Жж. азастан. Дадарысты басталуы

1965 жылы Компартияны ОК-ні наурыз Пленумы болып, онда тиімді аг-рарлысаясат жасау мселелері талыланды. Ауыл шаруашылыенімдеріні баасын сіріп, жоспардан тыссатылуы шін осымша аржы теленді, колхоз-дар мен совхоздарды материалды базасы ныайтылды, салы саясаты згертілді. Аграрлы салаа шаруашылы есепті енпзу шаралары белпленді. Бл шаралар жартылай сипатта жрпзілгенімен, біршама ала жылжулар да крініс берді. 1970 жылы ндірісті тиімділігін арттыру нтижесінде енерксіп німдеріні су керсеткіші 70%-ды рады. 60-жылдарды екінші жартысында ауыл шаруашылыыны жалпы німі де 28%-а сті 60-жылдары, 70-жылдарды басында басталан реформалар бірте-бірте тежеле бастады. оамды ндірісті тиімділігін арттыру жзеге аспады. Экономикалы леуетті арттыру республиканы орын пайдалану, шикізат жне отын-энергетикалы ресурстарын айналыма енпзу арылы жрді. 1970-1985 жылдар арасында нерксіп еніміні жалпы клемі екі есеге сті, ал машина жасау, химия енерксібі німі ш есе артты. Мыа жуы нерксіп орындары мен цехтар іске осылды. Олар аза газ деу зауыты, Шевченко пластмасса зауыты, араанды резеке-техникалы бйымдарын шыара-тын зауыты, Павлодар жне Шымкент мнай цеу зауыттары, араанды металлургия комбинатындаы а аылтыр шыару цехы, Екібастз жне Ермак ГРЭС-І, апшаай ГЭС-і, Жйрем тау-кен комбинаты жне т.б. болды. Маыстау, аратау-Жамбыл жне Павлодар-Екібастз ауматы-нерксіптік кешендері рылды. Кеестік экономика непзінен директивалы станым мен орталыты жоарыдан бйры беру дісі арылы басарылды. азастан енерксібіні 50%-ы одаты министрліктерді арауында болды. Одаты министрліктер республиканы мддесін кздемеді, леуметтік салада, лтты кадрларды дайындауда, оршаан ортаны орауда (Семей полигоны мен Аралды эко-логиялы апата шырауы) иыншылытар туындады. Мысалы, сол кезеде Арал теізіні дегейі 14 метрге, ауматы клемі 40%-а, су келемі 60%-а тмендеді. Тартылан теіз тбі тз ошаына айналды. Мндай жадай гепа-тит, туберкулез сияты эпидемиялы ауруларды суіне кеп соты, соны-мен атар онкологиялы ауруларды крсеткіші бл елді мекенде ода крсеткішінен 15 есе асып тсті. 6717 км2 ауматы алып жатан Байоыр арыш айлаында да экологиялы мселе те крделі болды. азастан террито-риясыныт 4,6 млн га аумаы оны пайдаланылан зымырандар ондырыла-тын жерге айналды. Онымен оса Семей атом полигонында зиянды 200 жер асты нысаны (штолня) болды. КСРО-да жасалынан 715 ядролы жарылысты 470-і аэастанда жасалды. Каспий маы ойпатындаы Азгир полигонында 17 жер асты жарылысы, республиканы баса жерлерінде таы 21 жарылыс іске асырылан. 70-80-жылдары аэастанны экономикасында шикізат ндіру басым-дыа ие боландытан, халы ттынатын тауарларды 60%-ы баса ода-тас республикалардан келінді, ал оны кпшілігі азастанда ндірілген шикізаттардан дайындалды. Экономикадаы дадарысты ахуалды пісіп жетілуі нерксіп німдерін шыаруды тмендеуі мен лтты табысты азаюынан айын крінді. Егер 1970-1975 жылдары нерксіп німіні жылды суі 8,4% болса, 1980-1985 жылда-ры 3,8%-а, ал лтты табыс осы жылдары 4,4%-дан 1,4%-а дейін тмендеді. Осындай жадайда 1977 жылы КСРО-ны жаа Конституциясы абылда-нып, онда Кеес халы «дамыан социализм» кезеіне тті деп жарияланды. Экономиканы міршіл-кімшіл басару дісі материалды ынталандыру-ды жоа шыарып, экстенсивті даму, мемлекеттік меншікті стемдігі, жмыс-шыларды нерксіп ралдарынан алшатату, орталыты билеп-тстеу жадайына алып келді. азастан экономикасы 1980 жылдары дадарыса тірелді. Республикада егістік клемі те лкен болды, тек астыты зі 25 млн га жерге себілді. Солай бола трса да, нім жинауды темендеуі траты былыса айналды. Мал шаруашылыыны с асыраудан баса салалары кіріссіз шаруашылытара айналды. Егер 1970 