Р атомаруынсыз беделі

1949 жылдан ядролы ырынны адамзата келер алапатын бастарынан толыымен ткізген аза халына, оны тыш Президентіне бл аруды зиянынан баса ешандай да ажеттігі жо еді. йткені ХХ асырды сексенінші жылдарына дейін республикамызды территориясы аталан аруды, оны нысанаа жеткізетін зымырандарыны, стратегиялы масаттаы бомбалаушы шатарыны орналасу, жаттыу, сынау аладарына толтырылып болан еді. Осылармен атар азастанны нерксібіні негізгі саласы – уран ндіру, ядролы ару дайындауа ажетті жабдытар дайындауа баытталан болатын. азастанда арапайым халы білуге тиісті емес жасырын алалар мен ндіріс орындары пайда болып, молая тскен еді. Осындай жадайдаы республиканы табиатына, халы денсаулыына тигізе бастаан зиянны клемі лшеусіз артып, оны бркемелеуді зі ммкін еместікке айналды. Ядролы ару шыару, оны жетілдіріп, сынатан ткізуден лем мемлекеттеріні алдына шыуа мтылан Кеес Одаыны одан ары мір сре беруі оны рамындаы азастанны ел ретіндегі болашаына балта шапандай еді. ХХ асырды 80 жылдарыны екінші жартысынан басталан азастандаы «Семей атом бомбасын сынауа арналан алады» жабу масатындаы басталан бкіл халыты наразылы ел трындарыны бл аруа деген халыты біржаты станымын айындап берген еді. Республика территориясына орналасан адамзатты, барша дниені жаппай ырып-жоятын бл арудан толыымен арылуды жолдары тіпті Кеес Одаы тарамай жатып-а арастырыла бастаан болатын. йткені азастанны болашаы зіні территориясынан осы асірет кзін толыымен шыару, сына аладарыны жмысын біржолата тотату, экологиялы апат алаына айналан ірлерді алпына келтіруге байланысты екендігі ркімге белгілі болан еді. Республика Президенті Н.. Назарбаевты 1992 жылды 7 атар-5 араша аралыындаы шет елдер мемлекеттік айраткерлерімен азастан Республикасыны туелсіздігін тану барысындаы жргізген жазбаларында: «...азастан арусыздану мен ядролы аруды таратпау баытындаы барлы тиісті міндеттерді абылдайды жне 1968 жылы ядролы аруа ие мемлекеттер арасындаы Ядролы аруды таратпау туралы Келісімге осылуа ниет білдіреді. Ел Президенті Н.. Назарбаев 1992 жылы 2 апандаы Давостаы бкіллемдік экономикалы форумда жарияланып, онда: «Достасты шеберіндегі ткен жылды желтосан айындаы Алматы келісіміні маызды жетістіктеріне ядролы уата ие трт республиканы «Ядролы аруа деген бірлескен шаралар» атты келісім жатады. Онда бізді ядролы аруды таратпауа деген байламымыз, оны бірінші болып олданбау туралы міндеттемеміз, барлы ядролы аруды жоюа деген жалпы мтылысымыз жне халыаралы тратылыты ныайтуа деген барынша ниеттілігіміз жарияланан. азастан лемдегі ядролы аруды сынатан ткізетін екі лкен полигонны бірін жапан дниежзіндегі біріншімемлекетке айналды» деген баяндама жасады. Алайда, Совет Одаы тарааннан кейінгі алашы жылдарда азастан сол мерзімдегі айматаы жне барша лемдегі алыптасан жадайды ескере отыра зіні жеріндегі ядролы арудан аластауды тотата тру саясатын да стады. Себебі осы уаыттаы: біріншіден, ядролы мемлекеттер тарапынан азастана арсы атом аруын пайдаланбауа деген кепілдікті берілмеуі; екіншіден, кейбір ядролы мемлекеттерді азастанны атом аруынан арылуына ашы ысым крсете бастауы; шіншіден, азастанны з ішіндегі ядролы аруды болашаына деген р баыттаы пікірлер мен сыныстарды алыптасуы, т.б. жадайлар мемлекетті з территориясына орналасан ядролы аруды орнын айындауа деген шешімін жан-жаты салматауына мжбр етті. Аталан жадайдан барып, азастанны осы мерзімдегі зіні территориясына орналасан ядролы аруа деген станымы туралы 1992 жылы араша айындаы Еуропалы айта ру жне даму банкіні баяндамасында жариялананындай: «...азастан зіні сырты саясатында Туелсіз Мемлекеттерді Достыы шеберінде, сонымен бірге айматы кршілес орта азиялы мемлекеттермен арадаы ынтыматастыты сатау мен дамытуа мтылады.. азастанны зіні, оны халыны еркіне келетін болса, ол 1990 жылды 25 азанында абылданан егемендік туралы Декларацияда айындалан. Онда азастан ядролы арусыз ел болуа мтылады деп айтылан. Жне де бл мтылыс орындалып отыр: іс жзінде алаш рет президент жарлыымен Семей ядролы сына алаы жабылды» деген сздер Туелсіз азастанны з территориясындаы Кеес Одаынан алан ядролы арулара деген наты атарып отыран адамыны бастау аландыын баяндады. 1995 жылды 26 мамырында Президент Н.. Назарбаев азастанны ядролы арусыз елге айналандыы туралы ресми жария етті» деген анытамалар азастан тарапынан зіні территориясындаы ядролы аруды толыымен шыарудаы ызметіні барысын, оны Туелсіз Ел тарихындаы маызды кезе боландыын жеткізеді. азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты мемлекетті ядролы арусыз ел аталан кнінен бастап осы алапат кзін барша лемнен аластату жолындаы келелі сыныстары мен наты істері бастау алады.

