Азастандаы экологиялы мселелер. «Невада-Семией» озалысы

Адам ебек пен аыл ойды арасында оршаан ортаа бейімделумен атар, оны згертеді. Сондытан табиатты згерту барысында адамзат оны кейінгі зардаптарын да ескеруі ажет. Табиат кешендеріне кері сер ететін озы ылыми-техниканы тікелей атысы жо. Ол згерістерге кінлы прогресс емес, техникалы жобаларда адамны шаруашылы рекетіні сері есепке алынбаан. Жауын-шашын млшерін, топыра ылалдыын ескерместен топыраа минералды тыайткыштар енгізу, ол заттарды шайылып, зендер мен бгендерді ластануын туызды. Мны брі аншама ебек пен шикізатты зая кетірумен бірге, оршаан ортаны жадайын нашарлатады. Ірі бгендер салуда ауматы табиат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпатануа, топырак, сімдік жамылысы мен сол жерді микроклиматыны згеруіне кеп соады. азіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жасарту шін оларды згертетін шаралар жргізеді. Соны бірі – мелиорация. Мелиорация жерді жадайын жасарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруа баытталан шараларды жиынтыы болып табылады. Табиатты тиімді пайдалану, кркейту жне орау кешенді трде арастырылуы ажет. Рио-де-Жанейро декларациясыны аидаларын есепке ала отырып азастанны экологиялы ауіпсіздігі проблемалары жне оршаан ортасыны жадайына аламды, лтты жне жергілікті дегейде аралуын арастырады.

аламды экологиялы проблемалара климатты згеруі, озон абатыны бзылуы, биортрлілікті азаюы, шлейттену жне жерді лдырауы (деградация) жатады. лтты экологиялы проблемалареа экологиялы апатты айматар; Каспий теізі айраы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралы мселелер; скери арышты жне тжірибелік кешендер полигондарыны серін жатызуа болады. Жергілікті экологиялы проблемалара ауа бассейніні ластануын, радиоактивті, трмысты жне нерксіптік алдытары, табии жне техногендік ттенше жадайларды жаткызуа болады. Адам рекетінен азастан жерінде тез шешуді ажет ететін проблемалар бар.

Елімізді тарихындаы е айылы паратарды бірі - Семей ядролы сына полигоныны мірге келуі Алашы атомды жарылыс дауысы 1949 жылы тамызды 29-ы, таы саат 7-де естілді. Семей ядролы полигоны ауданында 450-ден астам жер сті жне жер асты ядролы сынатарыны ткізілуі нтижесінде атмосфераа, гидросфераа жне литосфераа те лкен млшерде радиоактивті материалдар шыарылды. Тек Семей ядролы полигоныны ана емес, соан жаын жатан орасан лкен ауматар да (Павлодар, араанды, Шыыс азастан, Жезазан облыстары жне Ресей Федерациясыны Алтай лкесі) радиоактивті ластануа шырады. Соны нтижесінде сол ауматаы кптеген тірі азалар жне трын халытар зардап шекті.

азастандаы сансыз ядролы зерттеулерді салдарлары лі де толы зерттелген жо. Белгілі аын Олжас Слейменовты басшылыымен Невада—Семей экологиялы озалысы Семей ядролы полигонында сынатар ткізуге толы тыйым салды. Бл озалыса азастанны кптеген халы кеінен атысты. азастан Президенті Н. . Назарбаев республикада ядролы сынатар ткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. . Назарбаевты «Семей ядролы сына полигонын жабу туралы» Жарлыына 1991 жылы тамызды 29-да ол ойылды.) Соы сынатардан бері он жылдан астам уаыт ткеніне арамастан, Семей ядролы полигоныны белдемі кні бгінге дейін экологиялы кауіпті аудан болып есептеледі. йткені онда за саталатын радиоактивті заттар жинаталан. Полигон аймаында кні бгінге дейін топыра жне сімдіктер ластанан. азастан кіметі Семей ядролы полигонымен шектесіп жатан аудандар аймаындаы экологиялы жадайды жеілдету жнінде біратар шыл шаралар абылдады. АШ пен Жапония кіметтері Семей ядролы полигоны аймаында экологиялы зерттеулерді жргізуге елеулі аржылы кмек крсетуде.[1] КСРО заманында азастан аумаында атом бомбалары сынатан тті. Ол шін арнайы 18 млн га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. Бастапысынды адамдара, жануарлар мен табиата тікелей зардабын тигізген ашы сынатар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларыны жарылыстары смды ауыр болды. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жыла дейін жер бетінде жасалан сынатарды зардабы сіресе мол боланы рас. Бл айматаы ауруларды есеп-исабы 1990 жыла дейін мият жасырылып келді. Облыста онкологиялы, жрек-ан тамыр, жйке жне психикалы аурулар саны крт сті. Азап шегіп, лім шан адамдар аншама. Отбасыларында кемтар балалар кбейді. Бны зі аза лтыны келешегіне тнген зор ауіп болатын 1980 жылдарды аяына арай халыты тзімі таусылып, шегіне жеткен еді. Бл аруды олдану миллиондаан халы бар мынан астам аланы, ол былай трсын, ттас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге ммкіндік беретін. азастан стратегиялы ару-жара пен оны жеткізу ралдары орналастырылан жай ана орын болан жо. Бізді елде жайласан смды скери-техникалы лует уаты жаынан ттас бір индустрия, зіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді. КСРО-ны ыдырауы нтижесінде азастан толы скери ядролы циклды: ядролы аруды сынау, жаырту жне ндіру циклын жзеге асыру ммкіндігі алды. Семей ядролы полигонны осынау тжірибелік аладарында 456 ядролы жарылыс жасалды. Осынау сынатар атом аруыны иратыш аруын айтарлытай арттыруа ана емес, оны жаа трлерін де жасауа ммкіндік берді.