Айтару баыты. Негізгі кезедері. айтару жолдарыны айшылытары.

азастандаы «айта ру» саясаты (1985-1991 жж.).

1985 жылы наурызда Н.У.Черненко айтыс боланнан кейін КОКП ОК-ні Бас хатшысы ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы суірде КОКП ОК-ты пленумында леуметтік, экономикалы дамуды жеделдету мселесіне сйкес айта ру баыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатыны рандары: жариялылы жеделдету, айта ру. Бл айта ру баыты 1986 жылы КОКП-ны XXVII съезінде малданды. Сонымен партия елде жаару баытына бастауа міндет алды. айта ру ешандай бадарламасыз, ылыми айындамасыз жргізілді. айта ру баыты алашы кезден бастап стсіздікке шырай бастады. Бан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, азастанда Д.А.онаев, зірбайджанда Г.лиев сияты басшылар кінлі деп шешілді. айта ру баыты мемлекетті аса ірі дадарыстан тара алмады. оамдаы жадай кннен кнге иындай берді. жылы антар айында болып ткен КОКП ОК-ні Пленумында «айта ру жне партияны кадр саясаты туралы» мселе талыланды. аулыны кемшіліктері: 1. Дадарысты наты себептерін крсете алмады. 2. Жаппай згерістерді символына айналып, сз жзінде ана салтанат рды. 1987 жылы маусым Пленумы басару ісін тбірлі айта ру мселеріне арналды. Пленум зірлеген жаттар негізінде «Мемлекеттік ксіпорын туралы за» абылданды. Бл зада товар-аша атынастарыны ролі айындалды. Мемлекеттік ксіпорындар дербес товар ндірушілер ретінде арастырылды. Шаруашылыты жргізуді экономикалы дістерін мегеруге кшуге негіз жасалды. за мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жйесі енгізілді. Алайда, бл шаралар іске асырылмады. оамны саяси рылымдарын жаартпайынша, шаруашылыты жргізуді жаа дістері нтиже бермейтіндігі айын болды. Халы шаруашылыындаы жадай ауырлай тсті. Дкен срелерінен кнделікті ттынатын товарлар жоала бастады, азы-тлік трлері нашарлады. 1988 жылы маусым айында болан КОКП XIX Букілодаты конференцияда оамны леуметтік экономикалы жйесіне талдау жасалып мынандай шешімдер абылдады: 1. Саяси жйеге реформа жргізбейінше леуметік – экономикалы згерістер жасау ммкін еместегін мойындау.2. Демократияландыру мен жариялылы.3. Трешілдікке арсы крес.4. Халыты реформа жргізу.5. леуметтік ділеттік станымдарын жзеге асыру.

Осыдан кейін айта руды жргізу шін е алдымен саяси жйеге реформа егізу керек болды.

айта руды бірінші кезені (наурыз 1985 – атар 1987)

айта руды бастапы кезені:

-Кеес одаыны саясатыны жне экномикасыны «кейбір» кемістіктерін мойындааннан басталды.

-Алкогольге арсы компания

-Халы шаруашылыыны «жылдамдату» (ускорение) саясаты

-Сыбайласты пен жеморлыпен кресу

т.б. адамдарымен белгіленді.

1985-1986 жылдары Брежневті кезінен келе жатан ескі кадрлерді штен екісін ауыстырылды. Дл сол кезде мемлекетті басаруына А.Н.Яковлев, Е.К. Лигачев, Н.И.Рыжков, Б.Н.Ельцин, А.И.Лукьянов сияты келешекте орын алатын тарихи оиаларды белсенді атысушылары таайындалды.

Екінші кезен (атар 1987 – маусым 1989)

1986 жылыны соында совет одаыны экономикасына екі ауыр жадай туындады: біріншіден бкіллемдегі мнайды баасыны тменге рт тсуі, екінші фактор – Чернобыль апаты.

1987 жылы атар айындаы ЦК КОКП пленумда «Жеке ксіпкерлік туралы за» (Закон «Об индивидуальной трудовой деятельности») кабылданды. Кооперативтар ашылып, шет елдермен бірлескен ксіпорындар жабырдан кейінгі саыраулатар секілді кбейді.

Жалпы лемні Совет Одаына деген кзарасы згеріп, щыыс елдермен арадаы арым–атынасы жасарды.

оамды мірде «жриялы» (гласность) саясаты орын алды.

Сонымен бірге экономикалы жадай тмендеп, халыты трмысы нашарлап, лтты сепаратизм бас ктеріп, лтаралы наразды пайда болып (1986 жылы желтосан айындаы Алматыдаы студеттер ктерілісі, армян мен зірбайжан арасындаы Карабах шиеленіс, Прибалтикадаы 1987 тамыз айындаы атыыстар, т.б.), елде жалпы трасызды се бастады.

