Тамыз 1991 ж. Ново-Огаревский оиасы.

1991 жылы тамыз «блігі» жне КСРО-ны ыдырауы. 1991 жылды кктемінде Ода пен егеменді республикалар арасындаы арым-атынастар жаа сатыа ктерілді. Одатас республикаларды егемендікке деген жаппай мтылысы — 1991 жылды суірінен маусымына дейін Мскеу тбіндегі Ново-Огареводаы президент резиденциясында одатас республика басшыларыны бірнеше дркін бас осуларына алып келді. Ново-Огоревада 1991 жылы 23 суірде РКФСР, Украина, азастан, Белоруссия, збекстан, зербайжан, ырызстан, Тжікстан жне Трікменстан басшылары кездесіп, нтижесінде «9+1» деп аталатын жаа Одаты шарт дайындалды. Бл Ода енді Кеестік Егеменді Республикалар Одаы деп аталатын болды (КСРО-ны тоыз Одатас республикасы мен КСРО Президенті). Тоыз саатты келіссздерден кейін, елдегі жадайды тратандыруа шыл шара олдану жне дадарысты есеру туралы млімдемеге ол ойылды. жатта мемлекеттерді егемендігі, Одаты кімет орындарыны айта сайлануы мен Одаты жаа Конституцияны абылдану ажеттілігі айтылды. Млімдемені мтінінде болаша Ода турасында «КСРО» деген тсінік аталынбады. КСРО-ны тадыры туралы 17 наурыздаы референдумда азаматтардын кпшілігі Одаты сатап алу жнінде з пікірін білдірсе, екінші жаынан республика басшылары, бірінші кезекте Б.Н. Ельцин, Одаты арасында з станымын кшейтуге тырысты. Осындай крделі жадайда М.С. Горбачев жаа Одакты шарт жасауа талпынды. Сйтіп, тжырымдар мен мдделерді йлестіру мселесі тірегінде арама-айшылыты деріс басталды.

1991 жылы 12 маусымда Ресей Президенті болып Б.Н. Ельцин сайланды. Бл — Мскеуде ос кіметтілік ахуалын брыныдан да шиеленістіре тсті. 17-маусымда елде атты пікірталас тудыран, айта делген шарт жобасы одатас республикалара таратылды. 29 маусымда М.С.Горбачевті Н.. Назарбаев жне Б.Н. Ельцинмен пия кездесуі барысында жаа Одаты шартты кезекті талылануы тті. Бл кездесуде шарта 20 тамызда ол ою туралы жне жаа басшылыты рамы жніндегі келісімге ол жеткізілді. Егемен Мемлекеттер Одаыны Премьер-министрі ызметі Н.. Назарбаева, Президент ызметі М.С.Горбачевке сынылды. Б.Н. Ельцинні пікірінше, бл келісімні мазмны 1991 жылы тамыз блігіне трткі болды. Жаз бойы тайталасушы кштер (брыны Ода пен жаа Одаты жатаушылар) бір-біріні ісін адып, здеріне Одатас іздеп жне халыаралы ауымдастыты кзарасын да анытауа тырысты. Осындай айшылыты жадайдаы М.С. Горбачевті іс-имылы да оны арсыластарын 1964 жылы Н.С.Хрущевты орнынан аландай, мемлекеттік ткеріс жасау жобасына итермеледі. 1991 жылды 19 тамызына араан тні — КСРО Президенті М.С. Горбачев ырымдаы Фороста демалыста жрген жерінде биліктен кетті. 1991 жылы 19 тамызда Кеес Одаыны радиостанциялары КСРО вице-президенті Г.И. Янаев, КСРО премьер министрі В.С. Павлов жне КСРО ораныс Кеесі Траасыны бірінші орынбасары О.Д. Бакланов ол ойан млімдемені жария етті. Млімдемеде КСРО Президенті М.С.Горбачевті денсаулыына байланысты з міндеттерін атара алмайтындыынан, бл ызметті КСРО вице-президенті Г.И. Янаева тетіндігі туралы айтылды. Елді басару жне ттенше жадай тртібін тиімді жзеге асыру шін рамына жоарыда аталандардан баса КСРО МХК траасы В.И. Крючков, КСРО Ішкі істер министрі Б.К. Пуго, КСРО ораныс министрі Д.Т. Язов т.б. кірген 8 адамнан тратын ттенше жадай жніндегі КСРО Мемлекеттік комитеті рылды.

