Азастанда ты жне тыайан жерлерді игеру.
1954 жылы 23 апан мен 2 наурыз аралыында Компартия ОК пленумы болып, онда «Елде асты ндіруді лайту мен ты жне тыайан жерлерді игеру» женінде аулы абылданды. Бл КСРО-да нан тапшылыын жою шін жасалды. Асты мселесін шешуді теориялы трыда екі баыты болды:
1. Интенсивтік баыт - экономиканы реттеуді нарыкты атынасына кшу. Біра та бул социализм идеологиясына айшы келетін еді. Егер Кеес Ода-ында ты игеруге дейінп асты ндіруде гектарына 1 центнерден осса, онда бул нім бкіл игерілген ты жерлерді енімімен пара-пар болар еді.
2. Экстенсивтік баыт - асты німін жаа жерлерді жырту, ты жерлерді игеру арылы арттыру жолы. Азы-тлік мселесін шешуде Кеес кіметі осы екінші жолды тацады.
Ты игеру саясатыны негізгі масаты:Ауылшаруашылы ндірісін йымдастыру жне халыты азыа деген ажеттіліктерін аматамасыз ету.
Кеес Одаы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар ты жне тыайан жерлер жыртылды. Оны 6,5 млн гектары, яни 50%-ы азастанда. Осылайша жаппай ты жне тыайан жерлерді игеру озалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары бір жыл ішінде аза лкесінде жаа 337 совхоз рылды. Жаадан рылан совхоздарды атауларыны зі кеп жайтты аартып трса керек: «Мскеу», «Ленинград», «Киев», «Ростов», «Одесса», «Кан-темировец», «Тамановец» совхоздары рылды. Олар Амола, Кекшетау, останай, Павлодар, Солтстік азастан облыстарында рылды. 1954-1955 жылдары бкіл Кеес Одаы бойынша 29,7 млн га ты жне тыайан жер, оны ішінде азастан бойынша 18 млн га, яни 66,6% жер жыртылды. Ты жне тыайан жерді игеру нтижесінде Кеес Одаында жан басына ша-канда 2 мы кг асты ндіру ммкін болды. Ал дниежзілік тжірибеде жан басына 1 мы кг асты жеткілікті болатын.
Ты игеруді жаымды жатары:
1) азастан елді асты балансын ныайтуда елеулі рл атарды.
Республика бидайдын баадьатты жне кушті сорттарын ндіруді орта лыына айналды. Аталан бидай сорттарынын 60%-ы ты лкесінде сірілді
2) 1954-І977жылдараралыында республикадаауыл шаруашылыынын барлыксалаларына 21,1 млрд. сом каржы жмсалып, шыын 27,2 млрд. сом болып телді. 1990 жылы акпанны 15-жлдызында Н.. Назарбаеп (ол кезде республика партия ОК-ні 1-хатшысы болатын) ауыл шаруашылыы ызметкерлеріні республикалы кеесінде ‘Ты игеру басталані іан астык ндіру 7 есеге, ет – 5, сут – 3 есеге кебейді. Ты ктеруге жмсалан аржы 1977 жыла арай толытелді” – деп атап крсетті. Сйтіп, 20 жылдан аса уаытта шыын айтарымын тапты;
3) сіресе ты лкесінде темір жолдар, электр кздері желілері жне байланыс линиялары тартылып, инфрарылымны дамуына ммкіндік жасалды.
Ты игеруде ол жеткен о нтижелерге араанда жіберілген ателіктер басым болды:
1) ты игеру тым шыл жне асыыс жргізілді. Республикада 25 млн. ектардан асатын жне тыайан жерлер те ауырт жадайда игерілді;
2) азастан топыраы жайындагы 50-жылы малуматтар стірт жне
тзілген жер ыртысыны картасы сапасыз болды. Бл аздай, Ресейден,
Украина мен Белоруссиядан шаыртып келінген алымдар, сіресе шаруашылы директорлыына жіберілген Мскеу белсенділеріні (шаруашылыты басаруа азастанда лайыты азаматтар табылмаандай) басым кпшілігі республиканы жер жадайына жетік, білікті мамандар емес еді;
3) ты игеруді таы бір ателігі-агроэкологиялы зандылытарды бузылуы:
• жер елді мекендерге, алаптара, клдер жне зен жаалауларыла таап жыртылды;
• егістік клемін лайтуды салдарынан жайылым жер ыскарды. Асыра сілтеушілікке бой рмай азастанда ты жне тыайан жерлерді жырту клемі ары кеткенде 10-12 млн. гектардан аспаанда оны интенсивті даму жолына тсіру лдеайда оайтайлы болып, 13 млн. гектардан астам нарлы жерлер шабындытар мен жайылымдытар шін саталып, бл, з кезегінде, мал басыны дамуына жадай жасар еді.