шінші кезе (маусым 1989-1991).

Осы кезеде елдегі саяси жадайы атты трасызданып, елде кптеген саяси топтар пайда болды. КСРО астам держава атаынан айырылып, «туелсіздіктер парады» басталады. Бл кезе «айта руды» е ауыр уаыттарды бірі болан. КСРО-да дадарыстарды нтижесінде стіне киетін дрыс киімі де болмай, аяына киетін ая киімі де болмай, нан мен ара су ішіп, «кедейшілік сызыынан» тмен тсіп кн кре алмайжген адамдар кп болды. Мемлекеттік азы-тлік дкендерінде маргариннен баса ештене жо, ал жеке коопеативтік дкендерде – те ымбат баада тауар трды. Мемлекеттік мекемелер жабылып жмыссызды орын тапты.

Осы соы кезені нтижесі - Коммунистік партия жойылып КСРО-ны ыдырауы басталды.

93. айта ру кезіндегі азастан. 1985-1991 жж. экономикалы саяси реформалар.

1980 жылдардаы азастанны дамуы КСРО-да алыптасан саяси згерістерге сай баыт алып отырды. 1980 жылдарды ортасындаы шешуші оиа - М.С. Горбачевті КСРО Компартиясы ОК Бас хатшысы ызметіне келуі. М.С. Горбачевті билікке келуі мен 1985 жылы суір пленумынан бергі кезеде ел мірінде «айта кру» дерісі басталды. Алайда халы шін апарат кздері жабы болды. Соны бір длелі ретінде, 1986 жылды суір айындаы Чернобыль АЭС-даы оианы атауа болады. Бл жадай айта ру саясаты мен саяси кшбасшыларды беделіне айтарлытай нсан келтірді. Адам шыыны болды. Онын зардаптары заа созылды. М.С. Горбачев жне онын айналасындаылар з станымдарын ныайту масатында партия органдарына да, кеестерге де балама сайлау енгізді. Бл бастаманы оам дрыс абылдады. 1986 — 1988 жылдары кеес коамын жаартуа баытталан реформаларды енгізу дістері алдымен жасырын басталып, бірте-бірте ашы сипат алды. Балама, кп мандатты сайлаулар бірінші кезекте лтты, айматы мселелер мен мдделерді сынды. XX асырды 80-жылдарынан кеес оамында брын болмаан жааша ойлау, коамды-саяси мірді айта ру дерісі басталды. 1990 жылды азан айына дейін республикада йымды рылымы мен идеялык позициялары алыптасан 104 саясиландырылан талапкер топтар мен партиялар рылды. Республиканын саясиландырылан оамды йымдары 1990 жылы 9 ай ішінде ашты жариялау, пикет жасау, жер басып алу трізді 60-тан астам акциялар жасады. Кптеген айматарда лтаралы негізде ан тгілген атыыстар орын алды. Жазысыз жандар опат болды. Алматыда, Бакуде, Феранада, Ошта, Молдовада, Отстік Осетияда, Таулы арабахта жне зге де жерлерде жиі-жиі бас ктерулер, арулы атыыстар тті. КСРО-нын клауыны «іргелі себебі» лт саясатындаы ордаланып алан мселелер болатын. КСРО-ны жне кеестік тоталитарлы жйені кйреуіні е басты, рі шешуші себебі де осы болатын. Тапты мдде стем болан КСРО-да лтты факторды ажетті дегейде бааламау орын алды. Мемлекет басшылыында лтты мселені шешетін бадарлама мен стратегия болан жо. Батыл рекет, о шешім жасалмады. лтаралы кикілжідерді реттеуді жйесіздігі елдегі кіметтін лсіздігін крсетті.. Бл кйреуді талай себептерін табуа болады. Сонымен, кайта ру алашыда оамдаы істі жадайын тез арада жасартып жіберетідей кіл-кй туызанымен міт аталмады. йткені айта руды масат, міндеттері айындалмады. діс-тсілі талданып, шешілмеді. Ол ра сзбен басталып, дауа ласты. Елді басарып отыран адамдарды мемлекеттік оргадарды жоарыдан тмен арай айта йымдастыру шараларыны салдары экономиканы басару мен халыты леуметтік жадайына жеткілікті дрежеде кіл блмеуге келді. Орталыта жне жергілікті жерлерде брыны басшыларды беделін тсіретін материалдар іздестіріліп, ол баралы апарат кралдары арылы жария етіле бастады. Жаа басшылы здерін сттен а, судан таза етіп крсеткісі келді. Алайда билікті тізгінін з олдарына «берік стаанымен» экономиканы тралауына, ылмысты крт кбеюіне жне дкен срелеріні каырап бос алуына брыны жне жаа басшылы та жауапты еді. «Кім кінлі?» деген сраты жауабын ткеннен іздеумен болды. Белгілі дрежеде тыырытан шыар жолды крсете алмай отыран жаа басшылыкты да осал тстары айтылмады.