119. азастанны экологиялы мселелері. Ядролы ару сынатарыны салдарларымен кресу

Елімізді тарихындаы е айылы паратарды бірі - Семей ядролы сына полигоныны мірге келуі Алашы атомды жарылыс дауысы 1949 жылы тамызды 29-ы, таы саат 7-де естілді. Семей ядролы полигоны ауданында 450-ден астам жер сті жне жер асты ядролы сынатарыны ткізілуі нтижесінде атмосфераа, гидросфераа жне литосфераа те лкен млшерде радиоактивті материалдар шыарылды. Тек Семей ядролы полигоныны ана емес, соан жаын жатан орасан лкен ауматар да (Павлодар, араанды, Шыыс азастан, Жезазан облыстары жне Ресей Федерациясыны Алтай лкесі) радиоактивті ластануа шырады. Соны нтижесінде сол ауматаы кптеген тірі азалар жне трын халытар зардап шекті.

азастандаы сансыз ядролы зерттеулерді салдарлары лі де толы зерттелген жо. Белгілі аын Олжас Слейменовты басшылыымен Невада—Семейэкологиялы озалысы Семей ядролы полигонында сынатар ткізуге толы тыйым салды. Бл озалыса азастанны кптеген халы кеінен атысты. азастан Президенті Н. . Назарбаев республикада ядролы сынатар ткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. . Назарбаевты «Семей ядролы сына полигонын жабу туралы» Жарлыына 1991 жылы тамызды 29-да ол ойылды.) Соы сынатардан бері он жылдан астам уаыт ткеніне арамастан, Семей ядролы полигоныны белдемі кні бгінге дейін экологиялы кауіпті аудан болып есептеледі. йткені онда за саталатын радиоактивті заттар жинаталан. Полигон аймаында кні бгінге дейін топыра жне сімдіктер ластанан. азастан кіметі Семей ядролы полигонымен шектесіп жатан аудандар аймаындаы экологиялы жадайды жеілдету жнінде біратар шыл шаралар абылдады. АШ пен Жапония кіметтері Семей ядролы полигоны аймаында экологиялы зерттеулерді жргізуге елеулі аржылы кмек крсетуде.^[1] КСРО заманында азастан аумаында атом бомбалары сынатан тті. Ол шін арнайы 18 млн га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. Бастапысынды адамдара, жануарлар мен табиата тікелей зардабын тигізген ашы сынатар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларыны жарылыстары смды ауыр болды. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жыла дейін жер бетінде жасалан сынатарды зардабы сіресе мол боланы рас. Бл айматаы ауруларды есеп-исабы 1990 жыла дейін мият жасырылып келді. Облыста онкологиялы, жрек-ан тамыр, жйке жне психикалы аурулар саны крт сті. Азап шегіп, лім шан адамдар аншама. Отбасыларында кемтар балалар кбейді. Бны зі аза лтыны келешегіне тнген зор ауіп болатын 1980 жылдарды аяына арай халыты тзімі таусылып, шегіне жеткен еді. Баса ядролы державалармен салыстыранда, азастан аумаында иратыш луеті жаынан орасан зор ядролы арсенал болды. азастандаы аруды жиынты ядролы уаты брыны Кеес Одаыны барлы ытимал дшпандарыны аса маызды стратегиялы объектілеріні барлыыны тамтыын да алдырмауа жетіп артылатын. Бл аруды олдану миллиондаан халы бар мынан астам аланы, ол былай трсын, ттас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге ммкіндік беретін. азастан стратегиялы ару-жара пен оны жеткізу ралдары орналастырылан жай ана орын болан жо. Бізді елде жайласан смды скери-техникалы лует уаты жаынан ттас бір индустрия, зіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді. КСРО-ны ыдырауы нтижесінде азастан толы скери ядролы циклды: ядролы аруды сынау, жаырту жне ндіру циклын жзеге асыру ммкіндігі алды. Невада-Семей полигоныны инфрарылымы

Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері

Тыш атомды жарылысты радиоактивті німдері айматы барлы елді мекендерін жауып алды. Крші онан скери объектіде не болып жатаны туралы титімдей тсінігі жо жаындаы ауылдарды трындары радиациялы сулені смды дозасын алды. Халыа сына туралы ескертілмеген де еді. Ядролы жарылыстар туралы халыа 1953 жылдан бастап ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттарды таралу аймаынан уаытша кшіру, оларды арабайыр ораныш объектілеріне, орлара немесе кепелерге жасыру кзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан быланан жерлердегі з йлеріне оралып отырды. Жарылыс толыны кптеген йлер терезесіні шынысын шырып жіберген, кейбір йлерді абыралары ирады. Кейінірек сына алдында уаытша кшірілген адамдар полигон жанындаы туан жерлеріне айтып орала бастаанда, оларды кбісі йіні орнын сипап алды, не аырап кеткен абыраларды крді. Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды. Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды. Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі. 1949 жылы алашы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті. Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді. Мамандарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты. Адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіеді.

Каспий теізіні экологиялы проблемасы

Каспий теізіні алып жатан географиялы орнына байланысты (шл зонасы) елімізді шаруашылы саласында атаратын маызы те зор. Сонымен атар сол мадаы шлді алапа ылал келуші су айдыны ретінде де лкен рлі бар. Солтстігіне ятын Еділ зенінде бгендерді салынуы, мнай ксіпшілігіні ркендеуі теізді экологиялы жадайын нашарлатты. Соы жылдары бл айма мнай мен газды ндіруді маызды экономикалы ауданына айналды. Теіз дегейіні ктерілуіне байланысты бл айма табии апат жадайына шырады. Табии орларын игеруде де, бл аудандаы табиат компоненттеріні згеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:

·экологиялы апатты аймаа жататындытан, негізгі рекет етуші Капустин Яр, Азыр полигоныны за уаыт бойы жмыс істеуіне байланысты трын халытарды денсаулыыны крт нашарлауы;

·мнай мен газды ндірілуіне байланысты тіршілік дниесіні згеруі, балытарды (бекіре) ырылуы, уылдыры шашатын кксерке балытарыны кеміп кетуі;

·осы теізге ана тн (эндемикалы) итбалыты мезгіл-мезгіл ырылуы;

·аыза жерлерді шаруашылыа тигізетін кері сері (жел эрозиясы).

Аралды экологиялы проблемасы

Бл проблеманы тууына себепші болан - адам рекеті. за жылдар бойы Арала ятын ірі зендер мудария мен Сырдарияны суын теізге жеткізбей, тгелдей дерлік егістіктерді (мата, кріш) суландыруа пайдаланылып келді. Буланушылы дрежесі жоары болатын шл зонасында орналасан теіз суыны кбірек булануы оны тартылуына кеп соты. азіргі кезде Арал теізі екі су айдынына лкен жне Кіші теізге блінген. Арал теізіндегі суы тартылан блікті ауданы 30 мы км² жетеді. алымдарды есептеуі бойынша, теіз табанынан атмосфераа жылына 200 млн тоннаа дейін тзды ша-тоза шады. Теіз суыны шегінуінен оны жаалауындаы 800 гектар тоай, жануарлар дниесі жойылып, теіз айналасы бл кнде тіршілігі жо мды, сорта жарамсыз жерлерге айналды. Теіз суыны тартылуынан мнда тедесі жо Барсакелмес орыы жойылды. Бл згерістер з кезегінде сол айма трындарыны денсаулыына кері серін тигізді. Аралды сатап алуа арналан Халыаралы орды рыланына 15 жыл толды. Осы жылдар аралыында аткарылан жмыстар аз емес. Аралды алпына келтіру шін кптеген іс-шаралар аралып, жобалар жасалды. Кіші аралды отстігіне зындыы 12 км болатын Ккарал бгені салынды. Соны салдарынан Кіші Аралды (Солтстік) дегейі 42 метрге, аумаы 800 шаршы километрге лайды. Суы тартылып алан тзды клді табанын жауып, клге тіршілікті нышаны енді. алымдарды айтуынша Аралдан шан тзды дауылды бір шы Гренландия мздытары мен Норвегияны орманды алабына да жеткенін длелдеген еді. Елімізді клемді атарып жатан іс-шараларыны алды, айматы жне жергілікті жерді экологиялы жадайын ктеру. Бгінгі кні Солтстік Арал маына халытар айта оныстанып, й салып, балы шаруашылыымен айта айналыса бастады.