Ты игеруді негізгі орытындысы - ол сол уаыттан осы кезге дейін аза-стан халын нанмен амтамасыз ету мселесіні шешілуі. Сонымен бірге азастан сырт елдерге экспорта асты шыаратын елге айналды.
Ты жне тыайан жерлерді игеруді зардаптары да болды. 1960 жыл-дара арай азастанны ты лкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына шырады. 1954-1962 жылдар аралыында ты игеру шін азастана КСРО-ны тек еуропалы блігінен 2 млн адам келінді. Республикада аза халыны лесі 30%-а дейін тмендеп, лтты тіл, салт-дстр мен халы-ты леуметтік институттарыны жойылып кету аупі туды.
1962 жылы Н. Хрущевті бастамасымен солтстік облыстар ты лкесіне біріктіріліп, Амола аласы Целиноград деп згертілді.
79. ХХ съезд КПСС. Начало десталинизации
1956 жылы 14 апандаы КОКП-ны ХХ съезіне (Мскеу) 55 «бауырлас партиялардан» 1436 делегат атысты. Съезде Хрущевті ататы «пия баяндамасы» тыдалды. Баяндама жабы есік жадайында тек кеестік делегаттар алдында жасалып, И.Сталинні жеке басына табынушылыты жою туралы зекті мселені арауа ласты. КОКП Орталы Комитетіні Бірінші хатшысы Н.С.Хрущев бастаан коммунистер партиясы И.В.Сталинні жеке басына табынушылыты шыу себептеріне, мні мен кріністеріне жне оны салдарына талдау жасауа тырысты.1956 жылды 30 маусымында СОКП Орталы Комитетіні «Жеке адама табынушылыты жне оны зардаптарын жою туралы» аулы абылдады. Хрущевті билік ран 1953-1964 жылдары азастан тарихына да зіндік згерістер келді. Н.С.Хрущев билік басына келісімен азастанды партия белсенділерін шаырып ауыл шаруашылыы мселелері тірегінде кеесті. Ол е алдымен республикада ты жне тыайан жерлерді игеру, ауыл шаруашылыын онан рі рістету жнінде шаралар белгілеуді жне КОКП ОРталы Комитетіне тапсыруда сынды. азастан Компартиясы ОРталы Комитеті мен аза КСР Минситрлер Н.С.Хрущев сынан бадарламаны талылады. СОКП ОК-ні 1954 жылы апан – наурыз пленумыны «Елде асты ндіруді онан рі арттыру мен ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулысы шыты. Ты жерлерді игеру арсаында кадрлар згертілді. азастан Компаритиясыны ІІ съезінде Ж.Шаяхметовты орнына азастан Компаритясыны бірінші хатшысы болып П.К.Пономаренко, хатшысы болып Л.Н.Брежнев сайланды. азастан тыын игеруге бкіл кеес халы жмылдырылды. 1954-1956 жылдары 600 мынан аса механизатор т.б. ауыл шаруашылыы мамандары, партия-кеес ызметкерлері келді. Ты жне тыайан жерлерді игерудегі табысы шін азастан 1956 жылы Ленин орденімен марапатталды. 1958 жылы асты ндірудегі табыстары шін осы жоары белгімен Батыс азастан, Целиноград , Павлодар, Ккшетау жне араанды облыстары марапатталды. КОКП ХХІ съезі (1959 ж.) Кестер Одаында социализм толы та тпкілікті жегенін жариялады.Н.Хрущев 1961 жылы наурыз айында азастанда екі апта болды. Осы сапарда ол Амола аласыны тарихи атауын «Целиноград» деп згертті. Ол азастанды Ресейді бір блшегі деп санап, зі билік рып тран жылдары алты басшыны ауыстырды. Олар: П.К.Пономаренко (1954-1955 жж.), Л.Брежнев (1955-1956 жж.), И.Д.Яковлев (1956-1957 жж.) Н.И.Беляев (1957-1960 жж.), Д.онаев (1960-1962 жж.), И.Юсупов (1962-1964 жж.). Шын мнінде Н.Хрущев Кеестер Одаында орнаан тоталитарлы жйеден тпкілікті бас тартуды масат еткен емес.
аза ауылдарыны лдырауы, аза мектептеріні жабылуы, жерді эрозияа шырауы, Семей жеріні ядролы жарылыстар жасайтын сына аймаына айналуы жне оны халы денсаулыына кері сері, лтаралы атынастардаы шиеленіс осы жылдары орын алды.