94. Р-ы саяси партиялар жне оамды озалыс

Саяси оамды йымдара халыты белгілі бір тобыны мддесін білдіріп, орайтын, алдына ойан леуметтік масата жету шін ерікті трде мшелікке кірген, оан материялды кмек крсететін, зін-зі басаратын адамдарды бірлестігі жатады.

Саяси озалыстар сияты оамды йымдар да адамдарды мдделерін іске асыруды ралы ретінде пайда болады. оамды йымдар бірлесе амал, рекет жасау шін халыаралы, жалпымемлекеттік, айматы, лтты, жергілікті клемде ресми жне бейресми сипаттаы одатара, халыаралы йымдара бірігуі ммкін.

оамды йымдара партиялар, ксіподатар, жастар йымдары, кооперативтік бірлестіктер, шыармашылы одатар,р трлі ерікті оамдар (ылыми,ылыми-техникалы, мдени –аарту, спортты,ораныс жне т.б) жатады.оамды йымдар арылы миллиондаан адамдар зін-зі басаруа белсенді атысып, мір мектебінен теді.

оамды йымдар мынадай трлерге блінеді:

оамды –саяси мдделеріне сай рылан йымдар. Бан алдына саяси масаттар ойан йымдар жатады.

Экономикалы мддесіне арай рылан йымдар.

Тапты белгісіне сай йымдар (ксіподатар, шаруалар одаы).

ызмет тріне арай рылан йымдар (ылыми-техникалы, оу-аарту, денсаулы сатау, лтты-мдени, спортты, ораныс, діни, т.б).

Кпшілік йымдарды ішінде айрыша кзге тсетіні-ксіподатар. Ксіпода – бір мамандыты немесе ндірісті бір саласында ебек ететін адамдарды біріктіретін оамды йым. Ксіподатар з ызметінде жмысшы табына сйенген саяси партиялармен тыыз ынтыматастыта болып, солармен бірлесе жмыс істеген елдерде е лкен рл атарады. Ксіподатар мен партиялар арасында мндай келісе имылдау, сіресе, лыбритания, Германия, Скандинавия елдеріне тн.Бл елдерде жмысшы табыны арасында социал-демократтарды ыпалы жоары. Олар ксіподатара идеологиялы жне саяси жаынан сер етеді. Ксіподатар амошы партияны кшейте тсуге жне оларды кімет басында заыра болуына ммкіндік жасауа тырысады. кіметке арсы крес жргізуші партиялармен одатасан ксіподатар болады. Олар мемлекетті леуметтік-экономикалы саясатына тікелей сер етпейді. Мемлекет тарапынан олара да ешандай кмек болмайды мндай ксіподатарды «жауапсыз» ксіподатар дейді.

Бізді республикамызда ксіподатар мемлекеттік жне оамды істерді шешуге араласады. Ебекшілерді ебек жне трмыс жадайларын жасарту оларды материялды жне мдени дрежесін арттыруа басты кіл бледі. Олар ебек жне демалыс жадайларын жйеге келтіретін задар мен аулыларды, жымды шарттарды жасауа тікелей атысады, леуметтік амсыздандыру ісін басарады, ебек сатау мен техника ауіпсіздігіні ережелері саталуын адаалайды. Шаруашылы басшыларын таайындау мен босату мселелері ксіподатармен келісіліп шешіледі.

Ксіподатар з міндеттерін ш трлі жолмен шешеді:

1. Жмысшыларды экономикалы, леуметтік трмыс жадайын тзетуге арналан кімет тарапынан жекелеген жеілдіктерді болуы.

2. здіксіз ереуілге шыып, кіметке кшпен ысым жасау.

3. Ксіподатарды з кзарасын кіметті саясатымен сйкестендіріп, мемлекет, ксіпкерлерді кілдерімен бірлесе отырып, зара тиімді шешім іздестіру.

Саяси озалыс деп кімет билігі шін крес арылы азіргі жадайды згертуге немесе кіметке ыпал жасай отырып, оны ныайтуа тырысан оамды кштерді айтады. Саяси озалысты ерекшелігі ол кімет шін немесе кіметті жзеге асыру тсіліне ыпал ету шін креседі.