Арал теізін тару жнінде бірнеше ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір зендерін азастана бру. 2. мудария мен Сырдария зендеріні суын реттеу арылы суды молайту. 3. Арал теізін жартылай сатап алу. 4. Каспий теізіні суын жасанды канал арылы келу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 6. Арал теізіні здігінен табии реттелуін немесе толысуын кту. рине, бл жобалар болашаты ісі боланымен, уаыт талабы оны кттірмейді. Брі де аражата тірелуі ммкін. Ал оны іске асуы адамзат кауымыны білімі мен біліктілігіне байланысты екені аны.

Балаш проблемасы

Балаш клі алабында да рделі экологиялы жадай алыптасып отыр. 1970 жылы Балаша ятын Іле зенінде апшаай бгені мен су электр станциясыны (СЭС) салынуы Іле-Балаш су шаруашылыы кешенінде бетбрыс кезе болды. Іле зеніні гидрологиялы режимі згеріп, жалпы Іле-Балаш алабындаы экологиялы жадай згере бастады. апшаай су торабын жобалау кезінде Іле зеніні атырауындаы табиат кешеніні жадайы ескерілмеді. Соны нтижесінде онда тіршілік ететін жануар дниесіне (ондатр, балы, т.б.) жне ауыл шаруашылыына кп зиян келеді. Адала алабынсуландырып, кріш егу жобасы да толы жзеге аспай алды. ыруар аржы текке жмсалды. Іле зеніні атырауы кеуіп, оны кері сері Балаш кліне тиді. Суармалы алаптарды клеміні есепсіз кеейтілуі, тменгі Іле оыр кмір кен орнын игеруді бастау клді болашаы шін ауіпті. Болжау бойынша, XXI асырды басында, клді батыс блігіні млде кеуіп, шыысыны тзды шалшыа айналуы ммкін. Бл з кезегінде Балаш маындаы ландшафтылар мен экологиялы жадайларды тбірімен згертіп, тіршіліксіз шлге айналдырады. Кл дегейіні тмендеуі оны суыны шамадан тыс минералдануына кеп соуда. Бл, бір жаынан, егістік далалардан клге айта келіп ятын су рамында р трлі тздарды кп болуына байланысты. Сонымен атар алаптаы згерістер Балаш маы аймаыны климат жадайларына да серін тигізеді. Су айдыныны туліктік температураны, ауа ылалдылыын реттеуші ретіндегі сері з кшін жояды. алымдарды болжауынша, Балашты тартылуы Батыс Сібір мен азастандаы географиялы зоналарды шекараларын згертуі ммкін.

лкен алалар мен ндіріс орталытарында оршаан ортаны ластануы

Ауаа шыатын улы заттарды концентрациясы (ауыр металдар, ша-тоза, ккірт тотыы, кмірышыл газы жне т.б.) белгіленген млшерден он есе арты. Е ауыр жадай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балаш, Риддер, скемен жне баса да алаларда алыптасан. Осы алаларда лас заттарды концентрациясы жыл бойынша белгіленген млшерден 5-10 есе артады. Ауа кеістігіні ластануы пайдалы азбалар ндіретін аудандарда да байалады. Атмосфераны ластануы Байоыр космодромында арыш кемелерін шыру кезінде де байалады. нерксіпті аудандарда ауа кеістігіні ластануымен катар ластану сол жердегі су кздерін амтиды. Сырдария зені аысыны 35-40%-ы ндіріс орындарыны алды суларынан трады. зен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сзек ауруы оздырыштары мен те атерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. нерксіп орындарыны ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болан масштабы химиялы ластануды клемдері лаюда. сімдік жамылысын орайтын р трлі химиялы заттар, дефолианттар, пестицидтер, млшерден арты олданан тыайтыштар, тек ана оршаан ортаны емес, тама німдерін де ластауда.