерлерге тасып кетілді. Жоарыдан жргізілген индустрияландыру негізінен шикізат кздерін игеруге жне оларды Ресейге жіберіп отыруа баытталды. азастандаы зауыт-фабрика делінгендер халы ттынатын дайын німдер шыармады. Оларды Кеес Одаыны баса айматарынан, Ресейден алып отыруа мжбр болды. Машина жасау, металлургия жне ораныс нерксіптері болмады. Энергетика базасы мен рылыс материалдарын жасайтын нерксіптер жетіспеді.
Трксіб темір жолын салу. Индустрияландыру кезіндегі азастандаы е крделі рылыс — Трксіб темір жолын салуды аятау болды. Трксіб рылысыны бастыы болып В.С.Шатов таайындалды. РСФСР кіметі жанынан Трксіб рылысына кмектесетін арнайы комитет рылды. Оны РСФСР Халы комиссарлар Кеесі траасыны орынбасары Т.Рыслов басарды. рылыс жмыстарына бірнеше лт кілдерінен ралан 100 мыдай адам тартылды. ысы-жазы, ауа-райыны олайсыздыына арамастан ебек еткен олар, сз жо, ерлікті лгісін крсетті. сіресе иын да крделі ара жмыстар аза ебекшілеріні еншісінде кбірек болды. Трксібті отстік жне солтстік бліктері 1930 ж. 28 суірде Айнабла станциясында тйісіп, жол уаытша пайдалануа берілді. Ал 1931 жылды атарынан бастап траты трде жмыс істей бастады. Жалпы зындыы 1445 километрге созылан бл темір жолды ел міріндегі маызыны зор екенінде дау жо. Біра бізді мынаны да ескеруіміз ажет. Патша заманындаы сияты бл баыттаы темір жол да негізінен еліміз аумаындаы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу шін ызмет етті. азастан сонымен Кеес Одаыны да шикізат дайындайтын шеткері айматарыны бірі болып ала берді. Ал салынан нерксіп орындары мен темір жолдар еліміз аумаынан шетке тасылатын шикізат клемін кбейте тсті. Мселен, 1929/30 шаруашылы жылдары 1928/29 жылдармен салыстыранда аза жерінде ндірілген тас кмір — 1,4 есе, мнай — 1,3 есе, мыс кені — 2,5 есе, тсті металл кендері — 2,3 есе кп ндірілді. Трксібті салынуымен республикамыздаы жк тасымалы 1928 жылы 2902 мы тоннадан 1932 ж. 8888,4 тоннаа дейін, яни 3 еседен астам сті. сіресе рылыс материалдарын тасу — 10 есеге, тас кмір мен кокс — 8 еседей, мнай німдері — 2 есеге артты. Осылайша азастандаы индустрияландыру кезіндегі басты рылыс болып жарияланан Трксібті зі кеестік тоталитарлы орталыты біржаты саясатыны жемісі болып шыты.
76. Соыстан кейінгі азастан экономикасы: негізгі мселелері жне даму рдісі
¥лы Отан соысы аяталаннан кейін еліміэді экономикалы жадайы те иын болды. Жау олында болан алалар мен селоларды тек ирандылары ана жатты. Кеес Одаы байлыыны штен бірі жойылып кетті. 1710 ала, 70 мынан астам деревнялар мен селолар, кптеген зауыттар мен фабрикалар, шахталар, мыцаан шаырым теміржолдар жне т.б. істен шыып алды. Соы тарихи деректер бойынша, Кеес Одаынан соыста 30 млн-а жуы адам аза болды.аза-стан Кеес Одаыны скери-енерксіптік кешеніні ірі ошаына айналды. аза жерінде скери ендірісті, Семейдеп атом полигоныны, баса да скери нысандарды рылымды жйесі жасалды. Атбе темір балыту, Теміртау металлургиялы зауыттарыны жаа уатты блімдері іске осыл-ды. скемен орасын-мырыш комбинаты алашы німін берді. Балаш мыс балыту зауыты нім шыаруды лайтты. Ембі бассейінінде - аратон мен Мнайлыда жаа ксіпорындар іске осылып, 1950 жылы мунай ндіру соыс-а дейінп кеземен салыстыранда 52%-а сті. аратау тау-кен химия ком-бинаты рылысыны бірінші кезегі аяталды. 1954-1958 жылдары аза-стан бойынша скемен, Актбе, Шымкент, араанды, Семей, т.б. ірі ала-ларда 730 нерксіп орны мен цехтар рылып, іске кірісті. Жеіл нерксіп саласында 65 ксіпорын ел игілігі шін жмыс істеді. Бір бл азастан экономикасындаы «Б» тобыны артта алуын білдіретін еді. Байланыс саласында Мойынты-Шу, Жамбыл-Шолатау теміржолдары салынды. 1958 жылы азастан аумаындаы барлы жолдар желісін бір жйеге келтірген «аза теміржолы» рылды. Алматы аласында автомат-ты телефон станциясы іске осылды. 