Саяси озалыстарды пайда болуына тмендегідей саяси жадайлар себеп болады.

Жеке адам з ойын, кзарасын кімет орындарына тікелей жеткізе алмайды. Сондытан зі сиятылармен топтасады.

Экономикалы жне леуметтік айшылытар себеп болады. Мысалы: Жаазендегі (1989 ж.)леуметтік жадайа наразылытан онда «Бірлік» деген йым рылды.

лтты мселелерді шешілмеуі. Мысалы: «Азат», «Желтосан».

Саяси озалыстар кпшілік партияны ру жолыдаы алашы саты болуы ммкін. озалысты партияа тн йымы,жмысыны біріай бадарламасы,басаруда айын принциптері болмайды. детте,оны ділеттілік,бостанды, арусыздану, бейбітшілік шін крес, лтты жаарып ркендеуі, айналадаы ортаны орау, т.с.с. жалпыхалыты, азаматты талаптара негізделген басты масаты алыптасады. Бл рандар кпшілікті кілінен шыып, бастарын осады, тіпті зара айтарлытай айырмашылытары бар оамды таптарды да біріктіруі ммкін. Кбінесе озалыстар стихиялы трде пайда болады.

оамды рылыса атынасына арай саяси озалыстар:

Консервативтік.

Реформистік.

Революциялы.

Контрреволюцялы болып блінеді.

Саяси озалыс бір алыпта трмайды. Ол дамып, згеріп отырады жне мынадай сатылардан трады:

1. озалыса ажеттілік жне оны пайда болуы:

2. гіт-насихат, рекет ету сатысы:

3. Дамыан жмыс кезеі:

4. Саяси озалысты шу сатысы.

оамды озалыстарды ішінде ке тарааныны бірі – «Халы майдандары». Олара жалпы оама атысы бар, леуметтік таптарды барлыыны немесе кпшілігіні мддесін амтитын мселерді шешуге баытталан бірлестіктер жатады. Олар жалпыдемократиялы принциптерді негізінде ралады жне жмыс істейді. Онда ата айындалан йымны трі мен мшелігі болмайды. Оны рамында алы бара халыты мддесін кздейтін саяси партиялар, ксіпорындар жастар жне т.б. йымдар да кіруі ммкін.

здеріні саяси ыпалы жетіспегенде маызды масата жету, саяси билікті алу шін саяси партиаларды немесе оларды ксемдеріні бастауымен рылан халы майдандары.

азіргі уаыта мынадай саяси озалыстар бар:

Консервативтік баыттаы озалыстар: ткенді кксеу, дріптеу, оны сынсыз абылдау, сонымен атарлы дстрлі саяси формалар мен институттара ерекше сенім арту;

Реформистік баыттаы озалыстар: олар капиталистік оамды бірте – бірте реформалауды масат етеді;

Демократиялы озалыстар: зекті мселелерді демократиялы трыда шешуге баытталан р трлі либералды, діни, бейбітшілік жне т.б. йымдарды ызметі;

Неоконсервативтік озалыстар: мемлекеттік капитал мддесіне баыну, ызмет ету, жеке- дара белсенділікті, леуметтік- тесіздікті олдау, дстурлі моралды мраттарды дамытуды кздейді;

Революциялы баыттаы озалыстар: блар оамны леуметтік-экономикалы рылымында сапалы згерістер жасау арылы дамуды прогрессифті жолына тсуді кздейтін жмысшы жне коммунистік озалыстар.

Баса елдердегі сияты азастанда да оамды озалыстар мен йымдар баршылы. Алдына ойан масаттарына арай оларды былайша топтастыруа болады.

Экологиялы баыттаы йымдар.Олара жататындар «Невада-Семей» озалысы, «Арал-Азия-азастан» халыаралы оамды комитеті, «Табиат» комитеті, т.с.с.

лт мселесін шешуге тырысан топтар: азастанны «Азат»азаматты озалысы, славяндарды республикалы оамды «Лад» озалысы, «Русская община», «Единство» оамды бірлестігі, республикадаы казактар озалысы, неміс, йыр, грек, кріс жне т.б. мдениет орталытары.

Тарихи-аартушылы оамдар: «Мемориал» , «ділет , «Аиат» жне т.б.

леуметтік талаптар ойан йымдар: «Атамекен» , «Алтын бесік» , «Жерйы» , «Шаыра» жне т.с.с.

Сонымен атар республикада ардагерлер, йелдер, жастар одатары жне т.б. кптеген оамды йымдар мен озалыстар бар.