 

97 Беловежск келісімі. Орта Азия елдеріні Ашхабадтаы кездесуі.

 

Беловеж келісімі - 1991 ж. 8 желтосанында Ресей, Украина, Беларусь республикалары басшылары арасында жасалынан келісім шарт. 1991 жылы тамыз блігінен кейін КСРО-ны ыдырау процесі брыныдан да дей тсті. Блікті йымдастырушылар ттына алынып, коммунистік партия таратылды. з туелсіздіктерін жариялаан брыны одатас республикаларды кейбіреулері (Литва, Латвия, Эстония, Грузия) здеріні КСРО рамынан шыатындытарын млімдеді. Орталыты билігі кннен кнге лсіреп, елде саяси толулар кшейді. Осындай жадайда ш республика басшылары (Ресейден - Б.Ельцин, Украинадан - Л.Кравчук, Беларусьтан - С.Шушкевич) Минскіні маайындаы Беловеж орманында келіссз ткізді. Келіссзде Кеес Одаын сатап алуды бдан былай ммкін еместігіне байланысты олар з республикаларыны одатан шыатынын жне зара одатасты (саяси, экономикалы, скери) жнінде жаа шарта ол оятындытарын млімдеді. Сйтіп, КСРО тынысы тотады. Бан жауап ретінде 1991 ж. он екінші желтосанда Ашхабад аласында Орталы Азия республикалары президенттері(азастаннан - Н.Назарбаев, ырызстаннан - А.Ааев, збекстаннан - И.Каримов, Тжікстаннан - Т.Махкамов,Трікменстаннан - С.Ниязов) кездесу ткізді. Кездесуде олар зара одатасты жніндегі шарта ол ойды жне здеріні Беловеж келісімімен толы келісетіндіктерін млімдеді. Бан оса олар Беловеж келісіміне атысушы елдерге жне баса да брыны одатас республикалара жаа одаты шарт жасасу жнінде ндеу жолдады. Кп замай 1991 ж. 21 желтосанда Алматы аласында брыны КСРО рамында болан 11 республика (Армения, зірбайжан, Беларусь, азастан,ырызстан, Молдова, збекстан, Ресей, Тжікстан, Трікменстан, Украина) басшылары жаа келісімшарта ол ойды. Сйтіп брыны КСРО аумаында жаа ода - Туелсіз Мемлекеттер Достастыы(ТМД) рылды.

 

98 1991 ж 21-ші желтосандаы Алматы Деклорациясы

 

"Алматы декларациясы" - 1991 жылы 21 желтосанда Алматыда брыны он бір кеестік республика басшылары кездесуінде 1991 ж. 8 желтосанда Минскіде Беларусь Республикасы, Ресей Федерациясы, Украина арасындаы Туелсіз мемлекеттер Достастыын ру туралы келісімге осылатын республика басшылары ол ойан хаттама. Оан зірбайжан, азастан, Ресей, збекстан, Армения, ырызстан, Тжікстан, Украина, Беларусь, Молдова, Трікменстан басшылары ол ойды. зара тсіністік, экономикалы байланыс, орта мддеге негізделген шынайы ерікті трде біріккен республикалар достастыы пайда болды. ТМД-ні дниеге келуі брыны империялы лы державалы шовинизмнен бас тарту, бірттас экономикалы кеістікті сатап алу жолындаы дрыс шешім болды жне кшейіп кеткен экономикалы дадарыс пен адамдарды мір сру дегейіні лдырап кетуіне арсы рекет еді. 1991 ж. желтосандаы жадайда Достастыты рылуы туелсіз мемлекеттер басшыларыны Алматыда жиналуына кп кш салан азастан Республикасыны бастамасыны нтижесі болды. Жас туелсіз мемлекеттерді бірігуі жоары жаты нсауы мен міндеттеуінсіз, з еріктерімен жзеге асырылды. Достасты мшелеріні зара атынасы те ыты, бір-біріні ауматы ттастыын рметтеу, шекараны бзбау аидаттары негізінде, ТМД мшелері арасындаы келісіммен бекітілген тртіппен ызмет ететін біратар йлестіру рылымдары арылы жзеге асырылады.^[1]