1960 жылы азастан электр уатын 1945 жылмен салыстыранда 10,5 есеге кп ендірді. Ауыл шаруашылыында колхоздарды ірілендіру ісі ола алынды. Ол ндірістік кші аз жне са шаруашылытарды осу арылы жзеге асырыл-ды. Бл колхоздарды санын 1945-1952 жылдары 3 есеге ысартып, 2047-ге дейін темендетті. Бл кезеде мал басы сіп, суармалы егістік клемі 16%-а лайды. Соыстан кейінгі кезенде білім, ылым жне дебиетп дамуында біра-тар жетістіктерге ол жеткізілді. 1947 жылы желтоксанда карточкалы жйе мен республика ебекшілерін азы-тлікпен жне нерксіп тауарларымен млшерлі амтамасыз ету жойылды. Осы жылы аша реформасы жргізілді. Азык-тлікті негізгі трлерінен мен ннан істелінетін таамдара, етке, нерксіп тауарларына деген баа тмендетілді. Кооперативтік сауданы дамуы нтижесінде базардаы баа да тмендеді. Ттастай аланда, тртінші бесжылды жылдарында баа ш рет тмендетілді. Сомны сатып алу абілетіні ныауымен атар ебекшілерді ебекаысын арттыру жргізілді. лы Отан соысы мгедектеріні, майданда аза тапандарды отбастарына леуметтік кмек крсетілді. Жасы жеткендерге, асыраушысынан айырыландара, уаытша ебек абілетінен айырыландара зейнетаы таайындалды. Кп балалы, жалызбасты аналар талай жрдем алды. Санаторийлер мен демалыс йлеріне, пионер лагерьлеріне жеілдік шарттарымен жолдамалар берілді. Бл жылдары аы тленетін осымша демалыстар беру алпына келтірілді. Мемлекеттік жне кооперативтік ксіпорындар мен йымдарды крделі аржылары есебінен халыа арналан трын й рылысыны саны кбейді. Алайда, кінішке арай, жоарыда келтірілген кеес адамдарын «леуметтік орауды жоары дегейіні» лгілері, оларды мірлік сраныстарын анааттандыру кбінесе жасанды сипатта болды. Мысалы, карточкалы жйені жойылуы алдында блшек саудаа реформа жргізіліп, оны жалпы дегейі 1940 жылмен салыстыранда ш еседей жоары болып шыты. Жмысшылар мен ызметшілерді ай сайыны ебекаысы бір жарым есе ана кбейіп, 1950 жылы 64 сомды рады, бл сатып алушылы абілетті тмендеуіне кеп соты. Ерікті-мжбрлі трде мемлекеттік займдара жазылуа ебекшілерді бір айлы жалаысы кетіп, олар арты еш нрсе сатып ала алмады. Сол уаытта ке олданылан бааны тмендету насихат саясаты уелден негізсіз болып, халыты кпшілігі тратын ауылдар мен деревняларды трмыс жадайы нашарлату есебінен жргізілді. 50-жылдарды басында колхозшылар жмысшы мен ызметшілерді жалаысынан трт есе аз алды. кімет жргізген ауылдан азык-тлік німдерін ете тменгі баалара сатып алу саясаты ауыл ебекшілерінін; трмыс жадайларыны ктерілуіне колайлы жадай жасай алмады. 1946 жылы КСРО-ны кптеген аудандарында аштыты басталан фактісі белгілі. Нан, ет німдері, ст жетіспеді. Адамдар аштытан ле бастады. Біра бл елден мият жасырылды. Соыстан кейінгі экономикалы саясатты басты аидасы - ауыр нерксіпті біржаты жылдамдатылан дамуы болып ала берді. Материалды мтаждытарды анааттандыру соыстан брыны жылдардаыдай екінші кезекке ыыстырылды. Бл коммунизм секілді игі масата жету шін тзімні ажеттігі жніндегі насихатты ранмен аталды. Істі шынайы жадайьн боямалап крсету салты тарихи шындыка карсы крес, социализм жеістерін орау трінде крінді. Басаша ойлауды кішкене де болса кріністері, пікірлер плюрализмі, социализмді «аралау» рекеттері идеологиялы диверсиялар ретінде арастырылды. Жаымсыз былыстарды себептерін іздеу «Кім кінлі?» деген срапен алмастырылды. Барлы себептер, кбінесе, ткен соыс пен капиталистік оршаудан іздестірілді. Социализмні дамуы мен ныаюына байланысты тап кресінін сакталуы мен шиеленісуі женіндегі теориялы нсау да идеологиялы теке тіресті Кеес мемлекетіні з ішінде де, халыкаралы дрежеде де арттыра тсті. «Халы жауларына», «социализм жауларына» арсы наукан іс жзінде здіксіз жргізілді.