жылы зін-езі атай алмаан колхоз-дар мен совхоздарды лес салмаы 15% болса, 1985 жылы бл крсеткіш 51%-а жетті. Мысалы, ойды саны 1971-1981 жылдары 3,4 млн баса ссе, 1981-1985 жылдары су тотаан. ой етін ндіру 1970-1985 жылдары 19%-га ысарды, оны одылыы да тмендеді. Дуние жзіндегі ауыл шаруашылыына жарамды е лкен (603 миллион га) жері болса да, (мысалы, АШ-та ол 431,5 млн га, Канадада 78 млн га), Кеес Одаы 1981-1985 жылдары лемдеп е ірі азы-тлік сатып алушы елге айналды. Бл кезеде КСРО жыл сайын шеттен 3,8 млрд доллара азы-тлік сатып алып отырды. 1985 жылы КСРО-даы рбір шінші блке нан, рбір екінші ораптаы макарон шет елдерден - АШ, Канада, Аргентина, Тркиядан сатып алынан астытан дайындалды. 1970-1980 жылдары халыты наты табысы тмендеп кетті. Халы ттынатын тауарлар тапшылыы сіп, кні бойы дкендерде кезекте тру дадыа айналды. 1985 жылы азастанны орташа жадайдаы трыны кпшілік ттынатын тауар алу шін екі-ш айлы жалаысын жмсаса, ал алан тоыз-он айды жалаысы тауар тапшылыына байланысты жмсал-май алды. 1985 жылы КСРО-да тауар шін дкендерде кезекке труа халы шаруашылыында жмыс істейтін 35 млн адамны жылды орына жмса-латын жмыс уаыты шыындалан. Кеес Одаында оамды саяси мірде «басаша ойлауа» ысым крсетілді. Оны наты мысалы, О. Слейменовты 1975 жылы шыан «Аз и Я» деген кітабына тыйым салынды. Оан пікір жазан «Молодая гвардия», «Москва», «Звезда» жне т.б. журнал беттерінде авторды идеологиялы талаптардан ауытып кетті деп айыптады. Авторды езі идеологиялы ысыма алынды. 1979 жылы Целиноград оиасы лтты атынастарды шиеленісуіні жне аза халыны мддесімен санаспаан орталыты ктемдік саясатыны керінісі болды. СОКП ОК Саяси бюросы 1979 жылы кктемде азастанда, орталыы Ерейментада болатын, неміс автономиялы облысын ру туралы шешім абылдады. Оан Амола, Павлодар, араанды, Ккшетау облыстарыны немістер тыыз оныстанан біратар аудандарын беру кзделді. Орталыты бл ділетсіз шешіміне аза жастары бірден жауап берді. Партия шешіміне арсы Целиноградта, Атбасарда, Ерейментау жне Ккшетауда бейбіт шерулер мен демонстрациялар болды. Міне, аза халыны осындай саяси белсенділігінен аймыан Компартияны ОК абылдаан шешімін згертуге мжбр болды. КСРО сырты саясатта халыаралы беделін ныайту жне Ауанстанда саяси стемдік орнату масатында 1979 жылы 27 желтосанда Ауанстана Кеес скерін кіргізді. Бл саясата жауап ретінде АШ Кеес Одаына асты сатуа тыйым салып, Мскеуде тетін жазы олимпиадалы ойындара аты-судан бас тартты. Б¥¥-да 104 мемлекет Кеес Одаыны Ауанстана арулы кштерін енгізуге арсы шыып, бл адамын айыптады. Кеес скерлеріні «шектелген контингенті», яни 80 мы скер Ауанстанда 1989 жылды 15 апанына дейін соыс имылдарын жргізді. Ресми деректер бойынша, Ауан соысында Кеес Одаынан барлыы 13 мы адам аза болды, 37 мы солдат пен офицер р трлі жараат алып, мгедек болып алды, ал жздеген жауынгер елге айтып оралмады. 1982 жылы арашада КОКП ОК Бас хатшысы Л. Брежнев айтыс боланнан кейін партия жетекшілігіне Юрий Андропов келді. Ол КеесОдаын 1984 жыла дейін ана басарды. Ю. Андропов мемлекет басшылыына келгенге дейін КСРО Мемлекеттік ауіпсіздік комитетін басаран еді. Сол себепті оны басшылыы елдегі оамды жне ебек тртібіне ерекше маыз беруден басталды. Ю. Андроповты саясаты партиялы билікті з ішінде ата тртіл орнату мен оамдаы параорлы пен маскнемдікке арсы крес жргізу болды. Біра та белгіленген шаралар жзеге аспай алды. Себебі Ю. Андропов 1984 жылы апанда айтыс болып, КОКП ОК Бас хатшылыына К. Черненко келді (1984-1985). Ол Ю. Андропов бастаан істі ескерусіз алдырып, елді басаруда міршіл-кімшіл дістерге сйенді. Сонымен 1970-1980 жылдардаы дадарыс былысы оамды мірді барлы саласында тередей берді.